Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 530/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z odwołania A. B. i J. B.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej: P. Spółki z o.o. w W.
o ustalenie braku odpowiedzialności członka zarządu spółki za zobowiązania z
tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenia społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 9 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonych od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 maja 2014 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) nie obciąża odwołujących się kosztami zastępstwa
procesowego organu rentowego w postępowaniu kasacyjnym.
UZASADNIENIE
2
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 29 maja 2014 r. oddalił apelację A. B. i J. B.
od wyroku Sądu Okręgowego w O. z dnia 30 kwietnia 2013 r., którym oddalono ich
odwołania od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 27 grudnia 2011 r.,
stwierdzającej że ponoszą oni odpowiedzialność za zaległości Spółki z o.o. „P.” z
tytułu nieopłaconych składek: solidarną za okres od 1 grudnia 2005 r. do 20 lutego
2006 r. w łącznej kwocie 43.596,86 zł, a A. B. za okres od 21 lutego 2006 r. do 30
września 2010 r. w łącznej kwocie 546.254,83 zł.
Sąd odwoławczy zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji,
zgodnie z którymi „P.” Spółka z o.o. w K. widnieje w ewidencji organu rentowego
jako płatnik składek. Działalność gospodarczą prowadzi od 22 października 2001 r.
Odwołujący się wchodzili w skład zarządu spółki, przy czym mocą uchwały nr
1/2006 Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia Wspólników z dnia 21 lutego
2006 r. ze składu zarządu został odwołany J. B. i z tym dniem na prezesa
jednoosobowego zarządu powołano A. B. Spółka opłacała nieregularnie składki na
ubezpieczenia społeczne zatrudnionych u niej pracowników. Na podstawie opinii
biegłego sądowego z zakresu księgowości ustalono, że spółka zaprzestała
realizacji wymagalnych zobowiązań wobec organu rentowego już w styczniu i lutym
2004 r. Jednakże poważne problemy z regulacją tych zobowiązań nastąpiły w
październiku 2005 r. W tym czasie wartość księgowa majątku spółki wielokrotnie
przewyższała ciążące na niej zobowiązania publicznoprawne. Ze względu jednak
na niewypłacalność rozumianą jako brak wykonywania swoich wymagalnych
zobowiązań, wniosek o ogłoszenie upadłości spółki powinien być złożony pod
koniec 2005 r., a najpóźniej na początku 2006 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
pismem z dnia 1 grudnia 2009 r. zwrócił się do Naczelnika Urzędu Skarbowego z
wnioskiem o wszczęcie postępowania egzekucyjnego. Jednocześnie wystosował
także wniosek do Sądu Rejonowego w G. o wyjawienie majątku Spółki „P”.
Postanowieniem z dnia 20 grudnia 2011 r. Naczelnik Urzędu Skarbowego umorzył
postępowanie egzekucyjne z majątku Spółki z o.o. „P.” wobec jej bezskuteczności.
Pismem z dnia 27 grudnia 2011 r. Naczelnik Urzędu Skarbowego zawiadomił zaś
Prokuraturę Rejonową o podejrzeniu popełnienia przez A. B. lub inne osoby
zarządzające spółką przestępstwa z art. 233 k.k., art. 300 § 2 k.k. oraz art. 301 § 2 i
3 k.k. W jego ocenie spółka swoimi działaniami doprowadziła bowiem do
3
niewypłacalności. Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 27 stycznia 2014 r. A. B.,
oskarżonego o czyny z art. 585 k.s.h, art. 233 § 1 k.k. i 300 § 2 k.k., uznał za
winnego popełnienia zarzucanych czynów i orzekł wobec niego karę łączną 1 roku i
10 miesięcy pozbawienia wolności.
Sąd Apelacyjny podniósł, że zgodnie z art. 31 i art. 32 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2015 r., poz. 121 ze zm.; dalej jako: „ustawa systemowa”) w związku z art. 116 § 1 i
2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z
2015 r., poz. 613 ze zm.), za zaległości składkowe spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej
zarządu, jeżeli egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części
bezskuteczna, a członek zarządu nie wykazał, że we właściwym czasie zgłoszono
wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające
ogłoszeniu upadłości (postępowanie układowe) albo niezgłoszenie wniosku o
ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu
upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez jego winy; nie wskazuje mienia
spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w
znacznej części. Odpowiedzialność członków zarządu obejmuje zaległości
składkowe z tytułu zobowiązań, których termin płatności upływał w czasie pełnienia
przez nich obowiązków członka zarządu, oraz zaległości wymienione w art. 52
powstałe w czasie pełnienia obowiązków członka zarządu.
Z ustaleń faktycznych poczynionych w sprawie wynika, że odwołujący się
byli członkami zarządu Spółki z o.o. „P.” w okresach wskazanych w decyzji organu
rentowego. Postępowanie egzekucyjne z majątku spółki zostało umorzone wobec
bezskuteczności egzekucji. Odwołujący się nie zgłosili we właściwym czasie
wniosku o ogłoszenie upadłości spółki. Zgodnie z art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 28
lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r.,
poz. 233 ze zm.), dłużnika uważa się bowiem za niewypłacalnego, jeżeli nie
wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, a stosownie do art. 11
ust. 2 tej ustawy, dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną
nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność
prawną, uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania
4
przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania
wykonuje. Z ustaleń poczynionych na podstawie opinii biegłego z zakresu
księgowości wynika zaś, że zarządzana przez odwołujących się spółka zaprzestała
realizacji wymagalnych zobowiązań wobec organu rentowego już w styczniu i lutym
2004 r. Jednakże poważne problemy z regulacją tych zobowiązań nastąpiły w
październiku 2005 r., wobec czego wniosek o ogłoszenie upadłości spółki powinien
zostać złożony najpóźniej w początku 2006 r. Bezsporne jest zaś, że takiego
wniosku odwołujący się nie złożyli i nie wykazali w toku postepowania istnienia po
ich stronie jakichkolwiek okoliczności uzasadniających twierdzenie, że
niezgłoszenie tego wniosku nastąpiło bez ich winy. Odwołujący się nie wykazali też,
że istnieje mienie spółki, z którego możliwa jest realna egzekucja. W takiej sytuacji
obciążenie ich odpowiedzialnością za zaległości składkowe spółki odpowiadało
obowiązującym przepisom, wobec czego Sąd Okręgowy zasadnie oddalił ich
odwołania od zaskarżonej decyzji.
Odwołujący się wywiedli skargę kasacyjną od wyroku Sądu drugiej instancji,
zarzucając naruszenie:
1. art. 116 § 1 i 2 Ordynacji podatkowej w związku z art. 107 § 1 i art. 108 § 1
tej ustawy w związku z art. 31 ustawy systemowej, przez ich błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, że „w związku z pełnieniem funkcji członków zarządu
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością „P.” za zaległości spółki powstałe z tytułu
nieopłaconych składek” odpowiedzialność ponoszą odwołujący się J. B. i A. B. za
okresy i w wysokości wskazanej w decyzji ZUS 7/2011 z dnia 27 grudnia 2011 r.,
choć odwołujący się nigdy we wskazanym okresie nie pełnili funkcji członków
zarządu Spółki z o.o. „P.”, a byli członkami zarządu innej spółki o nazwie „P. T.”
Spółka z o.o.;
2. art. 108 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy systemowej
przez ich niezastosowanie do oceny prawnej zaskarżonej decyzji ZUS i pominięcie,
że decyzja została podpisana przez osobę działającą bez należytego
upoważnienia, co uniemożliwia utrzymanie tej decyzji w mocy;
3. art. 118 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy systemowej
przez ich niezastosowanie i pominięcie, że okres miesiąca grudnia 2005 r. objęty
5
jest pięcioletnim przedawnieniem wydania decyzji o odpowiedzialności podatkowej
osoby trzeciej;
4. art. 116 § 1 i 2 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy
systemowej, przez ich błędną wykładnię, polegającą na przyjęciu, że decyzja
rozstrzygająca o odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. z tytułu składek
nie musi wskazywać, iż członkowie ci ponoszą odpowiedzialność solidarną ze
spółką;
5. art. 116 § 1 i 2 Ordynacji podatkowej w związku z art. 108 § 1 tej ustawy w
związku z art. 31 ustawy systemowej, przez ich błędną wykładnię polegającą na
przyjęciu, że decyzja rozstrzygająca o odpowiedzialności członków zarządu ani w
samym rozstrzygnięciu, ani w uzasadnieniu nie musi wskazywać i wymieniać, za
jakie miesiące i lata oraz w jakich kwotach ustala tę odpowiedzialność
odwołujących się i wystarczające jest podanie ogólnych danych za łączny okres
kliku miesięcy w pkt I i kilku lat w pkt II zaskarżonej decyzji, co uniemożliwia
jakąkolwiek weryfikację podanych kwot i w konsekwencji uzasadnia zarzut
niewyjaśnienia istoty sprawy;
6. art. 116 § 1 i 2 Ordynacji podatkowej w związku z art. 107 § 2 pkt 2 tej
ustawy w związku z art. 31 ustawy systemowej, przez ich błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, że decyzja rozstrzygająca o odpowiedzialności członków
zarządu ani w samym rozstrzygnięciu, ani w uzasadnieniu nie musi wskazywać i
wymieniać szczegółowego rozliczenia wskazanych ogólnych kwot odsetek, to jest,
od jakiej daty początkowej i od jakich kwot zostały one naliczone, co uniemożliwia
jakąkolwiek weryfikację podanych kwot odsetek i w konsekwencji uzasadnia zarzut
niewyjaśnienia istoty sprawy;
7. art. 24 ust. 3 ustawy systemowej w brzmieniu obowiązującym do dnia 20
lutego 2011 r. i art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej, przez całkowite pominięcie tego
przepisu przy ocenie zgodności z prawem zaskarżonej decyzji, choć uprawnienia
ZUS wynikające z pierwszeństwa zaspokojenia wprowadzonego tym przepisem nie
zostały z wyłącznej winy ZUS zrealizowane w tej sprawie, bezpodstawnie
przerzucając ciężar zapłaty składek z podatnika na odwołujących się, w stosunku
do których bezpodstawnie została wydana zaskarżona decyzja, gdyż z mocy
powołanego na wstępie przepisu ZUS miał i ma nadal roszczenia do Urzędu
6
Skarbowego o przekazanie mu kwot pobranych od podatnika i nieprzekazanych
ZUS z naruszeniem zasady pierwszeństwa zaspokojenia, co w konsekwencji
uzasadnia zarzut bezprawnego wydania decyzji i niewyjaśnienia istoty sprawy;
8. art. 362 k.c., przez całkowite pominięcie bez jakiegokolwiek rozważenia
tego przepisu przy ocenie zgodności z prawem zaskarżonej decyzji, choć ZUS
ewidentnie przyczynił się do powstania zaległości w kwotach wymienionych w
decyzji, gdyż pomimo powstania zaległości z tytułu składek ZUS dopuszczał się
sięgającej 5 lat zwłoki z wszczęciem egzekucji, tolerował narastanie zaległości i
pierwszeństwo zaspokojenia Urzędu Skarbowego, choć w miarę upływu czasu
sytuacja majątkowa i płatnicza spółki ulegała pogorszeniu, co uzasadnia z tej tylko
przyczyny odpowiednie zmniejszenie wysokości kwot, którymi zostali obciążeni
odwołujący się;
9. art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 108 § 1 tej ustawy w
związku z art. 31 ustawy systemowej, przez ich błędną wykładnię polegającą na
niesłusznym przyjęciu, że egzekucja z majątku spółki była bezskuteczna, choć z
opinii biegłego wynika, że na dzień 31 grudnia 2010 r. była realna możliwość
skutecznej egzekucji należnej ZUS kwoty zaległych składek, gdyż wartość majątku
spółki wynosiła 3.358 tys. zł, a zobowiązania wobec ZUS 456 tys. zł (bez należnych
odsetek), a ZUS nie podjął żadnych działań mających na celu zweryfikowanie
decyzji o umorzeniu postępowania egzekucyjnego z dnia 20 grudnia 2011 r., nie
zaskarżył jej i natychmiast w dniu 27 grudnia 2011 r. wydał zaskarżoną decyzję,
bezpodstawnie przerzucając ciężar zapłaty składek z podatnika na odwołujących
się;
10. art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 108 § 1 tej ustawy w
związku z art. 31 ustawy systemowej, przez błędną wykładnię polegającą na
pominięciu, że posiadany przez spółkę w latach 2005-2010 majątek dawał realną
możliwość realizacji należnych ZUS składek, co wynika z opinii biegłego i co daje
podstawę do oceny, że odwołujący się nie byli zobowiązani do zgłoszenia wniosku
o ogłoszenie upadłości spółki, a w przypadku odmiennej rygorystycznej oceny tej
okoliczności, że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nie było w tych
okolicznościach przez nich zawinione;
7
11. art. 378 § 1 k.p.c. oraz art. 385 k.p.c., przez oddalenie apelacji jako
bezzasadnej bez jej pełnego rozpoznania i bez wyjaśnienia istoty sprawy, w
szczególności bez rozpoznania następujących zarzutów apelacji: braku oceny
prawnej zaskarżonej decyzji, naruszenia art. 24 ust. 3 ustawy systemowej, braku
zweryfikowania zasadności kwot podanych gołosłownie w zaskarżonej decyzji,
których uwzględnienie prowadziłoby do uchylenia wyroku Sądu Okręgowego i
przekazania mu sprawy do ponownego rozpoznania.
Opierając skargę na takich podstawach, odwołujący się wnieśli o uchylenie
zaskarżonego wyroku w pkt I i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz zasądzenie na rzecz skarżących kosztów
postepowania kasacyjnego.
Organ rentowy w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniósł o odmowę
przyjęcia jej do rozpoznania, ewentualnie o jej oddalenie oraz o zasądzenie na
rzecz organu rentowego kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw.
Odnosząc się w pierwszej kolejności do zarzutu podpisania zaskarżonej
decyzji przez osobę działającą bez należytego upoważnienia, wskazać trzeba,
że strukturę organizacyjną Zakładu Ubezpieczeń Społecznych reguluje art. 67
ustawy systemowej, zgodnie z którym w skład Zakładu wchodzą centrala i jednostki
terenowe. W myśl § 8 ust. 1 Statutu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
stanowiącego załącznik do aktualnie obowiązującego rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Społecznej z dnia 13 stycznia 2011 r. w sprawie nadania statutu
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 18, poz. 93), jednostkami
terenowymi są oddziały oraz podlegające im inspektoraty i biura terenowe, których
szczegółową organizację określa - stosownie do § 9 Statutu - regulamin
organizacyjny Zakładu, nadany z mocy § 2 ust. 3 pkt 2 Statutu przez Prezesa
Zakładu. Oddziały są zatem częściami składowymi osoby prawnej, którą jest Zakład
Ubezpieczeń Społecznych. Zgodnie z art. 73 ust. 1 i 3 ustawy systemowej
działalnością Zakładu kieruje Prezes i on reprezentuje Zakład na zewnątrz oraz
8
tworzy, przekształca i znosi terenowe jednostki organizacyjne, określa ich siedziby,
właściwość terytorialną i rzeczową oraz powołuje i odwołuje kierowników,
zastępców kierowników i głównych księgowych tych jednostek. Stosownie do § 2
ust. 4 Statutu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Prezes realizuje zadania
należące do zakresu jego działania za pomocą komórek organizacyjnych Centrali i
terenowych jednostek organizacyjnych Zakładu.
Zgodnie z art. 68 ust. 1 oraz art. 69 ust. 1 i art. 71 ust. 1 i 2 ustawy
systemowej do zakresu zadań Zakładu należy, między innymi, realizacja przepisów
o ubezpieczeniach społecznych. Natomiast w § 10 Statutu Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych określono zakres rzeczowy działania terenowych jednostek
organizacyjnych Zakładu jako obejmujący, między innymi, dochodzenie należnych
składek i opłat, zastrzegając doprecyzowanie tegoż zakresu przez Prezesa Zakładu
w aktach wewnętrznych.
Nie będąc centralnym organem administracji państwowej, Zakład
Ubezpieczeń Społecznych został na mocy art. 66 ust. 4 ustawy systemowej
wyposażony - w zakresie prowadzonej działalności - w środki prawne właściwe
organom administracji publicznej, a więc przede wszystkim w prawo do wydawania
decyzji administracyjnych. Skutkiem usytuowania Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych wśród państwowych jednostek organizacyjnych jest to, że
postępowanie przed Zakładem w indywidualnych sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych ma charakter administracyjny i zgodnie z art. 83 ustawy systemowej,
kończy się wydaniem decyzji zaskarżalnej do sądu ubezpieczeń społecznych.
W świetle art. 73 ustawy systemowej właściwym do jej wydania jest zasadniczo
Prezes Zakładu, ale § 2 ust. 2 Statutu Zakładu przewiduje w tym zakresie
dekoncentrację kompetencji decyzyjnych, wyposażając Prezesa w prawo
upoważnienia pracowników Zakładu do wydawania decyzji w określonych przez
niego sprawach. Należy podkreślić, iż przepis § 2 ust. 1 Statutu ZUS, wyposażający
Prezesa Zakładu w prawo udzielania takich upoważnień, zamieszczony jest w
załączniku do aktu prawnego mającego rangę rozporządzenia właściwego ministra,
wydanego na podstawie zgodnej z art. 92 Konstytucji RP delegacji ustawowej
(art. 74 ust. 5 ustawy systemowej) i nie jest sprzeczny z art. 268a k.p.a., który
stanowi, że organ administracji publicznej może w formie pisemnej upoważnić
9
pracowników kierowanej jednostki organizacyjnej do załatwiania spraw w jego
imieniu w ustalonym zakresie, a w szczególności do wydawania decyzji
administracyjnych, postanowień i zaświadczeń.
Z porównania przytoczonych regulacji wynika, że oddziały Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych nie mają samodzielnych, niezależnych od Zakładu jako
osoby prawnej kompetencji, ale że ich zadania są emanacją zadań Zakładu,
a powołanie (wyodrębnienie) ich w strukturze Zakładu ma na celu jedynie
funkcjonalną decentralizację obsługi ubezpieczonych.
Pracownicy wykonujący pracę w oddziałach, czy inspektoratach Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych są pracownikami Zakładu, a nie jego jednostek
terenowych. Zgodnie bowiem z art. 73 ust. 3 pkt 7 ustawy systemowej, do zakresu
działania Prezesa Zakładu należy spełnianie funkcji pracodawcy w rozumieniu
przepisów Kodeksu pracy. Natomiast w myśl § 28 ust. 1 pkt 4 Regulaminu
organizacyjnego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (dostępnego na stronie
Biuletynu Informacji Publicznej www.zus.pl/bip), do kompetencji dyrektora oddziału
należy wykonywanie czynności związanych z funkcją pracodawcy w granicach i na
podstawie udzielonych umocowań. Oddziały Zakładu nie są więc wewnętrznymi
pracodawcami w rozumieniu art. 3 k.p. Ich dyrektorzy zostali jedynie umocowani do
dokonywania - stosownie do art. 31
k.p. - czynności w zakresie indywidualnych
stosunków pracy łączących tych pracowników z pracodawcą, jakim jest Zakład
Ubezpieczeń Społecznych. Inspektoraty, jak już wskazano, są jednostkami
organizacyjnymi podległymi oddziałom. W konsekwencji, każdy pracownik
inspektoratu jest pracownikiem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, którego Prezes
Zakładu może upoważnić do wydania decyzji w określonych sprawach. D. N. –
kierownik Inspektoratu w G. (podległego Oddziałowi ZUS w O.) – dysponowała
odpowiednim upoważnieniem do podpisania zaskarżonej decyzji, a tym samym
zarzut skarżących odnoszący się do braku tego upoważnienia nie może być
uwzględniony.
Przesłanki orzeczenia o odpowiedzialności członka zarządu za zaległości
składkowe spółki z o.o. zawiera art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z
art. 31 i 32 ustawy systemowej, zgodnie z którym za zaległości składkowe spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem
10
członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub
w części bezskuteczna, a członek zarządu nie wykazał, że we właściwym czasie
zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie
zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie układowe) albo niezgłoszenie
wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego
ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez jego winy, bądź nie
wskazuje mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości
składkowych spółki w znacznej części. W myśl § 2 art. 116 Ordynacji podatkowej w
związku z art. 31 i 32 ustawy systemowej, odpowiedzialność członków zarządu,
określona w § 1, obejmuje zaległości składkowe z tytułu zobowiązań, których termin
płatności upływał w czasie pełnienia przez nich obowiązków członka zarządu.
Jeżeli więc spełnią się przesłanki pozytywne wskazane w § 1 art. 116 Ordynacji
podatkowej w związku z art. 31 i 32 ustawy systemowej, a członek zarządu nie
wykaże, że zachodzi którakolwiek przesłanka uwalniająca go od tej
odpowiedzialności, wówczas organ ubezpieczeń społecznych jest uprawniony do
orzeczenia o odpowiedzialności tej osoby trzeciej za zobowiązania spółki.
Zdaniem Sądu Najwyższego, nie ma żadnych przesłanek do
kwestionowania, że organ rentowy wykazał pozytywne przesłanki
odpowiedzialności odwołujących się za zaległości składkowe zarządzanej przez
nich spółki. W szczególności nie jest trafny zarzut skarżących, jakoby zaskarżona
decyzja dotyczyła odpowiedzialności za zaległości spółki, w której zarządzie nigdy
nie zasiadali. Z odpisu z KRS znajdującego się w aktach ZUS wynika bowiem, że
„P.” Spółka z o.o. w K. i „P. T.” Spółka z o.o. w K. to jedna i ta sama spółka, tyle
tylko, że nastąpiła zmiana jej nazwy. Odwołujący się byli członkami zarządu tej
spółki wówczas, gdy nazywała się „.”, jak również po zmianie jej nazwy na „P. T.”.
Wskazanie w zaskarżonej decyzji na ich odpowiedzialność za zaległości Spółki
„P.”, czyli według starej nazwy, nie jest uchybieniem mogącym prowadzić do
stwierdzenia takiej wady tej decyzji, która skutkowałaby uwolnieniem odwołujących
się od odpowiedzialności za zaległości spółki. Istotne jest bowiem jedynie to, czy
spółka z o.o., której członkami zarządu byli skarżący, posiadała zaległości
składkowe w kwotach i okresach wskazanych w decyzji, co podlegało ocenie sądu.
Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych
11
skupia się zaś na wadach wynikających z naruszenia prawa materialnego, a
kwestia wad decyzji administracyjnych spowodowanych naruszeniem przepisów
postępowania administracyjnego, pozostaje w zasadzie poza przedmiotem tego
postępowania. Z utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że sąd
ubezpieczeń społecznych - jako sąd powszechny - może i powinien dostrzegać
jedynie takie wady formalne decyzji administracyjnej, które decyzję tę dyskwalifikują
w stopniu odbierającym jej cechy aktu administracyjnego (por. uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 21 listopada 1980 r., III CZP 43/80, OSNCP 1981 nr 8, poz.
142; z dnia 27 listopada 1984 r., III CZP 70/84, OSNCP 1985 nr 8, poz. 108 oraz z
dnia 21 września 1984 r., III CZP 53/84, OSNCP 1985 nr 5-6, poz. 65), będącego
przedmiotem odwołania. Wymienienie w decyzji poprzedniej nazwy spółki, której
członkami zarządu byli odwołujący się, do takich wad nie należy, można to bowiem
zakwalifikować jedynie jako oczywistą omyłkę.
W tym samym kontekście należy postrzegać ewentualne wady decyzji
organu rentowego, odnoszące się do samego rozstrzygnięcia, jak i do jego
uzasadnienia. Jeżeli zatem nie są to takie wady, które decyzję dyskwalifikują w
stopniu odbierającym jej cechy aktu administracyjnego, to nie mogą w
postępowaniu przed sądem ubezpieczeń społecznych doprowadzić tylko z tego
powodu do uchylenia, czy też zmiany decyzji. Niezależnie jednak od tego, zdaniem
Sądu Najwyższego, nie ma przesłanek do stwierdzenia wadliwości zaskarżonej
decyzji z tego powodu, że jak wskazali skarżący, ani w samym rozstrzygnięciu, ani
w uzasadnieniu nie określa szczegółowo kwot zaległości składkowych
przypadających na poszczególne miesiące i lata, jak również nie rozlicza
szczegółowo odsetek od tych kwot.
Z art. 107 § 1 k.p.a. wynika, że decyzja powinna zawierać, między innymi,
rozstrzygnięcie oraz uzasadnienie faktyczne i prawne. Treść rozstrzygnięcia jest
zawsze związana z przedmiotem postępowania. Przedmiotem postępowania w
niniejszej sprawie była zaś odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. za
zaległości składkowe tej spółki (art. 107 § 1 i art. 116 Ordynacji podatkowej),
obejmująca również odsetki od tych zaległości (art. 107 § 2 pkt 2 Ordynacji). Nie
ma więc żadnych podstaw do przyjęcia, że sentencja decyzji wskazująca, za jakie
okresy i w jakich kwotach, wraz z należnymi odsetkami, odpowiedzialnością tą
12
obciążono odwołujących się, nie zawiera rozstrzygnięcia sprawy co do jej istoty.
Stosownie do art. 107 § 3 k.p.a., uzasadnienie decyzji składa się natomiast z
uzasadnienia faktycznego, zawierającego w szczególności wskazanie faktów, które
organ uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, a także przyczyn, z
powodu których innym dowodom odmówił mocy dowodowej oraz uzasadnienia
prawnego zawierającego wyjaśnienie podstawy prawnej decyzji z przytoczeniem
przepisów, które zadecydowały o treści decyzji. Wymogom tym odpowiadają
motywy zaskarżonej decyzji. Szczegółowe wyliczenia tak zaległości składkowych
spółki, jak i należnych od nich odsetek, przeprowadzane były zaś w toku
postępowania przed organem rentowym, o wszczęciu którego skarżący zostali
przez organ rentowy zawiadomieni pismem z 28 listopada 2011 r. i jednocześnie
poinformowani o możliwości wypowiadania się w przedmiocie zebranych dowodów.
Odwołujący się mieli więc pełne możliwości zapoznania się ze wszystkimi
materiałami postępowania administracyjnego, w tym odnoszącymi się do
szczegółowych wyliczeń kwot, za które mogli być obciążeni odpowiedzialnością i
ewentualnego ich kwestionowania. W aktach organu rentowego znajduje się ich
oświadczenie, że kwot zaległości nie kwestionują. Prawidłowość decyzji co do
okresów, kwot i odsetek w niej wyliczonych potwierdziło również postępowanie
przeprowadzone przed Sądem, w związku z czym brak jest podstaw do
stwierdzenia niewyjaśnienia w tym zakresie istoty sprawy, co miałoby uzasadniać
zarzuty naruszenia art. 116 § 1 i 2 w związku z art. 107 § 1 Ordynacji podatkowej
w związku z art. 31 ustawy systemowej oraz art. 116 § 1 i 2 w związku z art. 107 §
2 pkt 2 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy systemowej.
Zdaniem Sądu Najwyższego, wbrew przekonaniu skarżących, nie jest też
konieczne wskazywanie spółki z o.o. (płatnika składek) w decyzji dotyczącej
odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej jako podmiotu odpowiedzialnego
solidarnie z członkami zarządu. Zgodnie z art. 108 Ordynacji podatkowej w związku
z art. 31 i 32 ustawy systemowej, decyzja ta rozstrzyga o odpowiedzialności
podatkowej osoby trzeciej. Odpowiedzialność osoby trzeciej za zobowiązania z
tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych powstaje na mocy decyzji ustalającej
te zobowiązania (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z 23 października 2006 r., I UK
13
126/06, OSNP 2007 nr 21-22, poz. 331). Natomiast odpowiedzialność spółki
(płatnika składek) za te zaległości powstaje z mocy prawa i z mocy prawa jest ona
solidarnie odpowiedzialna z członkami zarządu (gdy ich odpowiedzialność zostanie
orzeczona w decyzji wydanej na podstawie art. 108 § 1 Ordynacji podatkowej) -
art. 107 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 i 32 ustawy systemowej.
Solidarna odpowiedzialność płatnika składek z osobami trzecimi istnieje więc
niezależnie od tego, czy został on wskazany w osnowie rozważanej decyzji organu
rentowego (por. też uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 15 października 2009 r., I UZP 3/09, OSNP 2011 nr 1-2,
poz. 13).
Odnosząc się do okresu objętego zaskarżoną decyzją, podnieść trzeba,
że stosownie do art. 118 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy
systemowej, nie można wydać decyzji o odpowiedzialności składkowej osoby
trzeciej, jeżeli od końca roku kalendarzowego, w którym powstała zaległość
podatkowa, upłynęło 5 lat. Zaległością składkową są zaś składki niezapłacone w
terminie płatności (art. 51 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy
systemowej). Zgodnie z art. 47 ust. 1 pkt 3 ustawy systemowej, płatnik składek
przesyła w tym samym terminie deklarację rozliczeniową, imienne raporty
miesięczne oraz opłaca składki za dany miesiąc nie później niż do 15 dnia
następnego miesiąca. Składki nieopłacone za miesiąc grudzień 2005 r. stały się
więc zaległością po 15 stycznia 2006 r. i dopiero od końca tego roku
kalendarzowego biegł pięcioletni termin na wydanie decyzji o odpowiedzialności
członków zarządu spółki za te zaległości. Decyzja została zaś wydana 27 grudnia
2011 r, a więc przed upływem 5 lat od końca 2006 r., wobec czego zarzut
naruszenia art. 118 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy
systemowej jest niezasadny.
Na uwzględnienie nie zasługują też zarzuty odnoszące się do niewykazania
bezskuteczności egzekucji z mienia spółki. Dowodem na okoliczność
bezskuteczności egzekucji jest przede wszystkim wydane po przeprowadzeniu
postępowania egzekucyjnego przez organ egzekucyjny postanowienie o umorzeniu
postępowania z uwagi na bezskuteczność egzekucji (por. uzasadnienie uchwały
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2009 r., I UZP 4/09,
14
OSNP 2009 nr 23-24, poz. 319). Tego rodzaju postanowienie odnośnie do
bezskuteczności egzekucji z majątku zarządzanej przez odwołujących się spółki
wydał Naczelnik Urzędu Skarbowego w dniu 20 grudnia 2011 r. Wbrew
twierdzeniom skarżących, z ustaleń poczynionych w niniejszej sprawie przez Sąd
Apelacyjny wynikało, że spółka w tym czasie nie posiadała żadnego majątku,
z którego można by przeprowadzić skuteczną egzekucję należności składkowych.
Ustaleniom tym nie przeczyła opinia biegłego z zakresu księgowości, według której
wartość księgowa majątku spółki w czasie właściwym do złożenia wniosku o
ogłoszenie upadłości wielokrotnie przewyższała ciążące na spółce zobowiązania
publicznoprawne, przede wszystkim dlatego, że biegły w opinii uzupełniającej
wyraźnie stwierdził, że majątek wykazany w bilansie nie musiał być własnością
spółki, wystarczy bowiem, iż spółka sprawowała nad nim kontrolę, co w zestawieniu
z pozostałymi dowodami (w tym z zeznań J. B.) dawało pełną podstawę do
przyjęcia za ustaloną okoliczność bezskuteczności egzekucji z majątku spółki.
Okoliczność ta należy zaś do ustaleń faktycznych, które nie mogą być zwalczane w
postępowaniu kasacyjnym zarzutami naruszenia prawa materialnego (por. art. 3983
§ 3 k.p.c. i art. 39813
§ 2 k.p.c.), a tylko takie w tym zakresie skarżący podnieśli
(naruszenie art. 116 § 1 w związku z art. 108 § 1 Ordynacji podatkowej w związku z
art. 31 ustawy systemowej).
W tym miejscu należy też zwrócić uwagę, że należności organu ubezpieczeń
społecznych z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne oraz
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych mają charakter płatności
(wierzytelności) samoobliczanych i opłacanych przez płatnika składek (spółkę z
o.o.) w terminach ustawowo określonych, bez potrzeby uprzedniego wzywania do
ich wykonania. Egzekwowanie wierzytelności (zaległości) składkowych jest
ograniczone jedynie terminem ich przedawnienia, co oznacza, że organ
ubezpieczeń społecznych nie ma obowiązku wszczynania egzekucji w takim
czasie, aby uzyskać potencjalnie najwyższe zaspokojenie zaległości składkowych
od płatnika składek, nawet gdyby ich wcześniejsza egzekucja mogła prowadzić do
uzyskania choćby częściowego ich wykonania, jeżeli płatnik składek lub członek
zarządu spółki z o.o. nie wskazali mienia, z którego możliwa byłaby egzekucja
zaległości składkowych w znacznej części (por. wyrok Sadu Najwyższego z dnia 2
15
grudnia 2010 r., II UK 146/10, OSNP 2012 nr 3-4, poz. 46). Z tej przyczyny nie ma
podstaw do uwzględnienia zarzutu dotyczącego przyczynienia się przez ZUS do
powstania zaległości przez to, że „dopuszczał się zwłoki z wszczęciem egzekucji”,
niezależnie od tego, że art. 362 k.c., którego naruszenie w tym kontekście zarzucili
skarżący, w ogóle nie ma zastosowania przy rozpoznawaniu spraw z zakresu
ubezpieczeń społecznych. Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych uznawane
są w orzecznictwie jednolicie za sprawy cywilne w znaczeniu formalnym (por. np.
uzasadnienia: uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2008 r., II UZP 8/07,
OSNP 2008 nr 13-14, poz. 198; wyroku Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia
2008 r., I UK 210/07, OSNP 2009 nr 5-6, poz. 75; uchwały Sądu Najwyższego z
dnia 5 grudnia 2007 r., II UZP 4/07, OSNP 2008 nr 5-6, poz. 74, czy uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 30 lipca 2003 r., III UZP 8/03, OSNP 2003 nr 23, poz. 574).
Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych nie są zatem sprawami cywilnymi w
znaczeniu materialnym. Wywodzą się ze stosunku o charakterze
administracyjnoprawnym i z tego względu w postępowaniu przed Zakładem
Ubezpieczeń Społecznym rozpoznawane są w trybie i na zasadach określonych
przepisami prawa ubezpieczeń społecznych, a w dalszej kolejności Kodeksu
postępowania administracyjnego. Przepisy prawa ubezpieczeń społecznych nie
zawierają również odpowiednika art. 300 k.p., zezwalającego na odpowiednie
stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego do stosunku pracy w sprawach
nieuregulowanych przepisami prawa pracy wówczas, gdy nie są one sprzeczne z
zasadami prawa pracy. Regulacja ta ma charakter szczególny i nie może być
stosowana w drodze analogii do stosunków ubezpieczeniowych, które - w
odróżnieniu od stosunków pracy - nie są regulowane przepisami prawa
prywatnego. Oznacza to, że przepisy prawa cywilnego mogą być wprost stosowane
w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych wyłącznie w wypadku wyraźnego
odesłania do nich przez normę prawa ubezpieczeń społecznych (np. art. 84 ust. 1 i
8c, art. 85 ust. 1 ustawy systemowej), co znalazło potwierdzenie w jednolitych
dotychczas poglądach judykatury.
Nie ma też podstaw do uwzględnienia zarzutu naruszenia art. 24 ust. 3
ustawy systemowej, zgodnie z którym należności z tytułu składek podlegają
zaspokojeniu w drodze postępowania egzekucyjnego w administracji przed innymi
16
wierzytelnościami, z wyjątkiem kosztów egzekucyjnych, należności za pracę,
należności alimentacyjnych oraz rent z tytułu odszkodowania za wywołanie
choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, jak również kosztów ostatniej
choroby i kosztów pogrzebu dłużnika, w wysokości odpowiadającej miejscowym
zwyczajom. Przepis ten był przepisem szczególnym w stosunku do art. 115 § 1
ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji
(jednolity tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 1619 ze zm.), który dotyczy kolejności
zaspokajania określonych należności z kwoty uzyskanej z egzekucji. Podział sumy
uzyskanej z egzekucji jest końcowym stadium postępowania egzekucyjnego,
następującym po zakończeniu egzekucji. Postępowanie egzekucyjne z majątku
spółki, której członkami zarządu byli odwołujący się, zostało zakończone w grudniu
2011 r., podczas gdy przepis art. 24 ust. 3 ustawy systemowej został uchylony z
dniem 20 lutego 2011 r. przez art. 8 pkt 1 ustawy z dnia 26 czerwca 2009 r. o
zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. z 2009 r. Nr 131, poz. 1075). W takiej sytuacji nie mógł zatem być
zastosowany, co czyni zarzut jego naruszenia bezprzedmiotowym.
Nie ma też podstaw do uznania za trafne stanowiska skarżących odnośnie
do tego, że nie byli zobowiązani do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki
z uwagi na to, że majątek spółki w latach 2005-2010 dawał realną możliwość
realizacji należnych ZUS składek. Niezależnie bowiem od tego, że ustalenia
faktyczne, którymi Sąd Najwyższy jest związany (art. 39813
§ 2 k.p.c.), przeczą
tezie forsowanej przez skarżących o posiadaniu przez spółkę majątku
przekraczającego wartość zobowiązań, zwrócić uwagę należy, że właściwy czas
zgłoszenia wniosku o upadłość powiązany jest ze stanem niewypłacalności
dłużnika, za który uważane jest niewykonywanie wymagalnych zobowiązań oraz -
w przypadku dłużnika będącego osobą prawną - niezależnie od wykonywania przez
dłużnika na bieżąco zobowiązań - przekroczenie przez zobowiązania wartości jego
majątku (art. 11 ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze). Przepisy Prawa
upadłościowego i naprawczego przewidują zatem dwie podstawy upadłości i
zobowiązują dłużnika (jego reprezentanta) do wystąpienia z wnioskiem o
ogłoszenie upadłości w przypadku wystąpienia choćby jednej z nich. Jeżeli więc
dłużnik nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, to obowiązany
17
jest wystąpić z wnioskiem o ogłoszenie upadłości także wtedy, gdy jego
zobowiązania nie przekraczają wartości jego majątku. Sąd drugiej instancji ustalił,
że spółka, której członkami zarządu byli odwołujący się, miała poważne problemy z
regulacją swoich zobowiązań już w październiku 2005 r., wobec czego najpóźniej w
początku 2006 r. skarżący winni złożyć wniosek o ogłoszenie jej upadłości.
Bezspornie zaś tego nie uczynili, a tym samym w pełni prawidłowe jest stanowisko
Sądu Apelacyjnego o niewykazaniu przez nich przesłanki zwalniającej od
odpowiedzialności za zaległości składkowe zarówno w postaci złożenia we
właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki, jak i w postaci braku winy
w niezłożeniu takiego wniosku w terminie.
Biorąc pod uwagę, że wszystkie zarzuty kasacyjne skarżących odnoszące
się do naruszenia prawa materialnego, w tym dotyczące oceny prawnej decyzji,
naruszenia art. 24 ust. 3 ustawy systemowej i braku zweryfikowania kwot podanych
w decyzji, okazały się nieuzasadnione, nie ma też przesłanek do uwzględnienia
zarzutów dotyczących naruszenia przepisów postępowania. Niezależnie bowiem od
tego, czy Sąd drugiej instancji istotnie nie rozpoznał zarzutów apelacji w
powyższym zakresie, brak jest podstaw do stwierdzenia, że ewentualne naruszenie
art. 378 § 1 k.p.c. mogłoby w takiej sytuacji mieć jakikolwiek wpływ na wynik sprawy
(art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.).
Skarga kasacyjna odwołujących się została rozpoznana na posiedzeniu
niejawnym, a nie na rozprawie z uwagi na to, że w istocie skarżący nie
zaprezentowali w niej żadnych zagadnień prawnych (por. art. 39811
§ 1 k.p.c.), bo
za takie nie mogą być uznane ani kwestie dotyczące realizacji prawa
pierwszeństwa, przewidzianego w art. 24 ust. 3 ustawy systemowej, skoro przepis
ten nie miał w sprawie zastosowania, ani odnoszące się do korygowania treści
decyzji przez ustalenie, że dotyczy ona innej spółki niż wskazana w sentencji, skoro
w niniejszej sprawie była to ta sama spółka (po zmianie nazwy), ani też związane z
pominięciem przez sąd podpisania decyzji bez należytego upoważnienia, skoro
zostało stwierdzone właściwe upoważnienie osoby podpisującej decyzję
obciążającą skarżących odpowiedzialnością za zaległości składkowe spółki.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39814
k.p.c. i art. 39821
w związku z art. 102 k.p.c.).
18
kc