Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 33/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Parafii Rzymskokatolickiej […]przeciwko Skarbowi
Państwa - Wojewodzie […]
o przywrócenie własności nieruchomości, ewentualnie o przyznanie nieruchomości
zamiennej, ewentualnie o odszkodowanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 9 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 lipca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawia temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Powódka - Parafia Rzymskokatolicka […] pozwem z dnia 1 lipca 2011 r.
wniosła o (1) przyznanie od pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych - Oddział
Terenowy w P. odpowiednich nieruchomości zamiennych w zamian za
nieruchomości o powierzchni 7505 m2
, położone w P. przy ulicy Ł. oraz os. W.,
stanowiące obecnie działki nr ew. 3/4, 3/5, 3/6 i 3/7, uprzednio objęte księgą
wieczystą N. tom 1 karta 24, które wywłaszczono na rzecz Skarbu Państwa,
ewentualnie o (2) przyznanie od pozwanego Skarbu Państwa – Dyrektora
Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych lub Prezydenta Miasta P. odpowiednich
nieruchomości zamiennych w zamian za wskazane nieruchomości wywłaszczone
na rzecz Skarbu Państwa, ewentualnie o (3) zasądzenie Miasta P. na przywrócenie
prawa własności nieruchomości wskazanych wyżej, w części ograniczonej do
działek obecny nr ew. 3/4, 3/5 i 3/6, ewentualnie o (4) zasądzenie od pozwanego
Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta P. kwoty 6.993.600 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia wniesienia pozwu tytułem odszkodowania za wskazane
nieruchomości wywłaszczone na rzecz Skarbu Państwa.
Postanowieniem z dnia 6 marca 2012 r. Sąd Okręgowy w P. wezwał do
udziału w sprawie jako statio fisci Wojewodę […].
Wyrokiem z dnia 20 grudnia 2013 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego
Skarbu Państwa - Wojewody […] na rzecz powódki kwotę 6.200.600 zł z
ustawowymi odsetkami, oddalił powództwo w pozostałym zakresie.
Sąd ustalił, że w księdze wieczystej N. tom 1 karta 24 na podstawie wpisu z
dnia 19 marca 1936 r. ujawniono jako właściciela nieruchomości ”Beneficjum
rzymsko-katolickiego Kościoła Parafialnego […]”. Wpisem z dnia 7 stycznia 1975 r.
oznaczono nieruchomość jako: działka nr ew. 7, powierzchnia 3.1232 ha, rodzaje
użytków: rola, pastwiska, wody stojące, nieużytki. W dniu 30 czerwca 1984 r.
dokonano podziału działki nr ew. 3 na działki nr ew. 3/1 o powierzchni 2.3727 ha, nr
ew. 3/2 o powierzchni 0.5520 ha, nr ew. 3/3 o powierzchni 0.1985 ha. W dacie
orzekania prowadzone są księgi wieczyste: Kw nr …1dla działki nr ew. 3/1 o
powierzchni 2.3727 ha, w której jako właścicielka wpisana jest powodowa Parafia,
Kw nr …6 dla działki nr ew. 3/6 (powstałej na skutek podziału działki nr ew. 3/2) o
3
powierzchni 0.2617 ha, w której jako właściciel wpisane jest miasto P., a jako
użytkownik wieczysty Spółdzielnia Mieszkaniowa, Kw nr …3 dla działki nr ew. 3/7
(powstałej na skutek podziału działki nr ew. 3/2) o powierzchni 0.2903 ha, w której
jako właściciele wpisani są Spółdzielnia Mieszkaniowa i osoby prywatne, Kw nr …5
dla działki nr ew. 3/4 (powstałej na skutek podziału działki nr ew. 3/3) o powierzchni
0.0657 ha, w której jako właściciel wpisane jest miasto P., Kw nr …7 dla działki nr
ew. 3/5 (powstałej na skutek podziału działki nr ew. 3/3) o powierzchni 0.1328 ha, w
której jako właściciel wpisane jest miasto P.. Obecnie działki nr ew. 3/6 i 3/7 są
zajęte pod zabudowę osiedla mieszkaniowego, nr ew. 3/4 wykorzystywana jest jako
ulica i chodnik, nr ew. 3/5 wykorzystywana jest jako ulica, chodnik i częściowo pod
zabudowę pawilonem.
Sąd stwierdził, że zgodnie z prawem kanonicznym zarząd majątkiem
beneficjalnym znajdował się w rękach posiadacza, w tym wypadku każdorazowego
proboszcza parafii. Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo
dóbr martwej ręki i poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych
umożliwiała zachowanie przez proboszczów części beneficjów. Powodowa Parafia
została erygowana w 1935 r. Zdaniem Sądu nieruchomości wchodzące w skład
beneficjów, jako związane z parafią poprzez urząd proboszcza, pozostały
w majątku parafii, stąd powódce przysługuje legitymacja czynna w obecnym sporze.
Odwołał się przy tym do wskazania Parafii Rzymskokatolickiej […] jako adresata i
uprawnionego w decyzjach o wywłaszczeniu i o przyznaniu odszkodowania,
dokonania w dniu 15 września 2008 r. w księdze wieczystej zakładanej dla części
dawnej nieruchomości (obecny nr ew. 3/1) wpisu wymienionej Parafii jako
właściciela oraz do argumentów historyczno-prawnych. W chwili obecnej parafii
przysługuje osobowość prawna na podstawie art. 7 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 17
maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej
Polskiej (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r. poz. 1169 ze zm.) - dalej jako: ustawa o
stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego.
Wywłaszczenie nieruchomości w części obejmującej działki nr ew. 3/2 i nr
ew. 3/3 nastąpiło na mocy decyzji Urzędu Miejskiego w P. z dnia 28 stycznia 1985
r. wydanej w oparciu o przepisy ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie
wywłaszczania nieruchomości (jedn. tekst: Dz.U. z 1974 r., Nr 10, poz. 64 ze zm.).
4
Zgodnie z decyzją wywłaszczenie polegało na odjęciu dotychczasowemu
właścicielowi prawa własności nieruchomości z dniem uprawomocnienia się
decyzji, przy czym odszkodowanie miało być przyznane odrębną decyzją.
Decyzją z dnia 20 sierpnia 1986 r. Urząd Miejski w P. ustalił odszkodowanie za
nieruchomość na kwocie 1.446.531 zł (w tym 630.420 zł za grunt i 816.111 zł
za nakłady inwestycyjne), zobowiązując jednocześnie Zakład Projektowania
i Usług Inwestycyjnych „I.”, będący wnioskodawcą wywłaszczenia, do wypłaty
kwoty 630.420 zł na rzecz powodowej Parafii. Parafia nie złożyła skargi do
Naczelnego Sądu Administracyjnego. Sąd Rejonowy w P. postanowieniem z dnia
21 września 1987 r. (sygn. akt III NS …/87) zezwolił „I.” na złożenie do depozytu
sądowego wymienionej kwoty. Kwota ta nie została odebrana przez powódkę z
depozytu. Pismem z dnia 21 maja 1991 r. powódka złożyła w trybie postępowania
regulacyjnego wniosek do Komisji Majątkowej w Warszawie o przyznanie gruntów
zamiennych. Postępowanie nie doprowadziło do zawarcia ugody. Komisja
Majątkowa w piśmie z dnia 28 lutego 2011 r. powiadomiła Parafię o nie
rozpatrzeniu wniosku, pouczając o możliwości wystąpienia do Sądu o zasądzenie
roszczenia w terminie sześciu miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 16
grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego.
Sąd pierwszej instancji stwierdził, że roszczenia powódki wynikają z art. 61
i 63 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego,
a podstawę rozpoznania przez Sąd powszechny stanowi art. 4 ust. 1 ustawy z dnia
16 grudnia 2010 r. o zmianie tej ustawy. Zdaniem Sądu powodowa parafia
podlegała postępowaniu regulacyjnemu i zachowała termin do złożenia wniosku.
Sąd Okręgowy stwierdził co do legitymacji biernej, że konieczne jest
ustalenie właściwej jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa, z której działalnością
wiąże się roszczenie (statio fisci). Uznał, że w postępowaniu dotyczącym
zobowiązań, które obciążały terenowe organy administracji państwowej stopnia
wojewódzkiego w rozumieniu ustawy z dnia 25 stycznia 1958 r. o radach
narodowych, Skarb Państwa powinien reprezentować wojewoda, jako aktualny
organ administracji publicznej w województwie. Sąd w zakresie żądania
ewentualnego dotyczącego zwrotu przyjął na podstawie art. 24 ust. 1a ustawy
z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu
5
Państwa legitymację Agencji Nieruchomości Rolnych, wskazując, że Agencja może
być zobowiązana do zwrotu wywłaszczonej nieruchomości oraz do dostarczenia
nieruchomości zamiennej, tylko jeżeli jest ona nadal własnością Agencji.
Sąd odmówił legitymacji procesowej Dyrektorowi Regionalnej Dyrekcji Lasów
Państwowych, podnosząc, że wywłaszczona nieruchomość nie stanowiła lasu
w rozumieniu art. 3 ustawy o lasach.
Uznając co do zasady roszczenia powódki za uzasadnione, Sąd stwierdził,
że zwrot nieruchomości jest niemożliwy wobec nie dających się przezwyciężyć
przeszkód, spowodowanych licznymi przekształceniami po 1985 r. Wobec
bezskutecznego zobowiązania pozwanych do przedłożenia listy ewentualnych
nieruchomości zamiennych Sąd Okręgowy przyjął, że Skarb Państwa nie
dysponuje takimi nieruchomościami o cechach podobnych do wywłaszczonej
nieruchomości i wskazał, że roszczenie powodowej Parafii może zostać
zaspokojone jedynie poprzez przyznanie odszkodowania pieniężnego. W oparciu
o opinię biegłych ustalił, że wartość rynkowa nieruchomości o powierzchni
7.505 m2,
według stanu na dzień 28 stycznia 1985 r. i obecnych cen wynosi
6.200.600 zł, w tym 194.000 zł część zajęta pod drogę i 6.006.200 zł
część przeznaczona pod zabudowę mieszkaniową wielorodzinną. Stwierdził,
że roszczenie jest uzasadnione, gdyż wprawdzie odszkodowanie za wywłaszczoną
nieruchomość zostało przyznane, jednak nie zostało podjęte (art. 61 ust. 1 pkt 6
ustawy o stosunku Państwa Polskiego do Kościoła Katolickiego).
Wyrok Sądu Okręgowego został zaskarżony apelacją przez pozwany Skarb
Państwa.
Sąd Apelacyjny wyrokiem reformatoryjnym z dnia 16 lipca 2014 r. oddalił
powództwo. Sąd podzielił podstawę faktyczną rozstrzygnięcia w całości.
Poszerzając uzasadnienie w zakresie legitymacji czynnej powodowej Parafii
odwołał się do postanowień Konkordatu pomiędzy Stolicą Apostolską
a Rzecząpospolitą Polską z 1925 r., prawa kanonicznego oraz uznania
przez ustawodawcę osobowości prawnej istniejących kościelnych jednostek
organizacyjnych. Stwierdził, że z punktu widzenia prawa cywilnego już przed
wejściem w życie ustawy o stosunku Państwa Polskiego do Kościoła Katolickiego
6
składniki mienia kościelnego, choćby w ramach tego Kościoła były określane jako
należące do ”kościoła parafialnego” czy do „beneficjum proboszczowskiego”,
stanowiły własność parafii. Zauważył, że uregulowania tej ustawy i wielość
przyznanych uprawnień, będących wynikiem koncyliacyjnego charakteru
postępowania regulacyjnego w dacie jej wejścia w życie, wymagają odpowiedniej
kooperacji wszystkich uczestników postępowania regulacyjnego. W braku
możliwości zwrotu nieruchomości lub przyznania nieruchomości zamiennej
uzasadnione jest dochodzenie odszkodowania pieniężnego. Sąd drugiej instancji
uznał jednak, że Sąd Okręgowy naruszył przepisy prawa materialnego, tj. art. 61
ust. 1 pkt 6, art. 63 ust. 1 ustawy o stosunku Państwa Polskiego do Kościoła
Katolickiego oraz art. 470 k.c. Stwierdził, że nie doszło do zrealizowania hipotezy
z art. 61 ust. 1 pkt 6 cyt. ustawy, gdyż warunek „odszkodowanie za wywłaszczoną
nieruchomość nie zostało wypłacone lub nie zostało podjęte” nie został spełniony.
Zdaniem Sądu, skoro świadczenie z tytułu odszkodowania zostało ważnie
(„skutecznie”) złożone do depozytu sądowego na podstawie art. 692-693 k.p.c. oraz
Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 września 1965 r. o zasadach
i trybie postępowania w sprawach o złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu
sądowego (Dz.U. Nr 42, poz. 261) to należy uznać je za „wypłacone”.
Ważne złożenie do depozytu sądowego, zgodnie z art. 470 k.c., wywołuje takie
same skutki jak spełnienie świadczenia. Bez znaczenia prawnego było podjęcie tej
kwoty z depozytu, gdyż termin ”nie zostało podjęte” z art. 61 ust. 1 pkt 6 cyt. ustawy
dotyczy innego sposobu zaoferowania świadczenia z tytułu odszkodowania jak
złożenie go do depozytu sądowego. Wskazał, że nie można przyjąć irracjonalnego
założenia, zgodnie z którym ustawodawca mógłby jednocześnie to samo
zobowiązanie uznać za wykonane i za niewykonane. Celem postępowania
regulacyjnego było wyrównanie strat w majątku kościelnym, poniesionych w okresie
PRL, a w wypadku spełnienia odszkodowania o takim uszczerbku nie może być
mowy. Przepisy ustawy, dające przywileje kościelnym osobom prawnym, nie
powinny być interpretowane w sposób rozszerzający.
Nawet przy hipotetycznym założeniu, że przesłanki z art. 61 ust. 1 pkt 6
ustawy o stosunku Państwa Polskiego do Kościoła Katolickiego w RP zostały
spełnione na skutek niepodjęcia odszkodowania z depozytu, roszczenie nie
7
mogłoby zostać uwzględnione. Ustawa nie jest oparta na założeniu, że wszystkie
straty z tytułu upaństwowienia mienia kościelnego zostaną wyrównane oraz nie
przyznaje bezwzględnych praw (roszczeń) do restytucji mienia. Jej celem była
rekompensata tych strat w majątku nieruchomym, które bezpośrednio lub pośrednio
były związane z polityką państwa komunistycznego, kierującego się specyficzną
ideologią wrogą, lub co najmniej niechętną religii i Kościołowi Katolickiemu. Komisja
oraz sądy mają większą swobodę przy orzekaniu w przedmiocie nieruchomości,
upaństwowionych na podstawie decyzji, orzeczeń czy przepisów, których legalność
nie może być podważana. W takim wypadku restytucja może nastąpić jedynie
wtedy, gdy jedną z istotnych, pozamerytorycznych przesłanek upaństwowienia
stanowił element podmiotowy o charakterze dyskryminującym, związany
z Kościołem i jego funkcjonowaniem. W rozpoznawanej sprawie wywłaszczenie
nastąpiło zaś na podstawie przewidzianych prawem procedur i przy zapewnieniu
sądowej kontroli podjętych czynności, wywłaszczona nieruchomość została
przeznaczona na cele publiczne i społeczne wynikające z decyzji, tj. na budowę
osiedli mieszkaniowych. Liczne nieruchomości, również położone na tym samym
terenie, należące do osób fizycznych i innych podmiotów prawa, zostały
wywłaszczone, co oznacza nie spełnienie przesłanki dyskryminacyjnego
traktowania i brak podstaw uwzględnienia powództwa na podstawie art. 63 ust. 1
pkt 3 w zw. z art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy o stosunku Państwa Polskiego do Kościoła
Katolickiego.
Powódka wniosła skargę kasacyjną od powyższego wyroku w całości.
W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.)
zarzuciła uchybienie art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy o stosunku Państwa Polskiego do
Kościoła Katolickiego w zw. z art. 470 k.c. poprzez błędną wykładnię;
rozstrzygnięcie sprawy na podstawie nieistniejącej normy prawnej, ograniczającej
postępowanie regulacyjne do przypadków „wystąpienia pozamerytorycznej
przesłanki upaństwowienia, stanowiącej element podmiotowy o charakterze
dyskryminującym związany z Kościołem i jego funkcjonowaniem”. Wskazując
podstawę z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. podniosła zarzut nieważności postępowania
przed Sądem drugiej instancji, wobec nie zapewnienia w nim udziału wszystkich
stron postępowania regulacyjnego, tj. Agencji Nieruchomości Rolnych oraz Miasta
8
P., na skutek naruszenia art. 379 pkt 5 w zw. z art. 73 § 2 k.p.c. w zw. z art. 24 ust.
1a ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa w zw. z
art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o
samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych w zw. z art. 61
ust. 1 pkt 6 i art. 63 ust. 1 pkt 1-3 ustawy o stosunku Państwa Polskiego do
Kościoła Katolickiego. Wskazując na powyższe podstawy skarżąca wniosła o
uchylenie wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył:
W pierwszym rzędzie należy odnieść się do zarzutu nieważności
postępowania apelacyjnego, który oparty jest na założeniu, że między pozwanymi
Skarbem Państwa, Agencją Nieruchomości Rolnych i miastem P. istnieje
współuczestnictwo materialne, konieczne i jednolite w rozumieniu z art. 72 § 1 pkt
1 w zw. z art. 73 § 2 k.p.c. Podstawy tego współuczestnictwa skarżąca upatruje
w art. 61 ust. 1 w zw. z art. 63 ust. 1 pkt 1-3 oraz art. 63 ust. 2 ustawy o stosunku
Państwa Polskiego do Kościoła Katolickiego twierdząc, że obligatoryjny udział
wszystkich tych podmiotów wynika ze specyfiki roszczeń dochodzonych
w postępowaniu regulacyjnym. Jej zdaniem stanowią one nierozłączną całość,
co wynika z tego że sposoby regulacji mogą być stosowane równolegle,
gdyż dopuszczalne jest częściowe przywrócenie własności, częściowe przyznanie
nieruchomości zamiennej oraz zasądzenie odszkodowania w ramach jednego
wyroku. W konsekwencji wybór sposobu regulacji przez sąd ma nierozłącznie
wyznaczać sytuację pozwanych, a wyrok nie musi oddalać powództwa w zakresie
takich sposobów regulacji, które nie zostały uznane za odpowiednie.
Według powódki wszyscy współuczestnicy powinni być wezwani na rozprawę
apelacyjną, a zaniechanie sądu w tym zakresie stanowi podstawę nieważności
polegającą na niemożności obrony praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.). Stanowiska
powyższego nie można podzielić. Zgodnie z art. 63 ust. 1 ustawy o stosunku
Państwa Polskiego do Kościoła Katolickiego regulacja może polegać
na przywróceniu kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości
wymienionych w art. 61 ust. 1 i 2 lub ich części lub, gdyby przywrócenie własności
natrafiało na trudne do przezwyciężenia przeszkody, na przyznaniu odpowiedniej
9
nieruchomości zamiennej, lub w razie niemożności dokonania regulacji
przewidzianych w art. 63 ust. 1 pkt 1 i 2 na przyznaniu odszkodowania ustalonego
według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości. Jak wskazał Trybunał
Konstytucyjny w uchwale z dnia 24 czerwca 1992r., W 11/91 (OTK 1992, nr 1,
poz. 18) i Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 27 kwietnia 2012 r., V CSK
207/11 (OSNC-ZD 2012, nr 3, poz. 69) istotą tego postępowania jest
przywrócenie w naturze określonych składników mienia Kościoła Katolickiego
(art. 63 ust. 1 pkt 1) albo naprawienie wyrządzonej szkody (art. 63 ust. 1 pkt 2 i 3).
Sposoby te są równorzędne i powinny być rozważane w ustawowej kolejności,
co oznacza że nie jest dopuszczalne zasądzenie odszkodowania jeżeli istnieje
możliwość przywrócenia własności lub przyznania nieruchomości zamiennej.
Wskazany porządek zaspakajania roszczeń, determinowany ustawowymi
przesłankami, wyznacza pośrednio legitymację bierną w postępowaniu
regulacyjnym. Powołany w skardze przykład, dotyczący możliwości równoległego
zastosowania wszystkich trzech sposobów regulacji, odnosi się abstrakcyjnego
stanu faktycznego o charakterze wyjątkowym, nie odpowiadającego podstawie
faktycznej sporu, stąd zbędne jest zajęcie stanowiska co do relacji podmiotowych
powstających wówczas po stronie pozwanej. W sprawie rozpoznawanej przez sąd
drugiej instancji współuczestnictwo po stronie pozwanych było wynikiem wniesienia
powództwa zawierającego trzy żądania ewentualne, wykluczające się nawzajem,
każde skierowane przeciwko innemu podmiotowi. Wielopodmiotowość po tej samej
stronie nie musi skutkować współuczestnictwem w sporze, przewidzianym w art. 72
i art. 73 k.p.c. Powszechnie dopuszcza się bowiem istnienie współuczestnictwa
nienazwanego, w tym tzw. konkurencyjnego. Współuczestnictwo materialne
zawsze wynika z więzi materialnoprawnej istniejącej pomiędzy współuczestnikami
oraz pomiędzy każdym z nich i stroną przeciwną. Specyficzna konstrukcja art. 63
ust. 1 ustawy o stosunku Państwa Polskiego do Kościoła Katolickiego uzasadnia
przyjęcie w postępowaniu regulacyjnym po stronie biernej współuczestnictwa
materialnego wynikającego z tożsamości podstawy faktycznej oraz oparcia
obowiązków na tej samej podstawie prawnej (art. 72 § 1 pkt 1 in fine). W braku
wspólnoty praw lub obowiązków (art. 72 § 1 pkt 1 in princ.) nie ma jednak podstaw
do uznania go za tzw. współuczestnictwo materialne pierwszej grupy, którego
10
dotyczy wyjątek polegający na możliwości rozpoznania sprawy przez sąd drugiej
instancji z urzędu w granicach zaskarżenia, także na rzecz współuczestników,
którzy wyroku nie zaskarżyli (art. 378 § 2 k.p.c.). Chybiony jest zarzut skargi, że po
stronie pozwanych istniało kwalifikowane współuczestnictwo o charakterze
koniecznym oraz jednolitym. Źródłem łącznej legitymacji przysługującej podmiotom
objętym istotą stosunku prawnego lub przepisem ustawy, skutkującej powstaniem
współuczestnictwa koniecznego, zawsze jest prawo materialne (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 18 lutego 1998 r., I CKN 495/97, nie publ., z dnia
8 października 2004 r., V CK 663/03, nie publ.). W takim wypadku postępowanie
musi się toczyć przeciwko wszystkim pozwanym łącznie. Tymczasem roszczenia
przewidziane w art. 63 ust. 1 mogą być dochodzone w formie samodzielnych
powództw i tak rozpoznawane, przy czym żądanie przywrócenia własności
nieruchomości jest bezwarunkowe, a kryteria decydujące o dokonaniu regulacji
w inny sposób mogą być wykazywane w procesie przesłankowo bez udziału innych
podmiotów (obecnego właściciela nieruchomości, dysponenta nieruchomości
zamiennych). Wskazany układ stosunków materialno-prawnych i procesowych
oznacza, że czynności procesowe współuczestników nie są skuteczne także wobec
pozostałych, wyrok zapadający w sądowym postępowaniu regulacyjnym nie
dotyczy niepodzielnie wszystkich, czyli nie musi zawierać jednakowego w stosunku
do nich rozstrzygnięcia, zatem nie ma cech właściwych dla współuczestnictwa
jednolitego przewidzianego w art. 72 § 2 k.p.c. Z tych względów brak podstaw
do rozszerzenia z urzędu podmiotowych granic kognicji sądu odwoławczego
w sytuacji, gdy uwzględnione zostało jedno z powództw realizujących roszczenie
regulacyjne, a orzeczenie wydane w tym przedmiocie zostało zaskarżone
przez tego pozwanego, którego zasądzenie dotyczy. Zgodnie z utrwalonym
stanowiskiem judykatury pozwany nie ma legitymacji do zaskarżenia orzeczenia
wydanego przeciwko współuczestnikowi występującemu po tej samej stronie także
wówczas, gdy oddziałuje ono na jego prawa lub obowiązki (por. m.in. uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1991 r., III CZP 34/91, OSNC 1992 nr 2, poz. 24,
z dnia 14 listopada 1991 r., III CZP 12/91,OSP 1992, nr 7-8, poz.169, wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 4 września 1967 r., I PR 245/67, OSNCP 1968, nr 4, poz. 70,
z dnia 1 kwietnia 2003 r., II CKN 1413/00, nie publ.). Przysługiwała ona powódce,
11
która mogła kwestionować na zasadach ogólnych wyrok w części oddalającej
powództwo. W tym stanie rzeczy bezpodstawny jest zarzut nieważności
postępowania przed sądem drugiej instancji.
Pominięciu podlega zarzut „rozstrzygnięcie sprawy na podstawie
nieistniejącej normy prawnej, ograniczającej postępowanie regulacyjne do
przypadków wystąpienia pozamerytorycznej przesłanki upaństwowienia”, który nie
odpowiada wymaganiom art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. w zakresie wskazania przepisu
prawa i postaci jego naruszenia.
Uzasadniona jest podstawa kasacyjna w części wskazującej na naruszenie
art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy o stosunku Państwa Polskiego do Kościoła Katolickiego
w zw. z art. 470 k.c. poprzez błędną wykładnię. Co do zasady zgodzić się należy
z Sądem Apelacyjnym, że nie można w ramach obowiązującego porządku
prawnego przyjmować, iż takie samo zachowanie dłużnika polegające
na surogacyjnym spełnieniu świadczenia może być, w zależności od osoby
wierzyciela, uznawane za wykonanie zobowiązania lub za niewykonanie
zobowiązania, ani domniemywać w oparciu o wskazany przepis następczej
derogacji skutków prawnych czynności i zdarzeń prawnych, w szczególności
polegających na wygaśnięciu zobowiązania, których podstawą były obowiązujące
akty prawne rangi ustawowej. Nieostry zwrot „odszkodowanie za wywłaszczoną
nieruchomość nie zostało wypłacone lub nie zostało podjęte”, nie mający definicji
ustawowej ani bezpośredniego odniesienia do pojęć prawnych zawartych w innych
aktach prawnych, wymagał pogłębionej interpretacji, której sąd drugiej instancji
zaniechał. Treść normatywna wskazanego pojęcia powinna być ustalana
w uwzględnieniu zarówno ustawy stanowiącej podstawę wywłaszczenia jak i zasad
ogólnych prawa cywilnego. Przypomnieć zatem należy, że art. 27 ust. 2 ustawy
z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości
(jedn. tekst: Dz.U. 1974, Nr 10, poz. 64 ze zm.), stanowiącej postawę
wywłaszczenia nieruchomości, których dotyczy spór stwierdzał, że sumę
odszkodowania przypadającą do wypłaty należy złożyć do depozytu sądowego,
jeżeli osoba uprawniona odmawia przyjęcia odszkodowania albo jeżeli wypłata
odszkodowania osobie uprawnionej natrafia na przeszkody prawne. Suma
odszkodowania złożona do depozytu sądowego przechodzi na własność Państwa,
12
jeżeli osoby uprawnione do odbioru nie podejmą jej w ciągu 5 lat od dnia
doręczenia im wezwania do odbioru ze wskazaniem skutków niepodjęcia. Zwrócić
należy uwagę, że wywłaszczenie dokonane zostało w oparciu o przepisy ustawy,
która umożliwiała obciążenie obowiązkiem wypłaty odszkodowania osoby trzeciej
tzw. wnioskodawcy wywłaszczenia. Uwzględniając funkcję i znaczenie wskazanej
regulacji, powiązanej wprost z celem wywłaszczenia, w orzecznictwie przyjęto,
że kwota wypłacona lub złożona do depozytu przez taki podmiot trzeci,
w wykonaniu obowiązku nałożonego decyzją o przyznaniu odszkodowania, miała
charakter świadczenia uzyskanego przez wywłaszczonego w związku ze wskazaną
decyzją o odjęciu prawa własności, zatem zaspakajała ten sam interes majątkowy,
który byłby uwzględniony poprzez wypłatę odszkodowania bezpośrednio przez
Skarb Państwa, na rzecz którego nastąpiło wywłaszczenie (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 21sierpnia 2013 r., II CSK 681/12, nie publ.). Zgodnie
z art. 469 § 1 k.c. dopóki wierzyciel nie zażądał wydania przedmiotu świadczenia
z depozytu sądowego, dłużnik może przedmiot złożony odebrać. W myśl art. 693
k.p.c. we wniosku o złożenie do depozytu sądowego należy m.in. wskazać osobę,
której przedmiot świadczenia ma być wydany. Ta niespójność nazewnictwa
(„odmowa przyjęcia”, „nie podjęcie sumy odszkodowania”, „wydanie przedmiotu
świadczenia”, „nie odebranie”) nakazuje rozważyć czy pojęcie „odszkodowanie za
wywłaszczoną nieruchomość nie zostało podjęte” w rozumieniu art. 61 ust. 1 pkt 6
ustawy o stosunku Państwa Polskiego do Kościoła Katolickiego dotyczy czynności
faktycznej czy czynności procesowej, związanej z drugim etapem postępowania
w sprawach depozytowych, obejmującego wydanie uprawnionemu depozytu
sądowego, oraz czy odnosi się do niego ograniczenie terminem wskazanym w art.
27 ust. 3 ustawy o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości.
Dalszą kwestią jest ocena skutków złożenia do depozytu. Zdarzeniem
prawnym mogącym prowadzić do wygaśnięcia zobowiązania, które powoduje
zaspokojenie interesu wierzyciela, może być złożenie przedmiotu świadczenia do
depozytu sądowego. Zgodnie z art. 470 k.c. ważne złożenie do depozytu sądowego
ma takie same skutki jak spełnienie świadczenia. Dla przyjęcia, że nastąpiło
„ważne złożenie” niezbędne jest jednak wykazanie istnienia okoliczności
uzasadniających złożenie do depozytu, zgodności świadczenia z treścią
13
zobowiązania i jego wymagalności, powiadomienia wierzyciela przez dłużnika
o złożeniu do depozytu (zagrożonego jedynie sankcją odszkodowawczą).
W piśmiennictwie wskazuje się, że prawomocne postanowienie sądu, które
zezwala dłużnikowi na złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu, może być
prawnie nieuzasadnione i nie wywołać skutku polegającego na spełnieniu
świadczenia, z tym że wady te może konwalidować wniosek wierzyciela o wydanie
mu przedmiotu świadczenia z depozytu. W braku takiego wniosku zagadnienie,
czy złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu było prawnie uzasadnione,
tj. czy złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu nastąpiło z przyczyny
przewidzianej przez prawo materialne, a złożony przedmiot świadczenia
był zgodny z treścią zobowiązania i odpowiadał dalszym wymaganiom art. 354
§ 1 k.c. w zw. z ustawą wywłaszczeniową, powinno być przedmiotem
samodzielnego lub przesłankowego rozstrzygnięcia w innym postępowaniu
(por. nie publikowane wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1970 r., II CR
133/70, z dnia 14 maja 2004 r., IV CK 237/03, z dnia 22 grudnia 2005 r., V CSK
16/05, z dnia 14 lutego 2006 r., II CK 403/05, z dnia 4 kwietnia 2007 r., V CSK
499/06, wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia
23 kwietnia 1981 r. SA 681/81). Wygaśnięcie zobowiązania następuje ponadto
z chwilą, gdy wierzyciel zażądał wydania przedmiotu świadczenia z depozytu lub
nastąpiła likwidacja depozytu nie podjętego. Sąd Najwyższy, co do zasady,
podziela stanowisko Sądu drugiej instancji, że z istoty i celu ustawy o stosunku
Państwa Polskiego do Kościoła Katolickiego nie wynika, że powództwa oparte na
przewidzianych z niej roszczeniach zawsze zasługują na uwzględnienie.
W postępowaniu tym nie obowiązuje również zasada in dubio pro ecclesia.
W braku właściwej wykładni art. 61 ust. 1 pkt 6 ustawy o stosunku Państwa
Polskiego do Kościoła Katolickiego oraz zaniechania relewantnych ustaleń i ocen,
nie jest możliwa - jak trafnie zarzuca skarga kasacyjna - ocena prawidłowości
stanowiska Sądu drugiej instancji w przedmiocie przyjęcia, że nastąpiło ważne
złożenie do depozytu sądowego skutkujące takim skutkiem jak spełnienie
świadczenia, a w następstwie zbadanie zasadności odmowy zastosowania art. 63
ust. 1 pkt 3 ustawy. Z tych względów naruszenie wskazanych przepisów prawa
materialnego uzasadnia podstawę kasacyjną określoną art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
14
w stopniu skutkującym koniecznością wydania orzeczenia kasatoryjnego (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
O kosztach postępowania kasacyjnego przed Sądem Najwyższym
orzeczono w oparciu o art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
kc