Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 535/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Frańczak (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Maciej Pacuda
w sprawie z odwołania K. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o ustalenie podstawy wymiaru składek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 sierpnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 21
października 2013 r. oddalił odwołanie K. S. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 4 kwietnia 2013 r. ustalającej podstawę wymiaru składek na
2
ubezpieczenie społeczne z tytułu prowadzenia przez ubezpieczoną pozarolniczej
działalności gospodarczej w grudniu 2012 r. oraz styczniu 2013 r. w wysokości 60%
prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia oraz orzekł o kosztach procesu.
Sąd Okręgowy ustalił, że K. S. z tytułu prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej w okresie od stycznia do listopada 2012 r. miała ustaloną
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne w najniższej wysokości. W
dniu 30 listopada 2012 r. wpłynął do organu rentowego druk zgłoszenia do
dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego ubezpieczonej, począwszy od dnia 1
grudnia 2012 r. Deklaracje rozliczeniowe ze wskazaniem podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne w kwocie 8.775,55 zł za grudzień 2012 r.
zostały złożone w dniu 21 stycznia 2013 r. oraz za styczeń 2013 r. w dniu 19 lutego
2013 r. Jednocześnie ubezpieczona terminowo dokonała wpłat tytułem składek na
ubezpieczenie społeczne w kwocie 2.799,40 zł od wskazanych w deklaracjach
rozliczeniowych kwot podstawy wymiaru składek.
Sąd Okręgowy, mając na uwadze powyższe okoliczności wskazał, że
zgodnie z art. 18 ust. 8 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 121 ze zm.,
dalej jako „ustawa systemowa”) podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe ubezpieczonych prowadzących pozarolniczą działalność
gospodarczą oraz osób z nimi współpracujących stanowi zadeklarowana kwota,
nie niższa jednak niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia
miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy
wymiaru składek, ogłoszonego w trybie art. 19 ust. 10 na dany rok kalendarzowy. A
zatem ubezpieczona, deklarując do grudnia 2012 r. najniższą podstawę wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne, zwolniona była na podstawie art. 47 ust. 2a i
2b ustawy systemowej od składania deklaracji rozliczeniowych. To powoduje, iż nie
miał do niej zastosowania art. 48 tej ustawy. Wobec powyższego, w ocenie Sądu
Okręgowego, złożenie deklaracji rozliczeniowej było niezbędne do prawidłowego
obliczenia należnych składek na ubezpieczenie społeczne oraz ustalenia przez
organ rentowy czy składki zostały opłacone w prawidłowej wysokości. Dokonanie
wpłaty składek na ubezpieczenie społeczne bez złożenia prawidłowej deklaracji w
ustawowym terminie nie wypełnia obowiązków płatnika składek przewidzianych w
3
art. 46 ust. 1 ustawy systemowej w sytuacji, gdy podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne ma stanowić zadeklarowana kwota, wyższa od
dotychczas ustalonej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. W
tym kontekście niezadeklarowanie przez ubezpieczoną w terminie kwoty podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne powoduje, że obowiązuje ją
dotychczas ustalona podstawa wymiaru.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 6
sierpnia 2014 r. oddalił apelację ubezpieczonej oraz orzekł o kosztach procesu.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że podziela dokonane przez Sąd pierwszej
instancji ustalenia i pogląd prawny, a zarzuty ubezpieczonej zawarte w apelacji nie
zasługują na uwzględnienie. W szczególności prawidłowe jest ustalenie, że
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe
oraz dobrowolne ubezpieczenie chorobowe ubezpieczonej za grudzień 2012 r. oraz
styczeń 2013 r. powinno stanowić 60% prognozowanego przeciętnego
wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej
podstawy wymiaru składek, a nie zadeklarowana nowa kwota podstawy wymiaru i
wpłacone składki. Sąd Apelacyjny wskazał, że w przy zmianie podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne na ubezpieczonej, jako osobie prowadzącej
działalność gospodarczą, spoczywał obowiązek złożenia deklaracji w odpowiednim
terminie. A zatem bez istotnego znaczenia pozostaje fakt, że ubezpieczona w
ustawowym terminie opłaciła wyższe składki w stosunku do podstawy wymiaru,
którą miała wcześniej zadeklarowaną. W tej sytuacji złożenie deklaracji
rozliczeniowej z przekroczeniem terminu, o którym mowa w art. 47 ust. 1 pkt 1
ustawy systemowej i opłacenie w terminie składki na ubezpieczenie społeczne od
wyższej podstawy wymiaru uprawniało organ rentowy do ustalenia podstawy
wymiaru składek za grudzień 2012 r. oraz styczeń 2013 r. w minimalnej wysokości
zgodnie z art. 18 ust. 8 ustawy systemowej. Sąd Apelacyjny podniósł, że pierwotną
czynnością jest zadeklarowanie podstawy wymiaru składek, a dopiero czynnością
wtórną jest opłacenie składek od zadeklarowanej podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne.
Ubezpieczona zaskarżyła powyższy wyrok w całości skargą kasacyjną.
Skarżąca zarzuciła naruszenie przepisów prawa materialnego, a mianowicie:
4
1) art. 18 ust. 8 w związku z art. 20 ust. 1, 2 i 3 ustawy systemowej przez
błędne przyjęcie, że podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie
społeczne za grudzień 2012 r. i styczeń 2013 r. powinna stanowić kwota
nie niższa niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia
miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej
podstawy wymiaru składek, podczas gdy prawidłowe zastosowanie tych
przepisów powinno doprowadzić do przyjęcia, że podstawę wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne powinna stanowić kwota
zadeklarowana i opłacone od zadeklarowanej kwoty w terminie składki;
2) art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy systemowej przez jego błędną wykładnię i
niewłaściwe przyjęcie, że przekroczenie terminu do złożenia deklaracji
rozliczeniowej, o którym mowa w art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy systemowej
upoważniało organ rentowy do ustalenia za sporne miesiące podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne w minimalnej wysokości, o
której mowa w art. 18 ust. 8 tej ustawy, w sytuacji gdy właściwa
wykładnia tego przepisu powinna prowadzić do wniosku, że opóźnienie
złożenia deklaracji rozliczeniowej po terminie nie powoduje, iż płatnik
traci możliwość ustalenia podstawy wymiaru składek od innej kwoty niż
60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego
przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru
składek;
3) art. 47 ust. 1 pkt 2b i 2c ustawy systemowej przez niewłaściwe przyjęcie,
że skarżąca była zwolniona z obowiązku składania deklaracji
rozliczeniowej, co w konsekwencji upoważniło organ rentowy do
ustalenia podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne w
najniższej wysokości, podczas gdy skarżąca od grudnia 2012 r. została
zgłoszona do ubezpieczenia chorobowego oraz opłaciła składkę w
terminie od innej wysokości niż najniższa podstawa wymiaru;
4) art. 48 ustawy systemowej przez błędne przyjęcie, że przepis ten nie
znajduje zastosowania w okolicznościach niniejszej sprawy, w sytuacji
gdy powinien mieć on zastosowanie wobec tego, iż skarżąca od grudnia
2013 r. została zgłoszona do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego
5
i opłaciła składkę w wyższej wysokości niż minimalnej i dlatego nie
mogła być zwolniona z obowiązku złożenia deklaracji rozliczeniowej;
5) art. 46 ust. 1 ustawy systemowej przez niewłaściwe przyjęcie, że samo
naruszenie przez płatnika składek obowiązku terminowego sporządzenia
deklaracji rozliczeniowej, przy jednoczesnym terminowym wpłaceniu
składek i późniejszym złożeniu deklaracji powoduje konsekwencje w
postaci braku możliwości ustalenia podstawy wymiaru składek od
zadeklarowanej przez skarżącą kwoty.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego
Sądowi Apelacyjnemu, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie
co do istoty sprawy.
W uzasadnieniu wskazano, że nie ma żadnego przepisu, który dawałby
organowi rentowemu możliwość uznania złożonej deklaracji rozliczeniowej przez
płatnika składek po terminie za bezskuteczną i mającą wpływ na ustalenie
podstawy wymiaru wpłaconej w ustawowym terminie składki. Ponadto podkreślono,
iż nastąpiła zmiana w stosunku do wcześniejszego okresu bowiem skarżąca
została zgłoszona do ubezpieczenia chorobowego dopiero od grudnia 2012 r. W tej
sytuacji nie była ona zwolniona z obowiązku złożenia deklaracji rozliczeniowej, a
przesłanie deklaracji z opóźnieniem obligowało jedynie organ rentowy do
procedowania zgodnie z regułami zawartymi w art. 48 ustawy systemowej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona. W rozpoznawanej sprawie w pierwszej
kolejności należy zauważyć, że skarga została oparta wyłącznie na zarzutach
naruszenia prawa materialnego, co oznacza, że dla oceny zasadności podstaw
kasacyjnych miarodajny jest stan faktyczny, będący podstawą wydania
zaskarżonego wyroku.
Zgodzić należy się z twierdzeniem skarżącej, że stosownie do treści art. 18
ust. 8 oraz art. 20 ust. 1, 2 i 3 ustawy systemowej podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz ubezpieczenie chorobowe i wypadkowe
6
dla osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, stanowi
zadeklarowana kwota, nie niższa jednak niż 60% prognozowanego przeciętnego
wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej
podstawy wymiaru składek, ogłoszonego w trybie art. 19 ust. 10 na dany rok
kalendarzowy. Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 21
kwietnia 2010 r., II UZP 1/10 (OSNP 2010 nr 21-22, poz. 267) wskazał, iż organ
rentowy nie jest uprawniony do kwestionowania kwoty zadeklarowanej przez osobę
prowadzącą pozarolniczą działalność jako podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne, jeśli mieści się ona w granicach określonych ustawą o
systemie ubezpieczeń społecznych. Oznacza to, że podstawa wymiaru
zadeklarowanych składek nie może być niższa niż 60% prognozowanego
przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty
ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek i nie może przekraczać
miesięcznie 250% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia, o którym mowa
w art. 19 ust. 10 (art. 20 ust. 3 ustawy systemowej).
W razie zadeklarowania do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
społeczne kwoty odpowiadającej 60% prognozowanego przeciętnego
wynagrodzenia miesięcznego, przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej
podstawy wymiaru składek oraz na ubezpieczenie zdrowotne kwoty w wysokości
najniższej podstawy wymiaru określonej w art. 81 ust. 2 ustawy z dnia 27
sierpnia 2004 r. o świadczeniach z opieki zdrowotnej finansowanych ze środków
publicznych (obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 581 ze zm.)
ubezpieczony, prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą, zgodnie z art.
47 ust. 2a i 2b ustawy systemowej nie ma obowiązku składania deklaracji
rozliczeniowej. Osoby, o których mowa w ust. 2a, 2b, 2d, 2e i 2f art. 47 ustawy
systemowej są zwolnione z obowiązku składania deklaracji rozliczeniowej lub
imiennych raportów miesięcznych za kolejny miesiąc także wówczas, gdy zmiana w
stosunku do miesiąca poprzedniego jest spowodowana wyłącznie zmianą
minimalnego wynagrodzenia lub przeciętnego wynagrodzenia.
Art. 47 ust. 1 ustawy systemowej wyznacza nie tylko terminy, w których
płatnicy składek powinni przekazać do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
deklarację rozliczeniową oraz imienne raporty miesięczne, ale przede wszystkim
7
opłacić należne składki ubezpieczeniowe za dany miesiąc. Warto w tym miejscu
zauważyć że w przypadku nieterminowego opłacenia składki na dobrowolne
ubezpieczenie chorobowe sankcją wynikającą z art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy
systemowej jest ustanie tego ubezpieczenia z pierwszym dniem miesiąca
kalendarzowego, za który nie opłacono w terminie składki. Za nieterminowe
opłacenie składek na ubezpieczenie społeczne, wprowadzoną przez ustawę
systemową w art. 23 sankcją jest obowiązek uiszczenia przez płatnika składek,
oprócz zaległych składek, odsetek za zwłokę na zasadach analogicznych, jak w
przypadku powstania zaległości podatkowych. Ustawodawca w art. 24 ust. 1a
ustawy systemowej przewidział także możliwość wymierzenia płatnikowi składek
dodatkowej opłaty w wysokości 100% nieopłaconych składek. Każdorazowo w
przypadku nie dopełnienia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie
społeczne w przewidzianym przepisami terminie oraz nie dopełnienia obowiązku
przesyłania deklaracji rozliczeniowych oraz imiennych raportów rozliczeniowych na
płatnika składek na podstawie art. 98 ust. 1 i 6 ustawy systemowej może zostać
nałożona kara grzywny do 5.000 zł.
Z ustaleń stanu faktycznego, które legły u podstaw wydania zaskarżonego
wyroku, a którymi Sąd Najwyższy jest związany (art. 39813
§ 2 k.p.c.) wynika, iż
skarżąca terminowo opłaciła składki w wysokości ustalonej od nowej,
zadeklarowanej przez nią kwoty podstawy wymiaru składek, a jedynie deklaracje
rozliczeniowe złożyła po terminie, o którym mowa w art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy
systemowej. W tym kontekście wskazać należy, że ustawa systemowa w art. 48
stanowi, że jeżeli płatnik składek nie złoży w terminie deklaracji rozliczeniowej, nie
będąc z tego obowiązku zwolniony, Zakład dokonuje wymiaru składek z urzędu w
wysokości wynikającej z ostatnio złożonej deklaracji rozliczeniowej, bez
uwzględnienia wypłaconych zasiłków oraz zasiłków rodzinnych i pielęgnacyjnych,
zawiadamiając o tym płatnika. Jeżeli po wymierzeniu składek z urzędu płatnik
składek złoży deklarację rozliczeniową, Zakład koryguje wymiar składek do
wysokości wynikającej ze złożonej deklaracji rozliczeniowej, z uwzględnieniem
wskazanych w deklaracji zasiłków oraz zasiłków rodzinnych i pielęgnacyjnych. W
doktrynie prezentowany jest pogląd, do którego odwołuje się również skarżąca w
uzasadnieniu skargi, że obligatoryjne wymierzenie przez Zakład Ubezpieczeń
8
Społecznych składek w wysokości przyjętej w deklaracji rozliczeniowej ostatnio
złożonej przez płatnika stanowi swoistą sankcję, której stosowanie ma na celu
zdyscyplinowanie płatników i nakłonienie ich do terminowego rozliczania składek za
ubezpieczonych. Zaniechanie płatnika, który w pierwszej kolejności powinien
dokonać rozliczenia przez sporządzenie deklaracji rozliczeniowej wywołuje podjęcie
przez Zakład wyłącznie działań porządkujących, które w efekcie pozwalają
ostatecznie na wymierzenie składek zgodnie ze złożoną deklaracją rozliczeniową
(por. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz pod redakcją B.
Gudowskiej i J. Strusińskiej – Żukowskiej, Warszawa 2011, str. 631-632; Ustawa o
systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz pod redakcją J. Wantocha –
Rekowskiego, LEX 2015).
Podsumowując powyższe nie można podzielić stanowiska Sądów
orzekających w sprawie, że złożenie przez skarżącą deklaracji rozliczeniowej z
przekroczeniem terminu opisanego w art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy systemowej, przy
jednoczesnym opłaceniu składki w terminie od nowo zadeklarowanej kwoty
podstawy wymiaru, upoważniało organ rentowy do ustalenia podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne za grudzień 2012 r. oraz styczeń 2013 r. w
minimalnej wysokości, o której mowa w art. 18 ust. 8 tej ustawy. Takie
wnioskowanie sprzeczne jest z argumentum ad maiori ad minius bowiem skoro
ustawodawca w art. 48 ustawy systemowej przewidział wyłącznie sankcje
„dyscyplinujące” dla płatników składek zobowiązanych do składania deklaracji
rozliczeniowych, to nie sposób przyjąć, aby wyłączył możliwość korygowania
wymiaru składek dla osób, które w terminie opłaciły składki od nowo
zadeklarowanej podstawy wymiaru, jeśli wcześniej opłacały składki ustalone od
minimalnej podstawy wymiaru, a deklaracje rozliczeniowe złożyły po terminie (por.
wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 24 kwietnia 2014 r., III AUa
1636/13, LEX nr 1458865). Wielokrotnie Sąd Najwyższy wskazywał, że przepisy
ubezpieczeń społecznych ze względu na swoją istotę i konstrukcję podlegają
wykładni ścisłej. Nie powinno się więc stosować do nich wykładni celowościowej,
funkcjonalnej lub aksjologicznej w opozycji do wykładni językowej, jeżeli ta ostatnia
prowadzi do jednoznacznych rezultatów interpretacyjnych.
9
W realiach rozpoznawanej sprawy nie można pominąć ponadto, że skarżąca
z dniem 1 grudnia 2012 r. wniosła o objęcie jej dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym, uiszczając w terminie składki od nowo zadeklarowanej kwoty
podstawy wymiaru składek. Ustawa systemowa, co zostało przedstawione w
rozważaniach powyżej, nie umożliwia natomiast, aby Zakład Ubezpieczeń
Społecznych, mimo złożenia po terminie deklaracji rozliczeniowych, nadal
przyjmował, że obowiązuje najniższa, a nie zadeklarowana kwota podstawy
wymiaru składek w przypadku terminowego opłacenia składki od nowo
zadeklarowanej kwoty podstawy wymiaru składek. Takiej sankcji nie da się również
wyprowadzić z treści art. 46 ustawy systemowej bowiem przepis ten określa rolę
płatnika składek, zobowiązując go do obliczania, rozliczania, pobierania i
odprowadzania składek, do poboru których jest zobowiązany. Oznacza to, że
warunkiem pozwalającym na ukształtowanie wyższej podstawy wymiaru składek,
niż minimalna nie jest jednocześnie terminowe złożenie deklaracji rozliczeniowej i
zapłata składek, ale przede wszystkim warunkiem sine qua non jest terminowe
uiszczenie należności z tytułu składek od nowo zadeklarowanej podstawy wymiaru.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c. oraz art. 108
§ 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji wyroku.
kc