Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 1033/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Dariusz Dończyk
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa M. M.
przeciwko Miastu Stołecznemu Warszawie
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 17 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 maja 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 6 czerwca 2012 r., Sąd Okręgowy zasądził od miasta
stołecznego Warszawy na rzecz M. M. kwotę 1 091 003 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 30 września 2009 r. do dnia zapłaty oraz oddalił powództwo w
pozostałym zakresie.
Sąd ustalił, że do dnia wejścia w życie dekretu z dnia 26 października
1945 roku o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze miasta stołecznego
Warszawy (Dz.U. z 1945 roku, Nr 50, poz. 279 - dalej dekret warszawski),
nieruchomość położona w W. przy ul. H. nr […], oznaczona nr hip. […] i […] o
powierzchni 271,47 sążni, stanowiła współwłasność K. B. i Z. M. w częściach
równych. Z dniem 21 listopada 1945 r. grunt ten, na podstawie art. 1 dekretu
warszawskiego, przeszedł na własność gminy m.st. Warszawy, a następnie Skarbu
Państwa. W dniu 22 marca 1948 r. dotychczasowi właściciele złożyli wniosek o
przyznanie prawa własności czasowej do nieruchomości na podstawie dekretu.
Orzeczeniem z dnia 18 sierpnia 1950 roku, Prezydium Rady Narodowej w m.st.
Warszawie odmówiło wnioskującym przyznania prawa własności czasowej do
gruntu przy ul. H. […] i stwierdziło, że wszystkie budynki na nim posadowione
przeszły na własność gminy. Wojewoda Warszawski, decyzjami z dnia 23 lipca
1991 r., nr 8385, z dnia 5 lipca 1991 r., nr 7393 i z dnia 7 kwietnia 1992 r., nr
22162, stwierdził nabycie z mocy prawa własności gruntu całej przedmiotowej
nieruchomości z dniem 27 maja 1990 r. przez Gminę Dzielnicę Warszawa. W dniu
28 maja 1997 r. K. B. złożyła wniosek o stwierdzenie nieważności orzeczenia
administracyjnego z dnia 18 sierpnia 1950 r. o odmowie ustanowienia prawa
własności czasowej. Decyzją z dnia 8 grudnia 1999 r., doręczoną Gminie
Warszawa w dniu 27 grudnia 1999 r., Samorządowe Kolegium Odwoławcze
stwierdziło nieważność tego orzeczenia. Umową w formie aktu notarialnego z dnia
6 września 1999 r., K. B. sprzedała M. M. z przysługującego jej udziału
wynoszącego ½ część w prawach i roszczeniach do nieruchomości przy ulicy H. nr
[…] za kwotę 500 zł. Decyzją z 3 stycznia 2008 r. Prezydent m.st. Warszawy po
rozpatrzeniu wniosku z dnia 22 marca 1948 r. złożonego pod rządami dekretu z
1945 roku, ustanowił na okres 99 lat, prawo użytkowania wieczystego w zakresie
3
udziału wynoszącego 0,4820 części gruntu o powierzchni 288 m2
, oznaczonego
jako działka ewidencyjna nr 5/1 na rzecz: A. K. - w udziale wynoszącym
39765/100.000 części i na rzecz M. M. - w udziale wynoszącym 8435/100.000
części. Sąd ustalił, że umową sprzedaży w formie pisemnej z podpisami notarialnie
poświadczonymi z dnia 6 czerwca 2008 r. A. K. zbyła na rzecz M. M. całe
przysługujące jej prawa i roszczenia do nieruchomości przy ul. H. za wyjątkiem
roszczenia o oddanie przedmiotowego gruntu w użytkowanie wieczyste, a także
wszelkie zobowiązania z nią związane, w szczególności prawa do rozliczenia
wszelkich nakładów na nią poczynionych, za cenę wynoszącą 50 zł. Decyzją z dnia
4 września 2008 r. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji stwierdził
nieważność decyzji komunalizacyjnej Wojewody Warszawskiego z dnia 5 lipca
1991 r. w części stwierdzającej nabycie przez Gminę Dzielnicę Warszawa
Śródmieście z mocy prawa, nieodpłatnie prawa własności budynku mieszkalnego,
zlokalizowanego na nieruchomości położonej w W., przy ul. H. […]. W dniu 30
września 2008 r. doszło do przekazania przez m.st. Warszawa budynku przy ul. H.
[…] o powierzchni 288 m2
w administrowanie na rzecz A. K. i M. M.
Sąd Okręgowy uznał, ze powództwo M. M. zasługiwało na częściowe
uwzględnienie. Powód nabył w drodze przelewu (art. 509 § 1 k.c.) od uprawnionej
właścicielki A. K. wierzytelność przysługującą jej przeciwko pozwanemu o
wynagrodzenie za korzystanie bez tytułu prawnego z budynku przy ulicy H. […]
przez pozwanego jako posiadacza samoistnego, pozostającego, zdaniem Sądu, w
złej wierze od dnia doręczenia decyzji stwierdzającej nieważność decyzji z dnia 18
sierpnia 1950 roku, czyli od dnia 27 grudnia 1999 roku (art. 224 § 2 w związku z
art. 225 k.c.). Wynagrodzenie to zostało wyliczone za okres od dnia 28 grudnia
1999 roku do dnia wydania budynku czyli 30 września 2008 roku, na podstawie
opinii biegłego sądowego na kwotę 1 091 003 zł i taką też kwotę Sąd Okręgowy
zasądził od pozwanego na rzecz powoda z odsetkami ustawowymi od dnia 30
września 2009 roku, oddalając żądanie w pozostałej części.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego,
podzielając ustalenia i oceny prawne Sądu pierwszej instancji. Po uzupełnieniu
ustaleń faktycznych na podstawie dowodu z przesłuchania powoda i świadka A.K.,
Sąd Apelacyjny uznał, że umowa z dnia 6 czerwca 2008 roku stanowiła ważną i
4
skuteczną umowę przelewu wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za bezumowne
korzystanie z budynku przysługującej A. K. jako właścicielce od pozwanego
będącego posiadaczem tego budynku w złej wierze. Mimo uiszczenia przez
powoda ceny w kwocie 50 złotych, nie doszło do rażącej nieekwiwalentności
wzajemnych świadczeń, ponieważ A. K., urodzona w 1924 roku, świadomie
zadysponowała przysługującą jej wierzytelnością na rzecz powoda, nie miała
środków na ponoszenie kosztów sądowych i pełnomocnika w celu dochodzenia
tych roszczeń, a nadto miała świadomość, że wartość tego roszczenia może być
duża. Umowę podpisała po zaznajomieniu się z jej treścią u notariusza
poświadczającego prawdziwość podpisów kontrahentów. M. M. przejął na siebie
zobowiązania z tytułu nakładów na tę nieruchomość, przy czym, według ustaleń
Sądu, pozwany nie wystąpił przeciwko A. K. z roszczeniem o rozliczenie nakładów
na ten budynek. Sąd Apelacyjny uznał, że umowa z dnia 6 czerwca 2008 roku nie
została zawarta dla pozoru (art. 83 k.c.), nie jest nieważna w świetle art. 58 § 2 k.c.,
jak również strony nie przekroczyły przy jej zawarciu granic swobody kontraktowej,
o których mowa w art. 3531
k.c. Nie doszło także do naruszenia art. 224 w związku
z art. 225 § 1 k.c., albowiem od dnia doręczenia decyzji stwierdzającej nieważność
odmownej decyzji dekretowej z dnia 18 sierpnia 1950 roku, czyli od dnia 27 grudnia
1999 roku, pozwany był posiadaczem budynku w złej wierze.
W skardze kasacyjnej, pozwany - zaskarżając wyrok w całości - zarzucił
naruszenie art. 58 § 2 k.c. przez odmowę uznania umowy z dnia 6 czerwca
2008 roku za nieważną mimo, że narusza ona zasady współżycia społecznego,
naruszenie art. 83 i 3531
k.c. i 509 § 1 k.c. przez przyjęcie, że umowa z dnia
6 czerwca 2008 roku stanowi ważną umowę przelewu wierzytelności roszczenia
o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z budynku, a także naruszenie art.
224 i n. k.c., art. 2 i 10 Konstytucji RP oraz art. 5 k.c. przez przyjęcie, że umowa
z dnia 6 czerwca 2008 roku jest ważna oraz przez uznanie, że od daty doręczenia
pozwanemu decyzji stwierdzającej nieważność decyzji odmawiającej przyznania
własności czasowej gruntu, pozwany stał się posiadaczem budynku w złej wierze
mimo obowiązywania w tym okresie decyzji komunalizacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Należy podzielić co do zasady pogląd prawny o dopuszczalności w świetle
art. 509 § 1 k.c. przeniesienia na osobę trzecią w drodze przelewu przysługującej
właścicielowi wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za korzystanie bez tytułu
prawnego z nieruchomości przez posiadacza nieruchomości w złej wierze. Zarzut
naruszenia art. 509 § 1 k.c. przez błędną kwalifikację prawną umowy z dnia
6 czerwca 2008 roku, zawartej między powodem i A. K., jako umowy przelewu
oraz zarzut wadliwego uznania jej dopuszczalności, nie zasługuje więc na
uwzględnienie. Niezasadny jest także zarzut naruszenia art. 83 k.c., albowiem
ustalone w sprawie okoliczności faktyczne istotnie nie dają podstaw do przyjęcia,
że była to umowa pozorna.
W odniesieniu do sformułowanego w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia
art. 58 § 2 k.c. przez odmowę uznania wskazanej umowy za nieważną mimo jej
sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, należy podnieść, że na
bezwzględną nieważność czynności prawnej może powołać się każdy, czyj interes
narusza funkcjonująca w obrocie prawnym umowa dotknięta sankcją nieważności.
Analizując tożsamy zarzut pozwanego podniesiony w apelacji, Sąd Apelacyjny
wskazał, że nie doszło do rażącego zachwiania ekwiwalentności świadczeń między
stronami umowy przelewu z dnia 6 czerwca 2008 roku, stąd nie było podstaw do
uznania jej za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego i w konsekwencji za
nieważną w świetle art. 58 § 2 k.c.
Sąd Apelacyjny zaniechał jednak przeprowadzenia szerszej analizy tej
umowy w kontekście jej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Każda
umowa, także ta zgodna z prawem, podlega ocenie z punktu widzenia art. 58 § 2
k.c., którą to ocenę należy zawsze odnieść do okoliczności każdego indywidualnie
rozpatrywanego przypadku. Przytoczony przepis stanowi, że nieważna jest
czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Zasady
współżycia społecznego to podstawowe zasady etycznego i uczciwego
postępowania, a odwołanie się do nich oznacza nawiązanie do idei słuszności
w prawie i do powszechnie akceptowanych w społeczeństwie wartości i zasad
moralnych. Spełniają one doniosłą rolę, ponieważ umożliwiają dostosowanie
ogólnych norm prawa do konkretnego stanu faktycznego przy uwzględnieniu
systemu ocen lub zasad postępowania o charakterze pozaprawnym. Zasady
6
współżycia społecznego, określane także mianem zasad słuszności, mają
charakter klauzuli generalnej. Istotą i funkcją wszelkich klauzul generalnych
w prawie cywilnym jest możliwość uwzględnienia różnego rodzaju okoliczności
faktycznych, które nie mogą być oceniane raz na zawsze i w sposób jednakowy,
w oderwaniu od konkretnego stanu faktycznego (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 23 kwietnia 2004 r. I CK 550/03, nie publ.).
Na gruncie art. 58 § 2 k.c. przyjmuje się, że wprawdzie przepis ten nie
stanowi wprost o sprzeczności celu czynności prawnej z zasadami współżycia
społecznego (dobrymi obyczajami), ale te same argumenty, które przemawiają za
uwzględnieniem celu czynności prawnej sprzecznej z ustawą (art. 58 § 1 k.c.)
przemawiają także na rzecz negatywnej oceny czynności prawnej ze względu na jej
cel sprzeczny z zasadami współżycia społecznego na podstawie art. 58 § 2 k.c.
Celem tym jest także nieobjęty treścią czynności prawnej jej rezultat, który można
określić jako dalszy cel czynności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego
2004 r. II CK 34/03, nie publ.).
W orzecznictwie wskazuje się także, że za oceną nieważności czynności
prawnej z uwagi na jej sprzeczność z zasadami współżycia społecznego muszą
przemawiać szczególne okoliczności (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
23 lutego 2006 r. II CSK 101/05, nie publ.). Przy dokonywaniu kontroli czynności
prawnych na podstawie art. 58 § 2 k.c., należy mieć na uwadze jej podwójny aspekt.
Z jednej strony wynik tej analizy może powodować pewną nieprzewidywalność
funkcjonowania systemu prawnego, ale z drugiej strony prowadzi do
rekompensującego ją, sprawiedliwego rezultatu stosowania prawa. Z konieczności
zachowania równowagi między tymi elementami wynika postulat stosowania
klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego w przypadkach wyjątkowych,
w których ma ono mocne uzasadnienie aksjologiczne. Kierując się tymi względami,
należy postrzegać i analizować treść, cel i skutki umowy z dnia 6 czerwca
2008 roku zawartej przez powoda z A. K. w znacznie szerszym kontekście, niż to
uczynił Sąd drugiej instancji. Niezbędne jest bowiem uwzględnienie całokształtu
okoliczności faktycznych i prawnych towarzyszących jej zawarciu, a przede
wszystkim to, że dotyczy ona roszczeń przedwojennych właścicieli i spadkobierców
7
właścicieli budynków wyzutych bezprawnie z prawa własności nieruchomości na
podstawie dekretu warszawskiego.
Przysługujące tym osobom roszczenia uzupełniające, w tym wynagrodzenie
za korzystanie przez miasto stołeczne Warszawa bez tytułu prawnego z budynków
objętych dekretem warszawskim, następnie odzyskanych przez przedwojennych
właścicieli lub ich spadkobierców dzięki zmienionym realiom ustrojowym,
społecznym i gospodarczym, mają służyć naprawieniu krzywd dziejowych
poniesionych przez te osoby. Nie jest więc obojętne, kto z tych roszczeń korzysta,
a także komu i na jakich zasadach przypadają ostatecznie należności z tego tytułu,
obciążające fundusze publiczne.
Należy więc przyznać rację skarżącemu, że analizując przedstawiony wyżej
problem zgodności umowy z dnia 6 czerwca 2008 roku z zasadami współżycia
społecznego w kontekście art. 58 § 2 k.c., należy ocenić, czy z punktu widzenia
ogółu ludzi uczciwych i rozumnych, jest zgodna z elementarnymi zasadami
uczciwości i przyzwoitości umowa, na mocy której obrotna i przedsiębiorcza osoba,
znakomicie obeznana z zagadnieniami dotyczącymi nieruchomości objętych
dekretem warszawskim, kupuje za 50 złotych od spadkobierczyni przedwojennych
właścicieli budynku w centrum Warszawy, osoby schorowanej, w podeszłym wieku,
skromnie sytuowanej, roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z tego budynku
przez pozwanego, w sytuacji, w której nabywca tej wierzytelności doskonale zdaje
sobie sprawę, że wierzytelność ta przedstawia dużą wartość. Niewątpliwie
ponownego rozważenia wymaga, czy moralne jest, aby osoba, która nie tylko nigdy
nie została pokrzywdzona działaniem dekretu warszawskiego, ale która roszczenie
o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z budynku, nabyła od osoby
uprawnionej za 50 złotych, czyli ułamek faktycznej wartości, odniosła korzyści
z tego tytułu, kosztem środków publicznych, czyniąc z tego rodzaju działalności
źródło znacznych przychodów, nieadekwatnych do zainwestowanych środków.
W tym stanie rzeczy, wobec zasadności zarzutu naruszenia art. 58 § 2 k.c.,
orzeczono jak w sentencji (art.39815
§ 1 k.c.).
eb
8
eb