Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 235/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Protokolant Ewa Zawisza
w sprawie z powództwa P. S.A. w P.
przeciwko Funduszowi S.A. w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 17 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 19 grudnia 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony powodowej na
rzecz strony pozwanej kwotę 2700 zł (dwa tysiące siedemset
złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powód domaga się zapłaty tytułem zwrotu części rat leasingowych
uiszczonych stronie pozwanej w okresie związania umową leasingu,
a stanowiących sumę należności zapłaconych pozwanemu leasingodawcy tytułem
spłaty wartości przedmiotu leasingu.
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo do wysokości
kwoty 77.023,91zł. Ustalił, że dnia 15 września 2008 r. strony zawarły na okres
60 miesięcy umowę leasingu finansowanego samochodu, obejmującą także opcję
nabycia jego własności przez korzystającego. Przyjął, że strony ustaliły, iż raty
leasingowe składają się z części kapitałowej obejmującej spłatę wartości pojazdu,
oraz z części odsetkowej stanowiącej opłatę za używanie pojazdu, a więc
niezawierającej w sobie wartości sprzętu, a nadto opłatę za sfinansowanie
jego zakupu.
W ocenie Sądu I instancji, odstąpienie przez stronę powodową w dniu
23 maja 2012 r. od umowy leasingu nie wywołało skutków odstąpienia określonych
w art. 494 k. c., ponieważ skutki te nie mogą odnosić się do umowy o charakterze
ciągłym, którą jest umowa leasingu.
Sąd ten przyjął zarazem, że żądanie zwrotu sumy kwot uiszczonych tytułem
części kapitałowej rat leasingowych, tj. części wynagrodzenia obejmującej spłatę
wartości pojazdu, zasługiwało na uwzględnienie w oparciu o przepisy o sprzedaży
z zastrzeżeniem własności (art. 589 i n. k.c.).
Apelację pozwanego leasingodawcy, zaskarżającą ten wyrok w części
uwzględniającej powództwo, uwzględnił Sąd Apelacyjny wyrokiem reformatoryjnym
w ten sposób, że powództwo oddalił, orzekając o kosztach postępowania stosownie
do takiego wyniku rozstrzygnięcia.
Sąd odwoławczy zaaprobował stan faktyczny ustalony przez Sąd I instancji
i uczynił go podstawą własnego rozstrzygnięcia.
3
Podkreślił, że powódka w toku procesu, na wypadek nieuwzględnienia jej
pierwotnego stanowiska, wskazała również na art. 494 k.c. jako podstawę do
otrzymania odszkodowania należnego z tytułu niewykonania przedmiotowej umowy.
Sąd drugiej instancji w całości podzielił o tyle stanowisko Sądu Okręgowego,
że istota sporu sprowadza się jedynie do rozstrzygnięcia kwestii skutków prawnych
skutecznego odstąpienia przez powódkę w dniu 23 maja 2012 r. od umowy
leasingu.
W odniesieniu do oceny prawnej Sąd odwoławczy sprzeciwił się jednak
zastosowaniu art. 589 i nast. k.c. oraz nieuprawnionemu pominięciu zastosowania
art. 491 i nast. k.c., jako określających skutki odstąpienia także od umowy leasingu,
będącej umową wzajemną.
Zastrzeżenie w tej umowie opcji zakupu pojazdu, niestanowiącej elementu
przedmiotowo istotnego umowy leasingu, oraz sposobu określenia wynagrodzenia
należnego finansującemu nie mogły mieć istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia
sprawy, stwierdził Sąd Apelacyjny.
W jego ocenie, strona powodowa ani nie sformułowała należycie, ani nie
udowodniła roszczenia odszkodowawczego, wobec bardzo ogólnikowego
wskazania samej szkody, bez przedstawienia dowodów zarówno na jej ustalenie,
jak i na istnienie adekwatnego związku przyczynowego, między szkodą
a zdarzeniem sprawczym, co wyłączało zastosowanie art. 471 k.c., jak i art. 415
i nast. k.c.
Przepis art. 494 k.c. uznał Sąd Apelacyjny za podstawę prawną do
dokonania oceny skutków prawnych ex nunc odstąpienia od umowy leasingu, przy
uwzględnieniu jej istoty i charakteru.
Oznacza to, że za okres, w którym strona powodowa korzystała z przedmiotu
leasingu, to nie może domagać się od finansującego zwrotu uiszczonego już
wynagrodzenia, a dochodzona pozwem należność jest właśnie częścią należnego
pozwanemu wynagrodzenia z tytułu oddania przedmiotu leasingu do używania
i obejmuje okres pełnego i bez ograniczeń korzystania przez powódkę z przedmiotu
leasingu.
4
Sąd Apelacyjny ponowił ocenę, że skoro powódka nie udowodniła wysokości
szkody poniesionej w wyniku zawinionego zachowania pozwanej, to nie mogła
skutecznie domagać się zapłaty tytułem naprawienia szkody.
Strona powodowa zaskarżyła w całości wyrok Sądu Apelacyjnego,
formułując zarzuty mieszczące się w ramach obu podstaw kasacyjnych.
Zarzuty naruszenia prawa procesowego w stopniu mogącym mieć istotny wpływ na
wynik sprawy obejmują naruszenie art. 386 § 1, art. 385, art. 232 i art. 328 § 2 k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., wskutek błędnej oceny, że raty leasingowe stanowiły
w całości wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotu leasingu i sprowadzały się do
opłat za jego używanie, podczas gdy opłaty za używanie stanowiły jedynie cześć
odsetkową raty leasingowej, co nie znalazło odzwierciedlenia w uzasadnieniu
zaskarżanego orzeczenia.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuty obejmują:
- błędną wykładnię i niezastosowanie art. 589 i nast. w zw. z art. 535 k.c.;
- błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 7091
, art. 70916
, 70917
k.c.,
art. 3531
w zw. z art. 65 k.c. wskutek wadliwego uznania, że raty leasingowe
były w całości wynagrodzeniem za korzystanie z przedmiotu leasingu,
podczas gdy było ono tylko częścią odsetkową raty leasingowej;
- błędną wykładnię art. 494 k.c. i w konsekwencji wadliwe zastosowanie
wskutek uznania, że konsekwencją odstąpienia od umowy leasingu nie
może być obowiązek zwrotu dotychczasowego świadczenia;
- błędną wykładnię i niezastosowanie art. 471 k.c. przez przyjęcie, że szkoda
nie została wykazana;
- niezastosowanie art. 5 k.c., w sytuacji uzasadniającej jego zastosowanie.
Skarżący wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi II instancji do ponownego rozpoznania, lub o jego uchylenie
w całości i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie w całości apelacji
pozwanego.
5
Pozwany w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniósł o jej oddalenie w całości
i o zasądzenie na jego rzecz kosztów postępowania kasacyjnego akcentując
okoliczność, że uzgodnione w ratach wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotu
leasingu musi być równe co najmniej cenie jego nabycia, a umowa leasingu nie ma
charakteru umowy sprzedaży, a odstąpienie od tej umowy wywołuje skutek ex nunc.
Z kolei powód w piśmie procesowym z dnia 16 maja 2015 r. zaprezentował
stanowisko zmierzające do zanegowania zasadności argumentów pozwanego
i podtrzymał zarzuty sformułowane w skardze kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Bezzasadne okazały się zarzuty naruszenia wskazanych w skardze
kasacyjnej przepisów prawa procesowego.
Sąd drugiej instancji, uznając apelację za uzasadnioną i skutkującą
obowiązkiem zmiany zaskarżonego nią wyroku przez oddalenie powództwa, trafnie
zastosował art. 386 § 1 k.p.c. oraz trafnie nie zastosował art. 385 k.p.c.
Odmienna od Sądu ocena strony powodowej odnośnie do zasadności apelacji
strony pozwanej nie dowodzi naruszenia obu wskazanych przepisów przez
Sąd odwoławczy.
Zarzut naruszenia art. 232 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c. również okazał się
bezzasadny, ponieważ w zdaniu pierwszym art. 232 k.p.c. ustawodawca określił
obowiązek stron, którego to przepisu nie może naruszyć Sąd odwoławczy,
a jedynie mogą go naruszyć strony przez niewykonanie swego ustawowego
obowiązku. Natomiast zdanie drugie art. 232 k.p.c. określa uprawnienie Sądu,
z którego jest on władny skorzystać w ramach przysługującej mu swobody
jurysdykcyjnej. Naruszenia tego przepisu przez Sąd drugiej instancji nie dowodzi
zatem odmienna ocena strony skarżącej co do dokonania precyzyjnego wyliczenia
przez powoda wysokości szkody w sposób określony w skardze kasacyjnej,
a ponadto podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące m. in. oceny
dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Sąd Najwyższy nie dopatrzył się również naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c.
6
Wbrew treści uzasadnienia tego zarzutu, obowiązkiem Sądu nie jest
wyjaśnianie podstawy faktycznej wyroku, a jedynie wskazanie podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia. Obowiązkiem Sądu jest natomiast wyjaśnienie podstawy prawnej
wyroku z przytoczeniem przepisów prawa i takie wyjaśnienie zawiera uzasadnienie
zaskarżonego wyroku.
Sąd odwoławczy wyraźnie zanegował możliwość stosowania art. 589 i nast.
k.c., z jednoczesnym wskazaniem na niewątpliwą potrzebę stosowanie przepisów
art. 491 i nast. k.c. i to także w odniesieniu do odstąpienia od umowy leasingu.
Ponadto Sąd stwierdził, że sposób określenia w umowie leasingu wynagrodzenia
należnego finansującemu, nawet w razie zastrzeżenia w tej umowie tzw. opcji
zakupu (art. 70916
k.c.), nie może mieć istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia
sprawy (s. 14 - 15 uzasadnienia wyroku).
Z kolei oceniając ewentualność dokonania subsumpcji art. 494 k.c. do
skutków odstąpienia od umowy leasingu, Sąd odwoławczy stwierdził, że roszczenie
odszkodowawcze nie było przedmiotem należycie sformułowanego przez powoda
żądania, w braku przedstawienia dowodów powstania szkody oraz istnienia
adekwatnego związku przyczynowego między szkodą, a zdarzeniem sprawczym,
które miało ją wywołać.
Brak podstaw prawnych do żądania zwrotu części zapłaconego
wynagrodzenia uzasadnił Sąd drugiej instancji tym, że zostało ono uiszczone
w okresie korzystania przez powódkę z przedmiotu leasingu, przy równoczesnym
uznaniu za bezsporny faktu, że po odebraniu powódce przedmiotu leasingu
zaprzestała ona regulowania rat leasingowych (s. 16 uzasadnienia wyroku).
Powyższe stanowisko Sądu odwoławczego dowodzi wyjaśnienia
w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku jego podstawy prawnej, a więc spełnienia
ustawowego wymogu wynikającego z art. 328 § 2 k.p.c. O braku wyjaśnienia tej
podstawy nie świadczy odmienne od Sądu rozumienie przez stronę skarżącą
pojęcia „wynagrodzenie pieniężne”, o którym stanowi art. 7091
k.c.
W tym stanie rzeczy, oceny zarzutów naruszenia wskazanych przepisów
prawa materialnego należało dokonać z uwzględnieniem ustalonego stanu
faktycznego, przyjętego za podstawę orzekania przez Sąd drugiej instancji.
7
Nietrafnym okazał się zarzut błędnej wykładni i w konsekwencji
niezastosowania w drodze analogii art. 589 i nast. k.c. w zw. z art. 535 k.c.
w odniesieniu do umowy leasingu, ponieważ skarżący nie wskazuje, aby
w przepisach poświęconych umowie leasingu istniała luka w prawie uzasadniająca
posłużenie się analogią. W judykaturze nigdzie nie zaprezentowano poglądu
o stosowaniu do umowy leasingu przepisów o umowie sprzedaży z zastrzeżeniem
własności rzeczy sprzedanej, natomiast wyrażone zostało inne stanowisko,
a mianowicie o stosowaniu w drodze analogii przepisów k.c. o umowie leasingu, ale
tylko co do umów zastrzegających możliwość żądania przez korzystającego
przeniesienia na niego własności oddanej mu do używania rzeczy za określoną
dodatkową opłatą, jeżeli uzgodnione raty wynagrodzenia wraz z tą dodatkową
opłatą odpowiadają cenie nabycia rzeczy (wyrok SN z dnia 15 maja 2008 r., I CSK
548/07, OSNC-ZD 2009/2/49). Z istoty tego judykatu wcale nie wynika
dopuszczalność zastosowania do umowy leasingu przepisów art. 589 i nast. k. c.
na zasadzie analogii; przeciwnie, potwierdza on tezę, że w umowach
zastrzegających możliwość żądania przez korzystającego przeniesienia na niego
własności rzeczy oddanej do używania opłata za korzystanie skonstruowana jest
w sposób zgodny co do istoty z rozwiązaniem przewidzianym w art. 7091
k. c.
Chybionym okazał się również zarzut błędnej wykładni art. 7091
, art. 3531
w zw. z art. 65 k.c., ponieważ wykładnia normy prawnej dokonywana jest według
określonych reguł wykładni, właściwych dla określonych rodzajów wykładni, a nie
z uwzględnieniem badania zgodnej woli stron, bo ta może mieć znaczenie tylko dla
określenia treści postanowień dokonanej czynności prawnej.
Ponadto Sąd Apelacyjny nie stwierdził, że istotą i celem konkretnej umowy
leasingu nie może być przeniesienie na korzystającego własności przedmiotu
leasingu. Przeciwnie, uznał za dopuszczalną klauzulę tzw. opcji zakupu (art. 70916
k. c.), której trafnie odmówił statusu elementu przedmiotowoistotnego umowy
leasingu, uznając ją za wyłącznie dodatkowy (podmiotowo istotny) element tej
umowy (accidentalia negotii; s. 15). W piśmiennictwie istnieje zgodność co do
generalnego stanowiska, że istotą i celem modelowej umowy leasingu nie jest
przeniesienie przez finansującego na rzecz korzystającego własności przedmiotu
leasingu. Istotą tej umowy nazwanej jest co do zasady przekazanie przez
8
finansującego korzystającemu określonej rzeczy do używania albo używania
i pobierania pożytków przez czas oznaczony, z zapłatą przez korzystającego na
rzecz finansującego wynagrodzenia, którego wysokość równa jest co najmniej
cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego.
Dopuszczalność więc zastrzeżenia w umowie leasingu tzw. opcji zakupu
(art. 70916
k. c.) nie może być traktowana jako równoznaczna z obowiązkiem
korzystającego nabycia tej rzeczy, jak to błędnie przyjmuje skarżący, a jedynie jako
wynikające z umowy jego uprawnienie do żądania od finansującego przeniesienia
własności. Zamieszczenie w umowie wspomnianej klauzuli skutkuje obowiązkiem
wyłącznie finansującego przeniesienia na korzystającego własności rzeczy, jeżeli
ten ostatnio wymieniony wystąpi z takim żądaniem.
Zarzut błędnej wykładni i zastosowania art. 70916
k.c. jest bezzasadny
w okolicznościach stanu faktycznego tej sprawy, ponieważ wskutek odstąpienia
przez korzystającego od umowy leasingu nie doszło do przeniesienia na niego
własności rzeczy, a więc okoliczność co do treści i kształtu umownie określonych
obowiązków fiskalnych korzystającego wobec finansującego pozostaje bez
znaczenia dla oceny żądania korzystającego zwrotu mu części wynagrodzenia
uiszczonego finansującemu.
Sąd Apelacyjny ani nie dokonał zarzucanej w skardze błędnej wykładni
art. 70917
k.c., ani nie uznał, że do umowy w niniejszej sprawie należy stosować
przepisy o najmie. Stwierdził jedynie, że umowa leasingu jest najbardziej zbliżona
do umowy najmu, a jedynie w nieznacznym zakresie do sprzedaży na raty, do
której przepisów w określonym, bardzo ograniczonym, zakresie odsyła art.
70917
k. c. (s. 13 in fine uzasadnienia wyroku). Takie stanowisko Sądu
odwoławczego nie dowodzi naruszenia art. 70917
k.c., wskutek jego błędnej
wykładni a więc w sposób określony przez stronę skarżącą.
Nie ma racji strona skarżąca zarzucając błędną wykładnię i zastosowanie
art. 494 k.c. Trafnie Sąd Apelacyjny uznał, że wynikający z art. 494 k.c. obowiązek
zwrotu wzajemnych świadczeń musi uwzględniać istotę i charakter umowy leasingu
jako umowy o charakterze ciągłym, co skutkuje tym, że odstąpienie od takiej
umowy wywołuje jedynie skutki na przyszłość, a nie można już zniweczyć skutków
9
świadczeń spełnionych wcześniej, tj. w okresie korzystania z przedmiotu leasingu.
W judykaturze podkreślono, że specyficzne cechy umowy leasingu, zwłaszcza
leasingu kapitałowego stoją na przeszkodzie stosowaniu wobec niej przepisów
o skutkach odstąpienia od umowy (wyrok SN z 21 października 1999 r., II CKN
488/98, niepubl.), a zwłaszcza o obowiązku zwrotu wzajemnych świadczeń na
podstawie art. 494 k.c. i to spełnionych poczynając od chwili zawarcia takiej umowy
leasingu (por. wyrok SN z dnia 9 lutego 2008 r., V CSK 48/05, niepubl.).
Oczywiście bezzasadnym jest zarzut błędnej wykładni i niewłaściwego
zastosowania art. 471 k.c. uzasadniony odmienną oceną strony skarżącej
w stosunku do oceny Sądu Apelacyjnego, co do zaistnienia lub braku przesłanek
kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej. Elementy ustaleń faktycznych
w postaci braku ustalenia powstania szkody oraz braku wykazania zaistnienia
adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy wskazywaną (ale nie wykazaną)
szkodą a zdarzeniem sprawczym, nie pozwalały Sądowi odwoławczemu na
dokonanie subsumpcji art. 471 k.c., a odmienna ocena co do tych ustaleń przez
skarżącego nie dowodzi dokonania wadliwej wykładni wskazanego przepisu przez
Sąd odwoławczy.
Nie jest także trafnym zarzut błędnej wykładni art. 7091
k.c. i art. 3531
k.c.
w zw. z art. 65 k.c., uzasadniony kwestionowaniem uznania, że rata leasingowa
w całości stanowiła wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotu leasingu
i sprowadzała się do opłaty za jego używanie.
Zważyć bowiem należy, że z mocy art. 7091
k.c. należne finansującemu od
korzystającego wynagrodzenie pieniężne równe jest co najmniej cenie lub
wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego. W piśmiennictwie
trafnie podkreślono, że nie można traktować rat leasingowych jako obejmujących
wynagrodzenie wzajemne za ewentualne przeniesienie w przyszłości własności
rzeczy.
Również w judykaturze stwierdzono, że cechą konstytutywną leasingu
finansowanego (pośredniego) jest zobowiązanie się korzystającego do płacenia
wynagrodzenia pieniężnego równego co najmniej cenie nabycia rzeczy oddanej
korzystającemu. Innymi słowy, przyjęto, że leasing w ujęciu kodeksu cywilnego
10
zakłada pełną amortyzację rzeczy oddanej korzystającemu w okresie związania
taką umową (wyrok SN z dnia 15 maja 2008 r., I CSK 548/07, OSN-ZD 2009/2/49),
pokrywaną wysokością wynagrodzenia płaconego w postaci rat leasingowych za
korzystanie z rzeczy.
Bezzasadność zarzutu niezastosowania art. 5 k.c. wynika stąd, że skarżący
nie wskazuje na żadne ustalenia faktyczne dokonane lub aprobowane przez
Sąd II instancji, które miałyby uzasadniać zastosowanie tej klauzuli generalnej
w odniesieniu do oceny zachowań strony pozwanej, domagającej się oddalenia
powództwa.
O potrzebie stosowania przez Sąd art. 5 k.c. nie może rozstrzygać
traktowane przez powódkę jako stanowisko bezsporne, że do zakończenia umowy
doszło z wyłącznej winy pozwanego, który bezprawnie odebrał pojazd stronie
powodowej w trakcie trwania umowy, zatrzymując raty leasingowe uiszczone
w pełnej wysokości w okresie korzystania przez powódkę z pojazdu.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39814
k.p.c.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1
i art. 99 k.p.c. oraz na podstawie § 6 pkt 6 i § 12 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. (Dz.U. 2013, poz. 490, ze zm.).
eb