Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 508/15
POSTANOWIENIE
Dnia 17 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z wniosku A. S. i W. S.
przy uczestnictwie Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w S.
o zmianę orzeczenia o przyjęciu do domu opieki społecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 17 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy W. S.
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 15 maja 2015 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie oraz postanowienie Sądu
Rejonowego w S. z dnia 23 września 2014 r., znosi postępowanie
przed Sądem Rejonowym i przekazuje sprawę temu Sądowi do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 23 września 2014 r. Sąd Rejonowy w S. oddalił
wniosek W. S. i A. S. o zwolnienie W. S. z pobytu w domu opieki społecznej.
Sąd Rejonowy ustalił, że W. S. liczący obecnie 58 lat, został postanowieniem
Sądu Rejonowego w S. z dnia 29 czerwca 2009 r. umieszczony bez swojej zgody w
domu pomocy społecznej z uwagi na chorobę psychiczną w postaci schizofrenii
paranoidalnej o przewlekłym przebiegu. W. S. nie był w stanie kierować swoim
postępowaniem i samodzielnie załatwiać swoich spraw, wykazywał objawy
psychotyczne w postaci urojeń i omamów. Od 2013 r. przebywa on w Domu
Pomocy Społecznej (DPS) w B. Wnioskodawca źle się czuje w DPS uważa, że jest
tam źle traktowany twierdzi, że jest bity tak jak inni mieszkańcy. Deklaruje chęć
dalszego leczenia i wolę podporządkowania się lekarzowi oraz matce, do której
chce wrócić. Podczas pobytów na przepustkach w domu matki wnioskodawcą
opiekuje się M. D., która ukończyła szkołę medyczną i jest zawodowym opiekunem.
Spędza z nim cztery godziny dziennie, w razie potrzeby jest dostępna przez telefon.
Wnioskodawca chodzi z opiekunką na spacery, pomaga jej robić zakupy.
Opiekunka nie zawarła z wnioskodawcą umowy o opiekę. W związku
z zachowaniem wnioskodawcy odbywały się w miejscu jego zamieszkania częste
interwencje policyjne. Wnioskodawca, który nadal cierpi na chorobę psychiczną,
obecnie znajduje się w okresie bez czynnych objawów psychotycznych. Wykazuje
cechy uzależnienia od alkoholu. Mimo złagodzenia objawów choroby psychicznej
nie jest w stanie funkcjonować samodzielnie, nie ma umiejętności samodzielnego
realizowania swoich potrzeb życiowych i wymaga pomocy innych osób. Pomocy tej
nie jest w stanie zapewnić mu matka licząca 80 lat, ani opiekunka z uwagi na
ograniczony czas sprawowania opieki.
W tym stanie rzeczy w ocenie Sądu Rejonowego nie zachodziły podstawy
z art. 41 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego
(tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 ze zm. - dalej jako u.o.z.p.)
do zwolnienia wnioskodawcy z domu pomocy społecznej.
3
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 15 maja 2015 r. Sąd Okręgowy w K.
oddalił apelację wnioskodawcy od postanowienia Sądu Rejonowego. Nie
podzielając zarzutu naruszenia przez ten Sąd art. 48 u.o.z.p. wskazał, że decyzja w
sprawie ustanowienia pełnomocnika z urzędu dla osoby, której dotyczy
postępowanie określone w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego
pozostawiona jest swobodnej decyzji sądu i jest ograniczona do wypadków,
kiedy udział fachowego pełnomocnika jest potrzebny w sprawie, a osoba taka
nie jest zdolna do samodzielnego złożenia wniosku. Jednak sytuacja taka
w sprawie nie zachodzi, skoro bowiem wnioskodawca złożył czytelny
i odpowiednio umotywowany wniosek, to zachował także zdolność do złożenia
wniosku o ustanowienie adwokata z urzędu. Wnioskodawca nie wykazał też,
że brak pouczenia go o możliwości złożenia takiego wniosku miał wpływ na wynik
postępowania.
Sąd Okręgowy uzupełnił zgodnie z wnioskami skarżącego postępowanie
dowodowe przez przesłuchanie matki wnioskodawcy A. S., przeprowadzenie
wywiadu środowiskowego w miejscu zamieszkania wnioskodawcy, zasięgnięcie
opinii miejscowego organu policji odnośnie jego zachowania w czasie przebywania
na przepustkach i przy uwzględnieniu tych dowodów podtrzymał ocenę Sądu
pierwszej instancji, że jedynie dalszy pobyt wnioskodawcy w domu pomocy
społecznej stanowi gwarancję zapewnienia mu stałej i profesjonalnej opieki. W
razie powrotu do domu wnioskodawca nie będzie miał bowiem zapewnionej
całodobowej opieki, jeżeli taka okazałaby się konieczna.
W skardze kasacyjnej wniesionej przez wnioskodawcę skarżący przytoczył
obie ustawowe podstawy zarzucając zaskarżonemu postawieniu naruszenie:
1. art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 5 k.p.c. w zw. z art. 386 § 2
k.p.c. i 13 § 2 k.p.c. przez nie stwierdzenie przez Sąd Okręgowy z urzędu
nieważności postępowania przed Sądem Rejonowym i nie przekazanie sprawy
temu Sądowi do ponownego rozpoznania mimo, że wnioskodawca
pozbawiony był możliwości obrony swoich praw z uwagi na zaburzenia psychiczne
uniemożliwiające mu samodzielną reprezentację, nie wyznaczenie mu adwokata
4
z urzędu i nie udzielnie niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych, w tym
pouczenia o prawie do złożenia wniosku o ustanowienie pełnomocnika,
2) art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 361 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c. przez
nie wskazanie w jego uzasadnieniu poczynionych ustaleń faktycznych na
podstawie całości zgromadzonych dowodów i nie wyjaśnienie podstawy prawnej
rozstrzygnięcia oraz nie odniesienie się do stanowiska Sądu Rejonowego w tym
zakresie,
3) art. 41 ust. 1 w zw. z art. 39 ust. 1 w zw. z art. 38 u.o.z.p. przez ich
niewłaściwe zastosowanie do dokonanych ustaleń, w których nie ujawniono, że nie
zwolnienie wnioskodawcy z DPS zagraża jego życiu, a co za tym idzie wniosek
należało uwzględnić, gdyż odpadły podstawy, które pozwalały na umieszczenie
go w domu pomocy społecznej bez jego zgody.
Wnosił o uchylenie postanowienia Sądu Rejonowego i postanowienia Sądu
Okręgowego, zniesienie postępowania przed Sądem Rejonowym i przekazanie
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania, albo uchylenie postanowienia
Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania,
ewentualnie uchylenie postanowień obu Sądów i uwzględnienie wniosku.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W obowiązującym systemie apelacji pełnej sąd drugiej instancji rozpatruje
sprawę ponownie tj. w sposób w zasadzie nieograniczony bada ją jeszcze raz.
Postępowanie apelacyjne ma charakter rozpoznawczy i stanowi dalszy ciąg
postępowania przed sądem pierwszej instancji. Jego celem jest naprawienie
błędów popełnionych przed sądem pierwszej instancji. W razie częściowej zmiany
ustaleń faktycznych w postępowaniu apelacyjnym wymóg należytego uzasadnienia
orzeczenia dotyczy zamieszczenia w nim wywodu przedstawiającego odmienną
podstawę faktyczną rozstrzygnięcia i związaną z tym ocenę dowodów, na których
została oparta. Niezmieniona w pozostałym zakresie podstawa faktyczna, w razie
braku stosownych zarzutów ją kwestionujących, pozostaje poza kontrola apelacyjną.
Brak odniesienia się do tych ustaleń w motywach pisemnych wyroku sądu
apelacyjnego nie uchybia wymogom art. 328 § 2 k.p.c. Wskazać trzeba przy tym,
że zgodnie z obowiązującym od 27 października 2014 r. art. 387 § 21
k.p.c., jeżeli
5
sąd drugiej instancji nie zmienił ustaleń faktycznych sądu pierwszej
instancji, a w apelacji nie zgłoszono zarzutów dotyczących tych ustaleń,
uzasadnienie wyroku może zawierać jedynie wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku
z przytoczeniem przepisów prawa.
Wymóg wyjaśnienia podstawy prawnej rozstrzygnięcia w stopniu
dostatecznym dla możliwości dokonania kontroli kasacyjnej został spełniony przez
Sąd Okręgowy, który odniósł się w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia do
motywów prawnych postanowienia Sądu Rejonowego oraz stanowiących jego
podstawę przepisów art. 39 i 41 u.o.z.p.
Przepis art. 48 ust. 2 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego przewiduje
możliwość ustanowienia przez sąd dla osoby, której dotyczy postępowanie
określone w tej ustawie adwokata z urzędu, nawet bez jej wniosku. Przepis ten ma
charakter gwarancyjny i służy zapewnieniu osobie objętej ochroną ustawy dostępu
do sądu, a więc rzetelnego procesu umożliwiającego jej podejmowanie
racjonalnych decyzji i efektywnych działań na rzecz obrony swoich praw.
Możliwość ustanowienia adwokata z urzędu przekształca się w obowiązek
w sytuacji, gdy osoba ta nie jest w stanie ze względu na stan zdrowia psychicznego
bronić swoich praw w postępowaniu sądowym (zob. m. in. postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2002 r., II CKN 399/01 nie publ., z dnia
22 kwietnia 2010 r., V CSK 384/09 nie publ., z dnia 15 czerwca 2011 r., V CSK
390/10 - nie publ.)
W tym kontekście pojęcie zdolności do samodzielnego złożenia wniosku,
jako przesłanki zwalniającej sąd od powinności ustanowienia adwokata z urzędu
rozumieć należy szerzej, niż tylko samo sporządzenie i wniesienie pisma
inicjującego postępowanie (w praktyce sądowej często autorstwa innej osoby,
a jedynie podpisanego przez wnioskodawcę), lecz także obejmujące możliwość
jego popierania przed sądem.
W okolicznościach przedmiotowej sprawy wnioskodawca nie uzyskał
pomocy prawnej w postępowaniu przed Sądem Rejonowym, mimo ustalenia
w oparciu o opinię biegłego, że nie jest wstanie kierować swoim postępowaniem
i samodzielnie załatwiać swoich spraw, co stanowiło element merytorycznej
6
oceny jego wniosku. Ten stan rzeczy, przy jednoczesnym zaniechaniu pouczenia
wnioskodawcy o możliwości złożenia wniosku o ustanowienie adwokata
z urzędu lub ustanowienia adwokata z wyboru, zobowiązywał Sąd Rejonowy
do zapewnienia mu pomocy prawnej, mimo samodzielnego złożenia wniosku
w sprawie. Uchybienie przez Sąd Rejonowy temu obowiązkowi prowadzące do
pozbawienia wnioskodawcy w całości możności obrony swoich praw stanowi
podstawę nieważności postępowania objętą art. 379 pkt 5 k.p.c.
Zgodnie z art. 378 § 1 zd. 2 k.p.c. sąd drugiej instancji w granicach
zaskarżenia bierze z urzędu pod uwagę nieważność postępowania przed sądem
pierwszej instancji. Niewątpliwie trafnie zarzuca więc skarżący, że doszło
do naruszenia tego przepisu przez Sąd Okręgowy, a w konsekwencji także
do uchybienia art. 386 § 2 k.p.c. nakładającego na sąd apelacyjny w takim
przypadku powinność uchylenia zaskarżonego postanowienia sądu pierwszej
instancji i przekazania sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylił
zaskarżone postanowienie i poprzedzające go postanowienie Sądu Rejonowego
oraz zniósł postępowanie przed Sądem Rejonowym, przekazując temu Sądowi
sprawę do ponownego rozpoznania.
Ubocznie jedynie, w związku podniesionymi w skardze kasacyjnej zarzutami
naruszenia prawa materialnego wskazać trzeba, że z uwagi na ochronny charakter
art. 41 ust. 1 u.o.z.p. można dopuścić zmianę orzeczenia o przyjęciu do domu
pomocy społecznej bez istotnej zmiany okoliczności, jeżeli będzie za tym
przemawiać dobro osoby, której postępowanie dotyczy. Nie jest też
wykluczone wzięcie przez sąd ponownie pod rozwagę okoliczności, które stanowiły
podstawę wniosku o orzeczenie o umieszczeniu danej osoby w ośrodku
pomocy społecznej bez jej zgody. Istotnym elementem rozstrzygnięcia na
podstawie art. 41 ust. 1 u.o.z.p. jest stan zdrowia psychicznego osoby,
której dotyczy postępowanie, jednak nie wyczerpuje to podlegających ocenie
sądu przesłanek jej przymusowego pobytu w domu pomocy społecznej.
Przesłanki te określają łącznie przepisy art. 38 u.o.z.p. i art. 39 u.o.z.p., a więc
potrzeba stałej opieki, jednakże wówczas jedynie gdy jej brak zagraża życiu tej
7
osoby (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 2011 r., IV CSK
483/10, nie publ.).
kc