Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 254/15
.
POSTANOWIENIE
Dnia 13 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku E. B.
przy uczestnictwie K. G.-K. i J. K.
o dział spadku i podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 stycznia 2016 r.,
skarg kasacyjnych wnioskodawczyni i uczestników postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w J.
z dnia 9 grudnia 2014 r.,
1) oddala skargi kasacyjne,
2) oddala wnioski wnioskodawczyni i uczestników
postępowania o zasądzenie kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w L. postanowieniem z dnia 7 lipca 2011 r. w sprawie
z wniosku E. B. z udziałem K. G.-K. i J. K. o dział spadku po A. K. i o podział
majątku wspólnego E. B. i A. K. (1) ustalił, że w skład majątku wspólnego E. B. i A.
K. wchodzi zabudowana nieruchomość położona w L. przy ul. R. […] wartości
351.650 zł; przedsiębiorstwo Telewizja Kablowa A. K. wartości 1.931.253,02 zł;
środki trwałe Telewizji Kablowej wartości 224.435,36 zł; pożytki Telewizji Kablowej i
Zakładu Instalacyjno - Drogowego, Budownictwa Ogólnego i Remontowego „K. – B.”
za okres od dnia 28 maja 2001 r. do dnia 23 maja 2006 r. wartości 247.484,74 zł
oraz środki finansowe zgromadzone na rachunku bankowym w kwocie 4.320,28 zł,
(2) ustalił, że oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym, (3)
przyznał na własność zmarłemu A. K. cały majątek wspólny łącznej wartości
2.759.143,40 zł, (4) ustalił, że spadek po A. K. obejmuje, poza opisaną wyżej
nieruchomością, przedsiębiorstwem Telewizji Kablowej wartości 2.466.347 zł oraz
jej środkami trwałymi wartości 216.287,81 zł, także pięć lokali mieszkalnych
położonych w L. przy ul. M. [ … ] wartości 480.000 zł, nieruchomość zabudowaną
położoną w K. wartości 227.000 zł, nieruchomość zabudowaną położoną w L. przy
ul. W. […] wartości 380.000 zł, nieruchomości niezabudowane położone w L. przy
ul. R. wartości 100.000 zł, środki trwałe Zakładu Instalacyjno - Drogowego,
Budownictwo Ogólne i Remontowe „K. – B.” A. K. wartości 22.763,33 zł, pożytki
telewizji kablowej za okres od dnia 1 stycznia 2010 r. do dnia 30 czerwca 2011 r.
wartości 490.959,41 zł oraz środki zgromadzone na rachunku bankowym w kwocie
761,04 zł, (5) przyznał uczestniczce K. G. – K. przedsiębiorstwo Telewizja Kablowa
ze środkami trwałymi i pożytkami, które to przedsiębiorstwo przyniosło w okresie od
dnia 1 stycznia 2010 r. do dnia 30 czerwca 2011 r. oraz środki z rachunku
bankowego, tj. majątek łącznej wartości 3.174.356 zł, (6) przyznał uczestnikowi J. K.
prawo własności wszystkich wymienionych nieruchomości oraz środki trwałe
Zakładu „K. – B.”, tj. majątek łącznej wartości 1.561.413,33 zł. Sąd pierwszej
instancji (6) zasądził od K. G. – K. na rzecz J. K. kwotę 806.471,33 zł, płatną w
ośmiu rocznych ratach, (7) zasądził od K. G. – K. i od J. K. na rzecz E. B. po
3
688.705,78 zł, płatne przez uczestniczkę w siedmiu rocznych ratach, a uczestnika
w trzech ratach.
Sąd Okręgowy w J. postanowieniem z dnia 16 listopada 2011 r. zmienił
powyższe orzeczenie w części dotyczącej składu majątku wspólnego E. B. i A. K.,
sposobu podziału i działu spadku poprzez: przyznanie wnioskodawczyni prawa
własności zabudowanej nieruchomości położonej w L. przy ul. R. […] wartości
351.650 zł, uczestnikowi J. K. prawa własności pozostałych nieruchomości
wartości 1.187.000 zł, uczestniczce K. G. – K. przedsiębiorstwa działającego
aktualnie pod firmą Telewizja Kablowa Zakład Instalacyjno - Drogowy,
Budownictwo Ogólne i Remontowe „K. – B.” K. G. – K. wartości 2.419.013 zł i
środków pieniężnych w wysokości 5.081 zł, tj. mienia łącznej wartości 2.424.094 zł;
ustalenie, że przedsiębiorstwo „K.” i „K. – B.” w okresie od dnia 24 maja 2006 r. do
dnia 30 czerwca 2011 r. przyniosło pożytki cywilne w wysokości 1.758.119 zł;
zasądzenie od K. G. – K. na rzecz E. B. tytułem dopłaty i rozliczenia pożytków
kwoty 1.598.111 zł płatnej w sześciu rocznych ratach, zasądzenie od K.G. – K. na
rzecz J. K. tytułem dopłaty i rozliczenia pożytków kwoty 223.366 zł płatnej w dwóch
rocznych ratach, zasądzenie od J. K. na rzecz E. B. tytułem rozliczenia pożytków
kwoty 316.790zł; nakazał E. B. aby wydała K. G. – K. samochód osobowy Fiat
Punto nr rejestracyjny […].
Orzeczenie to zostało wykonane w zakresie zapłaty przez K. G. – K. na
rzecz E. B. łącznej kwoty 200.000 zł i wyegzekwowania od K. G. – K. na rzecz J.
K. kwoty 106.471,33 zł. Zaszły ponadto zmiany polegające na zbyciu przez J. K.
zabudowanej nieruchomości położonej w K., składającej się z dwóch działek
o numerach ewidencyjnych 635/1 i 634/1 (księga wieczysta Kw nr […]) za cenę
180.000 zł, zbyciu przez K. G. – K. oznaczonych niesprawnych składników
przedsiębiorstwa K.-B. oraz wyrejestrowania dalszych oznaczonych składników
przedsiębiorstwa jako niekompletnych i uszkodzonych.
Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 24 stycznia 2013 r., uwzględniając
skargi kasacyjne wnioskodawczyni i uczestników postępowania, uchylił orzeczenie
Sądu drugiej instancji i przekazał mu sprawę do ponownego rozpoznania.
Wskazał, że przedsiębiorstwo w rozumieniu prawa rzeczowego nie jest rzeczą,
4
tylko przedmiotem prawa własności, stąd w takim znaczeniu może być
przedmiotem stosunku prawnego oraz obrotu prawnego. Ustanie wspólności
majątkowej małżeńskiej lub śmierć osoby będącej właścicielem lub
współwłaścicielem nie jest końcem bytu przedsiębiorstwa. Współwłaściciele
przedsiębiorstwa, mimo zmiany jego substratu majątkowego i elementów
organizacyjnych będących m.in. wynikiem kontynuowania działalności, zachowują
dany ułamek w prawie własności na przedsiębiorstwie i jego aktualnym substracie
materialnym. Prawo współwłasności umożliwia, stosownie do art. 207 k.c. w zw.
z art. 1035 k.c. i art. 42 k.r.o. (w poprzednim brzmieniu), uzyskiwanie przez nich
pożytków i innych przychodów z przedsiębiorstwa, a nie z poszczególnych
rzeczy lub praw wchodzących w jego skład. Osobiste zaangażowanie
współwłaściciela w wypracowaniu zysku przedsiębiorstwa może być uwzględnione
przy rozliczeniach poprzez pomniejszenie zysku o wartość rynkową tego rodzaju
usług osoby, która podjęłaby się kierowaniem przedsiębiorstwem. Wskazał,
że wobec wątpliwości, czy przedsiębiorstwo wchodzące początkowo w skład
majątku wspólnego a następnie spadku, było przedmiotem umowy spółki cywilnej
uczestników postępowania nie jest możliwe szczegółowe odniesienie się do
problemów prawnych przedstawionych w podstawach kasacyjnych. Ocena
prawidłowości przedmiotowego zakresu orzeczenia działowego, w tym rozliczeń
może nastąpić dopiero po poczynieniu ustaleń co do treści umowy spółki cywilnej,
zgody wnioskodawczyni na jej zawarcie, rodzaju wkładów wniesionych
przez wspólników (przedsiębiorstwo, niektóre składniki przedsiębiorstwa,
prawo do korzystania z przedsiębiorstwa lub jego składników). Sąd Najwyższy
stwierdził że, niezależnie od problemów związanych z zawarciem umowy spółki
cywilnej, zachodzi konieczność ponownej oceny składu i wartości przedsiębiorstwa
wchodzącego do majątku wspólnego wnioskodawczyni i A. K., co powinno
nastąpić z uwzględnieniem zasady ustalenia jego składu na chwilę ustania
wspólności, a wartości na chwilę dokonywania podziału. Zwrócił uwagę,
że rozliczenie w postępowaniu działowym zysku przedsiębiorstwa, z którego
był finansowany dalszy jego rozwój, nie może doprowadzić do przyznania
współwłaścicielom podwójnej korzyści, tj. z tytułu wzrostu wartości
o składniki z chwili dokonania podziału oraz z tytułu udziału w zysku
5
wykorzystanego do powiększenia wartości przedsiębiorstwa. Sąd Najwyższy
wskazał na przedwczesność i bezprzedmiotowość zarzutu naruszenia art. 212 § 3
k.c. wobec niepewności co do wysokości kwot, które będą zasądzone tytułem
rozliczeń.
Sąd Okręgowy w J., po ponownym rozpoznaniu sprawy, postanowieniem z
dnia 9 grudnia 2014 r. zmienił zaskarżone postanowienie Sądu Rejonowego w L. w
całości w ten sposób, że: (1) ustalił iż w skład majątku wspólnego wnioskodawczyni
E. B. i spadkodawcy A. K. wchodzą: zabudowana nieruchomość położona w L. przy
ul. R. […] wartości 295.570 zł, przedsiębiorstwo Telewizja Kablowa i „K.-B.” Zakład
Instalacyjno - Drogowy, Budownictwo Ogólne i Remontowe A. K. wartości
1.931.253,02 zł, środki finansowe zgromadzone na rachunku bankowym w
wysokości 4.320 zł, tj. majątek łącznej wartości 2.231.143,02 zł, (2) ustalił, że
oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym, (3) ustalił, że w skład
spadku po A. K., zmarłym w dniu 23 maja 2006 r., wchodzą: połowa udziału we
własności zabudowanej nieruchomości położonej w L. przy ul. R. […] wartości
147.785 zł, połowa udziału w przedsiębiorstwie Telewizja Kablowa.” i „K.-B.” Zakład
Instalacyjno-Drogowy, Budownictwo Ogólne i Remontowe A. K. wartości
1.209.506,50 zł, połowa udziału w środkach finansowych zgromadzonych na
rachunku bankowym w wysokości 2.160 zł, prawo własności lokalu
niemieszkalnego położonego w L. przy ul. M. [ … ] wartości 438.000 zł; prawo
własności nieruchomości zabudowanej położonej w L. przy ul. W. [ … ] , składającej
się z dwóch działek o numerach ewidencyjnych 4/3 i 4/5 oraz prawo wieczystego
użytkowania nieruchomości niezabudowanej, składającej się działki o numerze
ewidencyjnym 4/4 łącznej wartości 295.000 zł; kwota 180.000 zł uzyskana ze
sprzedaży nieruchomości zabudowanej położonej w K.; prawo własności dwóch
niezabudowanych nieruchomości położonych w L. przy ul. R. łącznej wartości 1.100
zł; środki finansowe zgromadzone na rachunku bankowym w wysokości 761 zł - tj.
majątek o łącznej wartości 2.274.312,50 zł. Sąd drugiej instancji dokonał podziału
majątku wspólnego i działu spadku w ten sposób, że przyznał (4) E. B. prawo
własności nieruchomości położonej w L. przy u. R. […] wartości 295.570 zł, (5) J.
K.: prawo własności lokalu niemieszkalnego położonego w L. przy ul. M. [ … ]
o wartości 438.000 zł, prawo własności i prawo wieczystego użytkowania
6
nieruchomości położonych w L. przy ul. W. […] wartości 295.000 zł, kwotę 180.000
zł uzyskaną ze sprzedaży nieruchomości położonej w K., prawo własności
nieruchomości położonych w L. przy ul. R. wartości 1.100 zł, tj. majątek o łącznej
wartości 914.100 zł, (6) K. G. – K. przedsiębiorstwo Telewizja Kablowa i „K.-B.”
Zakład Instalacyjno - Drogowy, Budownictwo Ogólne i Remontowe A. K.,
występujące aktualnie pod firmą: Telewizja Kablowa , Zakład Instalacyjno Drogowy,
Budownictwo Ogólne i Remontowe „K.-B.” K. G. – K.” wartości 2.419.013 zł oraz
środki finansowe zgromadzone na rachunkach bankowych w wysokości 5.081 zł, tj.
mienie o łącznej wartości 2.424.094 zł. Ponadto Sąd (7) ustalił, że spółka cywilna
Telewizja Kablowa i K.-B.” K. G.-K. i J. K. w okresie od 12 czerwca 2006 r. do 31
grudnia 2009 r. przyniosła pożytki cywilne w wysokości 1.032.100,60 zł, a w okresie
od dnia 1 stycznia 2010 r. do 30 listopada 2013 r. pożytki cywilne w wysokości
812.260 zł. Sąd Okręgowy tytułem rozliczeń (8) zasądził od K. G.-K. na rzecz E. B.
jako dopłatę oraz pożytki z rzeczy wspólnej za okres od 1 stycznia 2010 r. do 30
listopada 2013 r. kwotę 1.026.131,51 zł, rozkładając ją na sześć rat rocznych
pierwszą w wysokości 176.131,51 zł płatną do dnia 31 grudnia 2014 r. i pięć
kolejnych w wysokości po 170.000 zł płatne do 31 grudnia 2015 r., 31 grudnia 2016
r., 31 grudnia 2017 r., 31 grudnia 2018 r. i 31 grudnia 2019 r. z ustawowymi
odsetkami w razie opóźnienia w płatności, (9) zasądził od K. G.-K. na rzecz J. K.
jako dopłatę oraz rozliczenie pożytków z rzeczy wspólnej za okres od 1 stycznia
2010 r. do 30 listopada 2013 r., kwotę 319.649,92 zł w trzech ratach: pierwsza w
wysokości 119.649,92 zł płatna do dnia 31 grudnia 2014 r., kolejne w wysokości po
100.000 zł płatne do dnia 31 grudnia 2015 r. i 31 grudnia 2016 r. z ustawowymi
odsetkami w razie opóźnienia w płatności, (10) zasądził solidarnie od K. G.-K. i J. K.
na rzecz E. B., z tytułu pożytków spółki cywilnej Telewizja Kablowa i „K.-B.” K. G.-K.
i J. K. za okres od 12 czerwca 2006 r. do 31 grudnia 2009 r., kwotę 516.050,30 zł
rozkładając ją na pięć rat: pierwszą w wysokości 116.050,30 zł płatną do dnia
30 czerwca 2015 r., kolejne cztery w wysokości po 100.000 zł płatne do dnia
30 czerwca 2016 r., 30 czerwca 2017 r., 30 czerwca 2018 r. i 30 czerwca 2019 r.
z ustawowymi odsetkami w razie opóźnienia w płatności, (11) nakazał
wnioskodawczyni E. B., aby wydała uczestniczce postępowania K. G.-K. samochód
osobowy marki „Fiat Punto” o numerze rejestracyjnym […]. Sąd (12) oddalił dalej
7
idące apelacje wnioskodawczyni i uczestników i (13) obciążył strony kosztami
postępowania związanymi z ich udziałem w sprawie.
Sąd Okręgowy częściowo zmienił podstawę faktyczną rozstrzygnięcia.
Oddalił część wniosków dowodowych stron wskazując na ich spóźnienie (art. 381
k.p.c.), niedostateczne sprecyzowanie, zgłoszenie co do okoliczności wyjaśnionych,
nie objętych wnioskiem o dokonanie rozliczeń lub z innych przyczyn nie mających
znaczenia dla rozstrzygnięcia. Sąd oddalił m.in. wniosek pełnomocnika uczestniczki
o zobowiązanie kilkudziesięciu notariuszy do przedstawienia sądowi aktu
notarialnego, sporządzonego w okresie 1997–2006 r., którego przedmiotem miało
być potwierdzenie rozliczenia majątku wspólnego między wnioskodawczynią a A. K.
Wskazał, że już z treści tego wniosku wynika, że pełnomocnik nawet nie wie czy
taka umowa w ogóle została zawarta, a jeśli tak kiedy i gdzie. Ustalił, że E. B. i A. K.
od dnia 12 czerwca 1976 r. do dnia 21 czerwca 2001 r. pozostawali w związku
małżeńskim, z tym że umową z dnia 28 maja 2001 r. wyłączyli ustawową
wspólność małżeńską. Uwzględniając, że małżonkowie pozostawali w długoletnim
pożyciu, wspólnie prowadzili działalność gospodarczą, założyli przedsiębiorstwo
telewizji kablowej w którym razem pracowali przyjął, że niezależnie od tego w jakim
stopniu każdy z nich przyczynił się do powstania majątku wspólnego brak podstaw
do odstąpienia od zasady równych udziałów (art. 43 § 1 k.r.o.). Postanowieniem
wstępnym z dnia 2 kwietnia 2009 r., wydanym w toku postępowania, ustalono że w
skład majątku wspólnego E. B. i A. K. wchodziły przedsiębiorstwa Telewizja
Kablowa i „K.-B.” Zakład Instalacyjno-Drogowy, Budownictwo Ogólne i Remontowe
A. K. W oparciu o opinię biegłego Sąd przyjął, że ich wartość na datę ustania
wspólności ustawowej wynosiła 1.931253,02 zł. Do majątku wspólnego nie
zaliczono spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego nr 24,
położonego w J. przy ul K., zbytego wspólnie w okresie trwania małżeństwa oraz
nieruchomości położonej w L. przy ul. M., gdyż w umowie sprzedaży
wnioskodawczyni złożyła oświadczenie o nabyciu jej do majątku odrębnego A. K.
Za okoliczności niewykazane przez uczestniczkę uznał poczynienie nakładu
z majątku wspólnego na nieruchomość wnioskodawczyni w J., a przez E. B. -
istnienie składnika majątku wspólnego w postaci środków zgromadzonych na
funduszu inwestycyjnym […]., poczynienie nakładów z tego majątku na adaptację i
8
wyodrębnienie lokali w nieruchomości położonej w L. przy ul. M.
A. K. zmarł w dniu 23 maja 2006 r. Spadek po nim nabyli z dobrodziejstwem
inwentarza w częściach równych żona K. G.-K. i syn J. K. Spadkobiercy -
uczestnicy postępowania zawarli umowę spółki cywilnej i na bazie przedsiębiorstwa
Telewizja Kablowa A. K. prowadzili od dnia 12 czerwca 2006 r. przedsiębiorstwo
pod firmą “Telewizja Kablowa - „K.-B.” s.c. K. G.-K. i J. K.”. Umowa ta została
wypowiedziana przez J. K. ze skutkiem na 31 grudnia 2009 r. Od 1 stycznia 2010 r.
K. G.-K. samodzielnie prowadzi to przedsiębiorstwo pod częściowo zmieniona firmą.
Prawo do niego, kierując się względami gospodarczymi, Sąd przyznał
uczestniczce. Przyjął przy tym sposób wyliczenia jego wartości jako całości, a nie
sumy wartości środków trwałych. Za okoliczność pozbawioną znaczenia uznał
sprzedaż części składników z uwagi na sposób obliczenia wartości
przedsiębiorstwa metodą zdyskontowanych przepływów pieniężnych. Pożytki z
przedsiębiorstwa zostały pomniejszone o wartość osobistej pracy prac za okres od
12 czerwca 2006 r. do 31 grudnia 2009 r. - uczestników, a za okres od 1 stycznia
2010 r. do 30 listopada 2013 r. K. G.-K., wyliczone w wysokości potencjalnego
wynagrodzenia osoby, która podjęłaby się kierowania nim. Zobowiązania (długi) A.
K. za ten okres zostały objęte kosztami uzyskania przychodów. Sąd odwoławczy
nie uwzględnił wniosku E. B. o dalej idące rozliczenie pożytków, innych przychodów
i nakładów ze względu na niedostateczną precyzję sformułowania tego żądania w
piśmie z dnia 25 listopada 2015 r. Wskazał, że pożytki uzyskane przed śmiercią A.
K. powinny zostać rozliczone zgodnie z wielkością udziałów b. małżonków w
majątku, który w następstwie zniesienia wspólności stał się ich współwłasnością, a
obowiązek zapłaty z tego tytułu stanowi dług spadkowy. Podlegałby on rozliczeniu
w postępowaniu działowym tylko wówczas, gdyby wcześniej był spłacony lub gdyby
wierzycielka (tu: wnioskodawczyni) była spadkobierczynią uczestniczącą również
w dziale spadku. W okolicznościach sprawy wierzytelność wobec spadkobierców
powinna być dochodzona w innym postępowaniu. Sąd drugiej instancji ustalił,
że przedsiębiorstwo, które uprzednio stanowiło majątek wspólny małżonków K.,
zostało wniesione do spółki cywilnej tylko w części obejmującej ruchomości (środki
trwale i wyposażenie), nie wniesiono przysługujących im praw własności
nieruchomości, z których spółka korzystała na zasadzie bezpłatnego użyczenia.
9
Stwierdził, że wnioskodawczyni poznała treść umowy spółki, akceptowała
ją i godziła się na wniesienie składników przedsiębiorstwa, mając świadomość,
że w przyszłości poprowadzi je uczestnik (jej syn). Zdaniem Sądu zgoda E. B. na
wniesienie jej udziału w przedsiębiorstwie do spółki została wyrażona w sposób
dorozumiany. Okoliczność, że początkowo nie wiedziała ona, że jej prawo takie
przysługuje uznał za nie mającą znaczenia dla oceny stosunków prawnych
i rozstrzygnięcia. Spółka trwała trzy lata i została rozwiązana wobec braku
porozumienia wspólników.
Sąd Okręgowy po przeprowadzeniu ponownego postępowania apelacyjnego
ustalił odpowiednio masy majątkowe objęte wspólnością ustawową
i dziedziczeniem. Stwierdził, że majątek spółki cywilnej powinien być przedmiotem
likwidacji w innym postępowaniu toczącym się pomiędzy wspólnikami. Sąd dokonał
podziału majątku wspólnego i działu spadku w naturze, ale w odmienny sposób jak
uprzednio i z zasądzeniem dopłat. Nakazanie wydania samochodu na rzecz
uczestniczki umotywował tym, że jak wynika z dowodu rejestracyjnego, stanowił on
składnik przedsiębiorstwa. Uzasadniając sposób rozliczeń dopłat i pożytków
stwierdził, że wnioskodawczyni w apelacji nie sprecyzowała należycie stanowiska
co do sposobu rozłożenia na raty i terminów płatności. Zwrócił uwagę, że z opinii
biegłego wynika, iż sytuacja przedsiębiorstwa nie jest łatwa, wymaga poczynienia
nakładów, a dochody są niewielkie, gdyż rocznie wynoszą ok. 330.000 zł.
Zasądzenie od uczestniczki jednorazowo dopłat i pożytków mogłoby doprowadzić
do znacznego osłabienia zdolności produkcyjnej przedsiębiorstwa, a nawet jego
likwidacji, zatem w konsekwencji pozbawić wnioskodawczynię i uczestnika
możliwości zaspokojenia. Wnioskodawczyni wprawdzie poruszała kwestię
zabezpieczenia spłat, ale nie wskazała w jaki sposób miałoby ono nastąpić.
Skargi kasacyjne od postanowienia z dnia 9 grudnia 2014 r. złożyli
wnioskodawczyni i uczestnicy postępowania.
Wnioskodawczyni E. B., oznaczając zakres zaskarżenia jako rozstrzygnięcie
o wysokości pożytków, zasądzeniu dopłaty i pożytków, rozłożeniu zasądzonej
kwoty na raty, nakazaniu wydania samochodu, oparła skargę na obu podstawach
kasacyjnych, w zakresie prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) wskazując
10
na naruszenie art. 207 k.c. w zw. z art. 55 § 1 k.c. poprzez dokonanie
nieprawidłowej subsumpcji; art. 212 § 3 k.c. w zw. z art. 5 k.c. i art. 64 Konstytucji
RP oraz art. 320 k.p.c. poprzez ich nieodpowiednie zastosowanie w związku
z rozłożeniem spłat na raty obejmujące długi okres czasu bez zabezpieczenia całej
wartości spłaty, art. 60 k.c. w zw. z art. 199 k.c. oraz art. 386 § 6 k.p.c. w zw. z art.
39820
k.p.c. poprzez niewykonanie zaleceń Sądu Najwyższego dotyczących analizy
umowy spółki cywilnej, a przepisów postępowania o istotnym wpływie na wynik
sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) na naruszenie art. 386 § 6 k.p.c. w zw. z art.
39820
k.p.c. poprzez niewykonanie zaleceń Sądu Najwyższego związanych
z badaniem treści umowy spółki cywilnej i zasadnością rozłożenia spłat na raty, art.
360 k.p.c. poprzez rozłożenie spłat na raty bez zajścia przesłanek szczególnych.
Uczestniczka K. G.-K., oznaczając zakres zaskarżenia jako postanowienie w
całości, oparła skargę kasacyjną na podstawie naruszenia przepisów postępowania
o istotnym wpływie na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), zarzucając
uchybienie art. 378 w zw. z art. 381, 382, 384 i 367 k.p.c. oraz art. 386 k.p.c.
poprzez orzeczenie w drugiej instancji ponad granice zaskarżenia orzeczenia
pierwszoinstancyjnego przez wnioskodawczynię i uczestnika postępowania, art.
618, 684, 686 i art. 687-689 k.p.c. w zw. z art. 200 § 1 k.p.c. poprzez ograniczenie
postępowania o dział spadku do rozliczenia pożytków spółki cywilnej z pominięciem
kosztów ich uzyskania oraz spłaty zobowiązań spółki podczas gdy rozliczenie takie
powinno być łączne.
Uczestnik J. K., oznaczając zakres zaskarżenia jako postanowienie w części
zasądzającej na jego rzecz spłatę i pożytki, oparł skargę kasacyjną na obu
podstawach kasacyjnych. W zakresie prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.)
wskazał na naruszenie art. 207 k.c. w zw. z art. 55 § 1 k.c. poprzez dokonanie
nieprawidłowej subsumpcji, art. 212 § 3 k.c. w zw. z art. 5 k.c. i art. 64 Konstytucji
RP oraz art. 320 k.p.c. poprzez ich nieodpowiednie zastosowanie w związku
rozłożeniem spłat na raty obejmujące długi okres czasu bez zabezpieczenia całej
wartości spłaty, art. 60 k.c. w zw. z art. 199 k.c. oraz art. 386 § 6 k.p.c. w zw. z art.
39820
k.p.c. poprzez niewykonanie zaleceń Sądu Najwyższego dotyczących analizy
umowy spółki cywilnej, art. 618 § 2 k.c. poprzez nierozpatrzenie jego wniosku
procesowego o dokonanie podziału spółki cywilnej. W ramach podstawy
11
naruszenia przepisów postępowania o istotnym wpływie na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) wskazał na uchybienie art. 386 § 6 k.p.c. w zw. z art. 39820
k.p.c.
poprzez niewykonanie zaleceń Sądu Najwyższego związanych z badaniem treści
umowy spółki cywilnej i zasadnością rozłożenia spłat na raty, art. 325 w zw. z art.
391 § 1 k.p.c. poprzez niezamieszczenie w sentencji postanowienia rozstrzygnięcia
o podziale majątku spółki cywilnej i wzajemnych roszczeniach między wspólnikami
z tego stosunku.
Sąd Najwyższy zważył:
W pierwszej kolejności należy odnieść się do najdalej idącej skargi
kasacyjnej uczestniczki K. G.-K., która skierowana jest przeciwko całości
rostrzygnięcia. Podniesione w niej zarzuty naruszenia przepisów postępowania
poprzez wyjście ponad granice zaskarżenia zakreślone apelacjami
wnioskodawczyni i uczestnika postępowania są chybione. Przypomnieć należy,
że orzeczenie Sądu Rejonowego z dnia 16 listopada 2011 r. zostało zaskarżone
apelacją przez wszystkich uczestników postępowania, którzy następnie złożyli
także skargę kasacyjną od postanowienia wydanego po raz pierwszy przez sąd
drugiej instancji. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2013 r. miało
charakter kasatoryjny i odnosiło się do całości rozstrzygnięcia. Niemniej dotyczyło
ono dwóch samodzielnych postępowań, tj. o podział majątku wspólnego i o dział
spadku połączonych na skutek częściowej tożsamości podmiotowej (następstwo
prawne po zmarłym b.małżonku) i przedmiotowej. Dział spadku i podział majątku
wspólnego mogą być połączone w jednym postępowaniu, jeżeli cały majątek
spadkowy lub poszczególne rzeczy wchodzące w jego skład stanowią
współwłasność z innego tytułu niż dziedziczenie. Odpowiednie zastosowanie mają
przy tym przepisy o zniesieniu współwłasności (art. 688 k.p.c., art. 567 § 3 k.p.c.).
Skład i wartość spadku podlegającego działowi oraz majątku wspólnego
podlegającego podziałowi ustala sąd (art. 684 k.p.c., art. 684 w zw. z art. 567 § 3
k.p.c.). Skład i stan ustalany jest według chwili jego otwarcia, a wartość według cen
z chwili dokonywania działu (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 września
1974 r., III CZP 58/74, OSNCP 1975, nr 6, poz. 90). Jeżeli zatem po sporządzeniu
opinii przez biegłych, na skutek wydłużonego terminu dalszego postępowania,
nastąpiła zmiana wartości składników spadku i majątku wspólnego sąd zarówno
12
pierwszej jak i drugiej instancji obowiązany jest do przeprowadzenia dowodu
z uzupełniającej opinii biegłych (art. 286 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Ponadto
niezbędne jest potwierdzenie przez biegłego jej aktualności, jeżeli upłynął
przewidziany w ustawie o gospodarce nieruchomościami ustawowy termin
umożliwiający jej wykorzystanie w sprawie (por. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 20 maja 2010 r., V CSK 13/10, OSNC 2011, nr 1, poz. 9, wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 7 października 2005 r., IV CK 106/05, OSNC 2006, nr 7-8,
poz. 128). Już tylko z tej przyczyny bezzasadnie wskazuje skarga na naruszenie
przepisów postępowania poprzez dokonanie aktualizacji wycen w ponownym
postępowaniu odwoławczym, mimo że w apelacjach wnioskodawczyni i uczestnika
nie zawarto wniosku w tym przedmiocie. Nie można podzielić skargi w części
podnoszącej, że w obecnym postępowaniu na sądzie spoczywał również
obowiązek całościowego rozliczenia spółki cywilnej. Sąd trafnie wskazał,
że ograniczenie rozliczeń w ramach podziału majątku wspólnego do połowy części
pożytków należnych, po odjęciu kosztów, wnioskodawczyni i zasądzenia na jej
rzecz z tego tytułu odpowiedniej kwoty uzasadniają takie okoliczności jak nie
pokrywanie się wspólnego majątku wspólników ze składem majątku wspólnego E.
B. i A. K. oraz ze spadkiem, gdyż jedynie część ich składników okresowo pod
różnymi tytułami prawnymi znajdowała się we wspólnym majątku wspólników bądź
była wykorzystywane do prowadzenia działalności na podstawie użyczenia, okres
czasu jaki upłynął od ustania bytu prawnego spółki, istniejący konflikt między b.
wspólnikami. Dla połączenia spraw o dział spadku i podział majątku wspólnego ze
sprawą o podział majątku spółki cywilnej brak samodzielnej podstawy normatywnej,
a ekonomia procesowa ze względu na złożoność rozliczeń przemawiała przeciwko
odwołaniu się do zasad ogólnych (art. 219 zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Brak podstaw
do kwestionowania prawidłowości stanowiska, że wzajemnych, dalej idących
rozliczeń byli wspólnicy spółki powinni dokonać w innym postępowaniu.
Przypomnieć ponadto należy, że Sąd Okręgowy w J. postanowieniem z dnia 6
lutego 2015 r. żądanie uczestniczki skierowane przeciwko J. K., dotyczące zapłaty
kwoty 124.322,33 zł tytułem spłaconych zobowiązań spółki cywilnej, przekazał do
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w L. Sąd Najwyższy zauważa, że skarga
uczestniczki nie odpowiada ani pod względem formalnym ani merytorycznym
13
poziomowi czynności wymaganego od profesjonalnych pełnomocników.
Uzasadnienie ma charakter relacyjny (10 stron), a w części dotyczącej podstaw
kasacyjnych jest rażąco krótkie (1 strona), ponadto nie zawiera pogłębionej
argumentacji prawnej, a w części jest wręcz niezrozumiałe.
Skargi wnioskodawczyni i uczestnika J. K. zostały sporządzone przez tego
samego pełnomocnika i, mimo odmiennego zakresu zaskarżenia, dosłownie
pokrywają się, zatem zostaną omówione łącznie. Podkreślić przy tym należy, że
wskazany w nich zakres zaskarżenia nie obejmuje rozstrzygnięcia o oddaleniu ich
apelacji w pozostałym zakresie (pkt 2 postanowienia Sądu drugiej instancji).
Jedyny samodzielny zarzut uczestnika, częściowo zgodny z intencjami uczestniczki,
dotyczy naruszenia art. 325 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez niezamieszczenie w
sentencji postanowienia rozstrzygnięcia o podziale majątku spółki cywilnej oraz
rozliczeniu między wspólnikami wzajemnych roszczeń wynikających z tego
stosunku prawnego. Nie odnosząc się do kwestii jego zasadności wskazać należy,
że taki brak substratu rozstrzygnięcia mógłby być usunięty wyłącznie poprzez
wykorzystanie właściwego środka rektyfikacyjnego, tj. wniosku o uzupełnienie
postanowienia (art. 351 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Tej samej materii dotyczą
zarzuty naruszenia art. 207 k.c. w zw. z art. 55 § 1 k.c. poprzez pominięcie
orzeczenia o dalszych pożytkach należnych za okres od dnia 1 grudnia 2013 r. do
dnia 9 grudnia 2014 r. Zarzut ten jest skonstruowany wadliwie, gdyż powołano
nieprawidłowe podstawy prawne rozliczeń z tytułu pożytków uzyskiwanych przez
uczestniczkę ze składników majątku wspólnego (między nią a wnioskodawczynią) i
masy spadkowej (między nią a uczestnikiem). Niemniej i tak nie mogłyby być one
przedmiotem oceny, po pierwsze dlatego, że do skarżących należy wytyczenie
kierunku i przedmiotu kontroli kasacyjnej oraz wskazanie przepisów prawa, które
miały zostać naruszone, a kognicja Sądu Najwyższego nie obejmuje poszukiwania
podstawy kasacyjnej nie oznaczonej wprost w skardze (por. m.in. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1997 r., II CKN 13/97, OSNC 1997, nr 8,
poz. 114, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2005 r., V CK 847/04).
Pożytki ze składników b. majątku wspólnego lub spadku uzyskane przez ich
posiadaczy z natury rzeczy nie wchodzą w skład majątku wspólnego ani masy
spadkowej. Podstawą rozliczeń wzajemnych roszczeń z tytułu posiadania rzeczy
14
jest art. 618 § 1 k.p.c., odpowiednio stosowany poprzez art. 567 § 3 k.p.c.
w sprawie o podział majątku wspólnego, a poprzez art. 688 k.p.c. w sprawie o dział
spadku. W postępowaniu apelacyjnym znajduje on zastosowanie odpowiednio
poprzez art. 391 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Po drugie wnioskodawczyni
i uczestnik nie złożyli wniosku o zasądzenie pożytków obejmujących ten okres.
Jednoznaczne brzmienie art. 618 k.p.c. wskazuje, że rozliczenia pożytków
dokonywane są tylko na wniosek (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
9 grudnia 2014 r., III CSK 351/13, nie publ.). Rozszerzenie żądania o świadczenia
za dalsze okresy dopuszczalne jest w postępowaniu przed Sądem drugiej instancji,
na podstawie art. 383 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., niezależnie od tego czy strona
domagająca się ich sama wniosła apelację (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia
27 czerwca1969 r., III CZP 34/69, OSP 1970 r., nr 3, poz. 94). Po trzecie
zgłoszenie takiego żądania skutkuje obowiązkiem zamieszczenia przez sąd
pierwszej lub drugiej instancji orzeczenia o oddaleniu wniosku w zakresie nie
uwzględnionym w całości lub w części. W jego braku substrat zaskarżenia nie
istnieje, a strony mogą jedynie wystąpić o uzupełnienie postanowienia (por. m.in.
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2014 r., III CZP 94/14, OSNC 2015,
nr 11, poz.129). postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2011 r., I CSK
138/11, OSNC 2012, nr 7-8, poz. 89, z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 78/11,
nie publ.).
Chybione są zarzuty naruszenia art. 60 k.c. w zw. z art. 199 k.c. i art. 386 § 6
k.p.c. w zw. z art. 39820
k.p.c. oraz art. 386 § 6 k.p.c. w zw. z art. 39820
k.p.c.
poprzez niewykonanie zaleceń Sądu Najwyższego dotyczących badania treści
i analizy umowy spółki cywilnej. Sąd Apelacyjny, jak wyżej wskazano, zasadnie
ograniczył przedmiotowy zakres rozstrzygnięcia odnośnie do pożytków, jakie
uzyskano z tytułu wniesienia do spółki części składników majątku wspólnego
i spadku. Podstawą faktyczną rozstrzygnięcia tego Sądu, obejmującą ustalenia co
do podstawy i zakresu praw majątkowych wniesionych przez uczestników
do zawiązanej przez nich spółki cywilnej, zgody wnioskodawczyni na tę czynność,
wysokości dochodów i kosztów ich uzyskania Sąd Najwyższy w postępowaniu
kasacyjnym jest związany (art. 39813
§ 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). W ramach tej,
niezaskarżalnej w istocie podstawy, mieści się również ustalenie faktu
15
złożenia oświadczenia woli przez wnioskodawczynię w sposób dorozumiany,
a skarżący nie tylko nie wykazali na czym miałby polegać błąd w wykładni jego
treści ale i nie powołali adekwatnej dla takiego zarzutu podstawy prawnej. Art. 386
§ 6 k.p.c. został przytoczony błędnie, gdyż dotyczy wyłącznie postępowania
pierwszoinstancyjnego, natomiast zarzut naruszenia art. 39820
k.p.c. nie znajduje
dostatecznego oparcia i wskazuje na niezrozumienie jego treści oraz
różnic zachodzących między zawartymi w nich instytucjami procesowymi.
Art. 39820
k.p.c. jednoznacznie wskazuje na związanie sądu drugiej instancji
wyłącznie wykładnią prawa dokonaną w danej sprawie przez Sąd Najwyższy, a nie
wskazaniami dotyczącymi potrzeby poczynienia ustaleń, nawet koniecznych
dla prawidłowej subsumcji. Jeżeli są one zamieszczone w uzasadnieniu to i tak,
w świetle powołanego przepisu, można im przypisać jedynie charakter
pomocniczych wyjaśnień.
Bezzasadna jest podstawa kasacyjna kwestionująca sposób rozłożenia
należności obejmującej dopłaty i pożytki na raty oraz brak ich zabezpieczenia.
Oznaczając sposób i termin uiszczenia takich świadczeń z jednej strony należy
zbadać i ocenić sytuację obciążonych, a w konsekwencji tak rozłożyć spłaty, aby nie
doprowadzić czynnego przedsiębiorstwa do upadłości, uniemożliwić dokonywania
niezbędnych gospodarczo inwestycji. Z drugiej strony uwzględnić należy również
interes uprawnionych do ich uzyskania. Sąd Apelacyjny wskazał, że dochód
przedsiębiorstwa prowadzonego obecnie wyłącznie przez uczestniczkę K. G.-K.,
wynosi ok. 330.000 zł. Obciążenia uczestniczki z tytułu rozliczeń w miesiącu wydania
zaskarżonego postanowienia wyniosły łącznie 295.781,43 zł, a w następnym roku
386.050,30 zł. Skarżący pomijają ponadto, że zasądzone kwoty w części obejmują
dopłaty, gdyż w wyniku podziału uzyskali prawa własności nieruchomości, a
solidarną odpowiedzialność wobec wnioskodawczyni z tytułu pożytków za okres od
dnia 12 czerwca 2006 r. do dnia 31 grudnia 2009 r. ponosi również uczestnik J. K. W
tym stanie rzeczy nie budzi zastrzeżeń rozstrzygnięcie zapadłe w tym przedmiocie.
Zwrócić ponadto należy uwagę na częściowo nieprawidłowe oznaczenie w skargach
kasacyjnych tytułu zasądzenia (“spłaty” zamiast “dopłaty” i “roszczenia z tytułu
posiadania w postaci pożytków”) oraz wynikającą stąd wadliwość oznaczenia
powołanych przepisów w podstawach kasacyjnych. Treść art. 212 § 1 w zw. z art.
16
1035 k.p.c. i w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. wyłącza możliwość rozłożenia należności z
tytułu spłat i dopłat na podstawie art. 320 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., dopuszczalne
jest to jednak co do innych należności zasądzanych w orzeczeniach działowych
(por. m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 1993 r., I CRN
67/93, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 1969 r. III CRN 61/69, OSNC
1970, nr 1, poz. 3).
Odnośnie do zabezpieczenia trafnie skarżący wskazują, że następuje
ono w razie potrzeby, w szczególności, gdy zasądzone kwoty są wysokie,
a z okoliczności wynika, że brak zabezpieczenia utrudni lub uniemożliwi realizację
uprawnień właścicieli (por. orzeczenie SN z dnia 12 kwietnia 2001 r., II CKN 658/00,
OSNC 2001, nr 12, poz. 179). Niemniej zgodzić się należy z Sądem Apelacyjnym,
że na skarżących spoczywała powinność oznaczenia jednego ze sposobów
zabezpieczeń roszczeń pieniężnych przewidzianych w art. 747 k.p.c.
W szczególności, skoro uczestniczka K. G.-K. nie otrzymała w wyniku działu
spadku prawa własności nieruchomości a nie wskazano żadnej innej, do której tytuł
prawny by jej przysługiwał, ustanowienie zabezpieczenia przez ustanowienie
hipoteki nie było możliwe. Nie ujawniono również innych praw majątkowych, których
mogłoby ono dotyczyć, a ustanowienie zarządu przymusowego nad
przedsiębiorstwem było niecelowe.
Skarga wnioskodawczyni w części kwestionującej nakazanie wydania
samochodu nie zawiera podstawy zaskarżenia ani uzasadnienia, stąd podlega
pominięciu.
Z tych względów, wobec braku uzasadnionych postaw kasacyjnych, skargi
podlegają oddaleniu (art. 39814
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). W okolicznościach
sprawy nie stwierdzono okoliczności uzasadniających odstąpienia od zasady
ponoszenia w postępowaniu nieprocesowym przez strony własnych kosztów
(art. 520 § 1 w zw. z art. 39821
i w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
17
eb