Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 455/15
POSTANOWIENIE
Dnia 13 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Dyrektora Zakładu Karnego w R.
przy uczestnictwie P. P. i Prokuratora Prokuratury Okręgowej w G.
o uznanie za osobę stwarzającą zagrożenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania P. P. od postanowienia
Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 marca 2015 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę
do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie
o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Skarb Państwa reprezentowany przez Dyrektora Zakładu Karnego w R.
wniósł o uznanie P. P., odbywającego karę pozbawienia wolności w tym zakładzie
karnym, za osobę stwarzającą zagrożenie w rozumieniu ustawy z dnia 22 listopada
2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających
zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób. Wniosek poparł
Prokurator Prokuratury Okręgowej w G.
Uczestnik P.P. wniósł o orzeczenie, że nie jest osobą stwarzającą
zagrożenie.
Sąd Okręgowy w G. postanowieniem z dnia 17 października 2014 r. (1)
uznał uczestnika P. P. za osobę stwarzającą zagrożenie, (2) umieścił uczestnika w
Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym, (3) zarządził
pobranie od uczestnika wymazu ze śluzówki policzków w celu przeprowadzenia
analizy kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA), odcisków linii papilarnych,
wykonanie zdjęć, szkiców i opisów wizerunku uczestnika oraz umieszczenie
wyników analizy DNA, odcisków linii papilarnych, zdjęć, szkiców i opisów
wizerunków w odpowiednich bazach i zbiorach danych, o których mowa w ustawie
z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji.
Postanowieniem z dnia 23 marca 2015 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
uczestnika P. P.
Z podstawy faktycznej rozstrzygnięcia wynika, że P. P. urodzony w dniu 17
sierpnia 1982 r., kawaler, z zawodu ślusarz, z orzeczoną trwałą
niepełnosprawnością, utrzymuje się z renty. Uczestnik podlegał nauczaniu
specjalnemu z powodu niedorozwoju umysłowego w stopniu lekkim. Na skutek
obrażeń głowy, doznanych w wieku jedenastu lat w wypadku samochodowym,
przebywał przez dłuższy czas w śpiączce. Ich następstwem są nieodwracalne
zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym, padaczka i zaburzenia zachowania.
Uczestnik przebywał w Specjalnym Ośrodku Wychowawczym w J., gdzie ukończył
podstawową szkołę specjalną, następnie po popełnieniu czynów karalnych został
skierowany do Schroniska dla Nieletnich i Zakładu Poprawczego w P. Za czyn
polegający na usiłowaniu dokonania w dniu 25 lipca 2001 r. kradzieży został
3
umieszczony w Zakładzie Poprawczym w Ś., gdzie przebywał do ukończenia
dwudziestego pierwszego roku życia. Z opinii biegłych psychiatrów i psychologów,
sporządzonej 12 grudnia 2001 r., wynika brak choroby psychicznej, osobowość
nieprawidłowa, skłonności do samookaleczeń, okresowego spożywania i
nadużywania alkoholu, znaczące zaburzenia sfery emocjonalno - popędowej oraz
nacechowana podatność do podejmowania zachowań nakreślonych przez osoby
sprawniejsze intelektualnie. Zalecono dalsze leczenie psychiatryczne. Po
zwolnieniu uczestnik przebywał u rodziców, nie podjął pracy, zażywał alkohol,
narkotyki, wąchał klej. Stosunki rodzinne układały się nieprawidłowo. Uczestnik w
okresie od 2001 r. był ponad dwudziestokrotnie hospitalizowany na oddziałach
psychiatrycznych z rozpoznaniem m.in. stanu dysfotycznego u oligofrenika, ostrej
dysforii u osoby upośledzonej umysłowo, charakteropatii, zaburzeń
schizpfrenopodobnych u osoby upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim,
politoksykomanii, a także zaburzeń schizotypowych. P. P. został skazany w 2004 r.
i 2005 r. za kradzieże z włamaniem na kary pozbawienia wolności, odbywane w
systemie terapeutycznym dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami
psychicznymi. W sporządzonej wówczas opinii stwierdzono cechy osobowości
zdemoralizowanej, niestabilność emocjonalną, znaczne ograniczenie kontaktu w
okresach pogorszenia. Wyrokiem Sądu Rejonowego w R. z dnia 2 lutego 2007 r. za
groźby karalne wobec matki i brata, popełnione w okresie od lutego 2005 r. do
kwietnia 2006 r. w stanie ograniczonej w znacznym stopniu zdolności kierowania
postępowaniem, skazano uczestnika na podstawie art. 190 § 1 w zw. z art. 12 k.k.
w zw. z art. 31 § 2 k.k. na karę jednego roku pozbawienia wolności z warunkowym
zawieszeniem wykonania kary na okres trzech lat. Po zwolnieniu w dniu 4 lutego
2009 r. z zakładu karnego pozostawał pod dozorem kuratorskim. Sąd Rejonowy w
R. postanowieniem z dnia 26 listopada 2009 r. zarządził wykonanie zawieszonej
kary pozbawienia wolności na wniosek kuratora, który stwierdził brak współpracy,
nie przestrzeganie porządku prawnego i zachowania zagrażające osobom
najbliższym. W dniu 19 sierpnia 2009 r. uczestnik, w zamiarze doprowadzenia do
obcowania płciowego, zastosował wobec pokrzywdzonej M.J. przemoc poprzez
przewrócenie, uderzanie głową o jezdnię, ciągnięcie po jezdni, unieruchomienie
ciężarem własnego ciała i zmierzał bezpośrednio do dokonania przestępstwa
4
zgwałcenia, które nie nastąpiło wobec interwencji osoby trzeciej i ucieczki z miejsca
zdarzenia. Sąd Rejonowy w R. wyrokiem z dnia 28 stycznia 2010 r. przyjmując, że
w trakcie popełniania przestępstwa zdolność P. P. do pokierowania postępowaniem
była w znacznym stopniu ograniczona przy zachowaniu zdolności do rozpoznania
znaczenia czynów, skazał go na podstawie art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 197 § 1 k.k.
w zw. z art. 31 § 2 k.k. na karę czterech lat pozbawienia wolności. P. P. odbywał
karę na Oddziale Terapeutycznym Zakładu Karnego w R., gdzie opracowano dla
niego indywidualny program terapeutyczny, w którym nie chciał uczestniczyć. W
opinii wskazano, że nie przejawiał żadnych zainteresowań, zamiłowań i zdolności.
Uczestnik dokonywał samouszkodzeń, niszczył sprzęt kwaterunkowy, w dniu 4
maja 2011 r. wdał się w bójkę ze współosadzonym. Sąd Rejonowy w R. za czyn
polegający na naruszeniu w dniu 9 kwietnia 2014 r. nietykalności cielesnej
funkcjonariusza zakładu karnego poprzez uderzenie pięścią w lewy policzek, co
spowodowało rozstrój zdrowia poniżej siedmiu dni, skazał P. P. na podstawie art.
222 § 1 k.k. i art. 157 § 2 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. na karę dziesięciu miesięcy
pozbawienia wolności.
Sąd ustalił w oparciu o opinie biegłych, że u uczestnika występują
organiczne zaburzenia zachowania i emocji o znacznym stopniu nasilenia
i utrwalenia oraz upośledzenie lekkie i uzależnienia mieszane (alkohol, narkotyki).
Obniżona sprawność umysłowa skutkuje osłabioną kontrolą sfery emocjonalno-
popędowej, niskim rozumieniem sytuacji społecznych, bardzo słabym
różnicowaniem norm etyczno-moralnych. Dominuje myślenie na poziomie
konkretnym, dotyczące głównie bieżących potrzeb, brak wykształconych wyższych
funkcji myślowych, w tym rozumowania abstrakcyjnego. Uczestnik jest
nieprzystosowany do życia w społeczeństwie, cechuje go duży stopień
demoralizacji przy równoczesnym braku krytycyzmu, znaczne zaburzenie życia
popędowego. Nie ma utrwalonych nawyków przestrzegania norm prawnych i zasad
współżycia społecznego. Prezentuje bierność, a nawet negatywizm wobec
interwencji korekcyjnych i resocjalizacyjnych. Z tych względów Sąd przyjął,
że uczestnik przejawiał w czasie postępowania wykonawczego zaburzenia
psychiczne uzasadniające bardzo wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu
zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przeciwko życiu,
5
zdrowiu lub wolności seksualnej, zagrożonego karą pozbawienia wolności, której
górna granica wynosi co najmniej dziesięć lat, co wypełnia przesłanki z art. 1 i art.
14 ust. 3 ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób
z zaburzeniami psychicznymi stwarzającymi zagrożenie życia, zdrowia lub wolności
seksualnej innych osób. Sąd drugiej instancji wskazał, wykładając pojęcie „bardzo
wysokiego prawdopodobieństwa" popełnienia czynów zabronionych, że oznacza
ono przekonanie graniczące z pewnością i zawsze odnosi się jedynie
do potencjalnego zajścia zdarzeń. Stwierdził, że skoro dotychczas prowadzone
postępowania terapeutyczne były bezskuteczne, uczestnik bezkrytycznie neguje
potrzebę i celowość prób oddziaływania na niego w warunkach wolnościowych,
a jego zachowania na przestrzeni lat wypełniały znamiona coraz poważniejszych
przestępstw niewystarczające byłoby zastosowanie nadzoru prewencyjnego (art. 14
ust. 2) i niezbędne jest umieszczenie go w Krajowym Ośrodku Zapobiegania
Zachowaniom Dyssocjalnym (art. 14 ust. 3). Pozostałe zarządzenia Sądu
są ustawowym następstwem wydania postanowienia o uznaniu uczestnika za
osobę stwarzającą zagrożenie (art. 17).
Postanowienie Sądu Apelacyjnego zostało zaskarżone skargą kasacyjną
przez uczestnika postępowania, który w ramach podstawy naruszenia prawa
materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.) zarzucił uchybienie
przepisom ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób
z zaburzeniami psychicznymi stwarzającymi zagrożenie życia, zdrowia lub wolności
seksualnej innych osób, tj. art. 14 ust. 3 poprzez przyjęcie wykładni,
że „bardzo wysokie prawdopodobieństwo" oznacza prawdopodobieństwo
graniczące z pewnością; art. 1 pkt 3 w zw. z art. 11 pkt 2 poprzez przyjęcie
że wykładnia pojęcia „bardzo wysokie prawdopodobieństwo" należy do sądu
orzekającego, a nie do biegłych. Wskazał ponadto na naruszenie art. 31 ust. 1 i 3
w zw. z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP poprzez niezastosowanie ich w sposób
bezpośredni, wobec nieprecyzyjności art. 14 ust. 3 ustawy z dnia 22 listopada
2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzającymi
zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób.
6
Prokurator Generalny, do którego Sąd Najwyższy zwrócił się na podstawie
art. 398 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. o zajęcie stanowiska, wyraził pogląd,
że skarga kasacyjna uczestnika powinna zostać oddalona.
Sąd Najwyższy zważył:
Przedstawiona Sądowi Najwyższemu skarga kasacyjna dotyczy
rozstrzygnięcia sądu opiekuńczego wydanego na podstawie art. 14 ust. 3 ustawy
z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami
psychicznymi stwarzającymi zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej
innych osób (Dz. U. 2014 r., poz. 24 ze zm.) - dalej jako: „ustawa o postępowaniu
wobec osób z zaburzeniami psychicznymi". Jej istota, oparta na twierdzeniu
o niezgodności wskazanego przepisu z Konstytucją RP, sprowadza się do zarzutu,
że sądy w ramach przysługującej im władzy sądowniczej powinny w sprawie
będącej przedmiotem rozpoznania odmówić zastosowania tego aktu prawnego
i odwołać się wprost do Konstytucji, tj. poprzez art. 8 ust. 2 dopuszczający
bezpośrednie jej stosowanie, chyba że ustawa stanowi inaczej, orzec na podstawie
art. 31 który stanowi, że wolność człowieka podlega ochronie prawnej (ust. 1)
a ograniczenia w zakresie korzystania z niej mogą być ustanawiane tylko w ustawie
i muszą się mieścić w ramach wyznaczonych ust. 3.
Rozważania należy rozpocząć od przypomnienia, że zasadność uchwalenia
wskazanej ustawy i legalność proponowanych rozwiązań były kwestionowane
już na etapie postępowania legislacyjnego, a konstytucyjność - od chwili wejścia jej
w życie. Do Trybunału Konstytucyjnego wpłynęły wnioski Prezydenta RP
i Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodności ustawy z Konstytucją oraz
odpowiednio pytania prawne Sądu Okręgowego w Lublinie i Sądu Apelacyjnego
we Wrocławiu (zarejestrowane pod wspólną sygn. K 6/14) co do których, jak dotąd,
nie zapadło żadne rozstrzygnięcie. Ustawodawca, dostrzegając wady omawianego
aktu prawnego, następczo wprowadził istotne zmiany, polegające na dodaniu
art. 3a wskazującego, że ustawa ma zastosowanie do osób skazanych
za czyn popełniony przed 1 lipca 2015 r., tj. dniem wejścia w życie ustawy z dnia
20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych
ustaw (Dz. U. 2015 r., poz. 396), oraz na ograniczeniu rodzajów środków
7
zabezpieczających i powierzeniu ich stosowania sądom karnym, które mogą
w wyroku skazującym orzekać o elektronicznej kontroli miejsca pobytu, terapii,
terapii uzależnień, pobycie w zakładzie psychiatrycznym. Oznacza to, że ustawie
o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi nadano charakter
epizodyczny, przy czym stosuje się ją nadal wobec osób, które popełniły
przestępstwo przed tą datą. W odniesieniu do nich zachowano właściwość sądów
cywilnych oraz możliwość orzekania o środkach zabezpieczających, w tym
skierowaniu do Krajowego Ośrodka Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym
(dalej jako: KOZZD) na czas nieoznaczony. Mimo zmiany stanu prawnego nie tylko
zatem nie skorygowano przepisów, których konstytucyjność budziła zastrzeżenia,
ale i wprowadzono nowe rozwiązania, zwiększające zakres dotychczasowych
wątpliwości. Obecny stan prawny wobec osób, które dopuściły się czynu
zabronionego, przewiduje odrębne tryby orzekania i rodzaje środków
zabezpieczających oraz różnicuje ich sytuację prawną w zakresie korzystania
z podstawowych praw i wolności jedynie w oparciu o kryterium daty jego
popełnienia.
Ustawa o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi ma nadal
zastosowanie w sprawie skarżącego wszczętej na wniosek Dyrektora Zakładu
Karnego w R. Sąd Najwyższy podziela wątpliwości dotyczące zgodności tego aktu
prawnego z Konstytucją oraz widzi potrzebę autorytatywnej wypowiedzi Trybunału
Konstytucyjnego. Niemniej z uwagi na wyjątkowy charakter sprawy i umieszczenie
uczestnika P. P., wobec którego kara pozbawienia wolności uległa zakończeniu z
dniem 19 czerwca 2015 r., w KOZZD odstąpił od zwrócenia się na podstawie art.
193 Konstytucji z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego i rozpoznał
przedstawioną skargę kasacyjną.
Odnosząc się do jej podstawy podnieść należy, że Sąd Najwyższy
wielokrotnie stwierdzał, rozważając problem związania aktem normatywnym rangi
ustawy, że wiąże go domniemanie konstytucyjności, którego wzruszenie, zgodnie
z art. 188 w zw. z art. 7 Konstytucji, należy do wyłącznej kompetencji Trybunału
Konstytucyjnego (por. nie publikowane wyroki Sądu Najwyższego z dnia
27 stycznia 2010 r., II CSK 370/09, z dnia 2 kwietnia 2009 r., IV CSK 485/08, z dnia
27 marca 2003 r., I CKN 1811/00, z dnia 24 czerwca 2004 r., III CK 536/2002).
8
Zakres uprawnień Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych nie pozwala na
samodzielną ocenę, że ustawa nie obwiązuje albo nie powinna być stosowana
w danej sprawie, gdyż zagadnienie to nie stanowi sprawowania
wymiaru sprawiedliwości w ścisłym znaczeniu i powierzone zostało Trybunałowi
Konstytucyjnemu (art. 175 w zw. z art. 193 Konstytucji). Bezpośrednie stosowanie
norm Konstytucji przez organy władzy publicznej bez pośrednictwa ustawy
dopuszczalne jest wówczas, gdy wobec braku przepisu regulującego daną kwestię
istnieje luka w prawie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 września 2003 r.,
II CKN 425/01, nie publ., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2004 r., I CK
291/03, OSNC 2005, nr 5, poz. 71, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
28 grudnia 2006 r., I CSK 321/06, nie publ., wyrok Sądu Najwyższego z dnia
2 kwietnia 2009 r., IV CSK 485/08, nie publ.). Norma konstytucyjna może
ponadto stanowić podstawę prawną orzekania tylko wtedy, gdy
jest skonkretyzowana w stopniu pozwalającym na jej samoistne zastosowanie (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2003 r., V CK 344/02, OSNC 2004, nr 7-8,
poz. 119, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 2009 r., I CSK 482/08,
OSNC-ZD 2009, nr 4, poz. 95).
Sąd Najwyższy uznaje jednak zarzut skargi kasacyjnej dotyczący naruszenia
art. 31 w zw. Z art. 8 ust. 2 Konstytucji, mimo częściowo błędnego uzasadnienia, za
trafny. Podziela bowiem pogląd judykatury i piśmiennictwa, że do bezpośredniego
stosowania Konstytucji dochodzi również przy wykładni przepisów ustaw. Z art. 178
ust. 1 w zw. z art. 8 ust. 2 Konstytucji wynika, że obowiązkiem sądów jest
interpretowanie przepisów ustaw, zatem nie mogą poprzestać na dosłownym
odczytaniu ich treści, gdyż zobowiązane są do nadania im takiego znaczenia, aby
rezultat wykładni był zgodny z zasadami przewidzianymi w Konstytucji i prawie
międzynarodowym, wiążącym Polskę, oraz z ich aksjologicznym uzasadnieniem.
Odwołanie do tego kontekstu również stanowi bezpośrednie stosowanie Konstytucji
w rozumieniu art. 8 ust. 2. Konsekwentnie, jeżeli treść przepisu ustalona na
podstawie dyrektyw I stopnia (językowej, systemowej i celowościowej) jest
rozbieżna lub budzi wątpliwości co do zgodności z aktualną aksjologią, sądy
powinny stosować generalne dyrektywy wykładni, stanowiące metanormy II stopnia.
W zakresie tekstu prawnego odnoszącego się wolności i praw jednostek
9
obowiązuje zasada interpretacji in dubio pro libertate, tj. na rzecz poszerzenia
wolności i praw, zgodnie z którą żadna z indywidualnych spraw obywateli nie może
być rozstrzygana w sposób naruszający obowiązek respektowania godności
ludzkiej i wynikającego z niej prawa do wolności (art. 30 w zw. z art. 31 i art. 41
ust. 1 Konstytucji, art. 5 Konwencji o ochronie praw człowieka podstawowych
wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienionej Protokołami
nr 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem nr 2 - Dz.U. z 1993, Nr 61, poz. 284
ze zm.). Granice dopuszczalnego ustawowego ograniczenia korzystania
z konstytucyjnych wolności i praw wyznacza klauzula interpretacyjna, zawarta w art.
31 ust. 2 Konstytucji. Określa ona, że ograniczenia muszą być konieczne
w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego,
bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw
innych osób, przy czym i wtedy nie mogą naruszać ich istoty. Wyjście poza te
granice, także poprzez dopuszczenie takiej interpretacji przepisów, która
naruszałaby konstytucyjnie gwarantowane prawa i wolności obywatelskie oraz
pozostawała w sprzeczności z normami konstytucyjnymi i konwencyjnymi, nie może
być akceptowane w państwie prawa.
Oznacza to, że orzekając na podstawie ustawy o postępowaniu wobec osób
z zaburzeniami psychicznymi sądy nie mogą poprzestać na ustaleniu faktów
i dokonaniu ich kwalifikacji tylko w oparciu o zawarte w niej normy. Zobowiązane
są uwzględnić także, że skierowanie do Krajowego Ośrodka Zapobiegania
Zachowaniom Dyssocjalnym na czas nieoznaczony oznacza w istocie
zastosowanie postpenalnego środka zabezpieczającego o charakterze izolacyjnym,
gdyż wprawdzie przepisy ustawy nakazują stosowanie wobec pensjonariuszy
programów terapeutycznych, ale nie jest to placówka lecznicza (szpital
psychiatryczny). Dokonując wykładni przepisów przedmiotowej ustawy sądy winny
dokonać oceny celów, funkcji i przesłanek jej stosowania także w aspekcie
konstytucyjnym. Trafnie skarga kasacyjna wskazuje na nieostrość pojęć, na
ocenność przesłanek „wysokie prawdopodobieństwo" i „bardzo wysokie
prawdopodobieństwo", odwołujących się w istocie do niepewnych prognoz
kryminologicznych i to zawężonych do najcięższych zbrodni. Środki przewidziane
ustawą są stosowane w oderwaniu od czynów wcześniej popełnionych przez
10
uczestników, przy braku przesłanek medycznych do przymusowej terapii i bez
ograniczeń czasowych. Znamienne jest działanie ustawodawcy polegające
na przekazaniu orzekania w przedmiocie tych środków do postępowania
nieprocesowego, w ramach którego należy odpowiednio stosować reguły
postępowania opiekuńczego. Jego naczelną zasadą i celem jest dobro osoby
z zaburzeniami psychicznymi, a nie realizacja szeroko rozumianego interesu
społecznego. Nie obowiązują w nim zasady właściwe dla postępowania karnego,
które wprost nie pozwalają na kolejne karanie za ten sam czyn ani na prewencyjne
pozbawianie wolności. Do sądu dokonującego wykładni przepisów ustawy należy
również ocena, czy środek zabezpieczający polegający na przymusowym
skierowaniu do KOZZD nie zmierza do obejścia tych bezwzględnych zakazów oraz
czy nie należy ich uwzględniać odpowiednio.
Ustawa o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi - jak
dotąd - była przedmiotem jednej wypowiedzi Sądu Najwyższego, który stwierdził,
że przewidziane w niej środki mają charakter represyjno-izolacyjny, a samoistna
choroba psychiczna uczestnika nie stanowi podstawy do kwalifikowania go jako
osoby stwarzającej zagrożenie i odpowiednio do stosowania ustawy
(por. postanowienie z dnia 16 kwietnia 2015 r., I CSK 825/14, nie publ.).
Zakres podmiotowy tego aktu prawnego obejmuje bowiem osoby pozbawione
wolności, u których w trakcie karnego postępowania wykonawczego stwierdzono
występowanie zaburzeń psychicznych w postaci upośledzenia umysłowego,
zaburzenia osobowości lub zaburzenia preferencji seksualnych. Nie można nie
zauważyć, że takie zaburzenia w zasadzie nie ujawniają się w trakcie wykonywania
kary, co najwyżej mogą być wówczas zdiagnozowane. Interpretując tak oznaczoną
przesłankę należy uwzględnić, że wprawdzie skłonność do popełniania przestępstw
może być powiązana z niedorozwojem umysłowym lub trwałym uszkodzeniem
ośrodkowego układu nerwowego, niemniej okoliczności takie mają charakter
obiektywny, niezawiniony i nie poddają się leczeniu ani korekcie w postępowaniu
resocjalizacyjnym. Przedmiotem oceny sądów powinna być dopuszczalność orzekania
środków izolacyjnych w odniesieniu do osób, dotkniętych niedorozwojem umysłowym
lub trwałym uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego, które niemal całe życie
spędzają w różnych placówkach wychowawczych, poprawczych czy penitencjarnych,
11
są wielokrotnie hospitalizowane, cechują się deficytem funkcji intelektualnych
i nieprzystosowaniem społecznym, a czynów zabronionych dopuszczają się w stanie
ograniczonej poczytalności. Zaburzenia zachowania i emocji skutkują koniecznością
oddziaływania psychokorekcyjnego i terapeutycznego, ale odmowa współpracy w tym
zakresie i progresja czynów i zachowań, które dotąd nie przekroczyły granic
wyznaczonych prognozą kryminologiczną, może nie być wystarczająca dla kwalifikacji
jako „osoby stwarzającej zagrożenie” w rozumieniu art. 1.
Chybiona jest jednak podstawa kasacyjna w zakresie wskazującym na
naruszenia art. 1 pkt 3 w zw. z art. 11 pkt 2 poprzez przyjęcie że wykładnia pojęcia
„bardzo wysokie prawdopodobieństwo" należy do sądu orzekającego, a nie do
biegłych. Po pierwsze dokonywanie wykładni przepisów nie należy do biegłych,
których rola w postępowaniu cywilnym polega jedynie na przedstawieniu sądowi
wiadomości specjalnych. Po drugie art. 11 ustawy o postępowaniu wobec osób
z zaburzeniami psychicznymi wyraźnie rozgranicza przedmiotowy zakres opinii
biegłych (ustalenie, czy osoba, której wniosek dotyczy, wykazuje zaburzenia, o których
mowa w art. 1 pkt 3, w postaci upośledzenia umysłowego, zaburzenia osobowości lub
zaburzenia preferencji seksualnych) i przesłanki orzekania sądu, który dokonując
oceny, czy konieczne jest zastosowanie wobec osoby stwarzającej zagrożenie
nadzoru prewencyjnego albo umieszczenie jej w KOZZD, w myśl art. 14 bierze pod
uwagę całokształt okoliczności ustalonych w sprawie, w szczególności uzyskane
opinie biegłych, a także wyniki prowadzonego dotychczas postępowania
terapeutycznego oraz możliwość efektywnego poddania się przez tę osobę
postępowaniu terapeutycznemu na wolności.
Kryterium zastosowania nadzoru prewencyjnego jest przy tym
ustalenie, że dana osoba stwarza zagrożenie, charakter stwierdzonych zaburzeń
psychicznych lub ich nasilenie wskazują, że zachodzi wysokie prawdopodobieństwo
popełnienia przez tę osobę czynu zabronionego z użyciem przemocy
lub groźbą jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej,
zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej
10 lat (art. 4 ust. 2), a umieszczenia w KOZZD - ustalenie, że dana osoba
stwarza zagrożenie, a charakter stwierdzanych zaburzeń psychicznych lub ich
nasilenie wskazują, że jest to niezbędne ze względu na bardzo wysokie
12
prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub
groźbą jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej, zagrożonego
karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 10 lat
(art. 14 ust. 3). Kognicja Sądu nie doznaje zatem ograniczeń, w szczególności
obejmuje kontrolę prawidłowości przesłanek i wniosków opinii biegłych oraz
samodzielność decyzyjną w zakresie rozstrzygnięcia. Kolejny zarzut wywiedziony
w ramach tej podstawy kasacyjnej dotyczy naruszenia art. 14 ust. 3 poprzez
przyjęcie, że „bardzo wysokie prawdopodobieństwo" oznacza prawdopodobieństwo
graniczące z pewnością. Stanowisko Sądu w zakresie wskazanej wykładni jest
prawidłowo umotywowane i nie budzi zastrzeżeń.
W tym stanie rzeczy niedostatki w zakresie wykładni powołanych przepisów,
zwłaszcza w aspekcie prokonstytucyjnym, powodują że podstawa kasacyjna jest
uzasadniona w stopniu skutkującym koniecznością wydania orzeczenia
kasatoryjnego (art. 39815
§ 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). O kosztach postępowania
kasacyjnego orzeczono w oparciu o art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1
i art. 39821
i w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
kc