Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 60/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Staryk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dawid Miąsik
SSN Maciej Pacuda
w sprawie z odwołania K. P. i P. P.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w R.
o podleganie ubezpieczeniom społecznym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 21 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej odwołującej się K. P.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 listopada 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 5 listopada 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelacje K. P.
oraz P. P. od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
2
w R. z dnia 18 czerwca 2014 r., oddalającego odwołania K. P. i P. P. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w R. z dnia 20 września 2013 r.
stwierdzającej, że K. P. nie podlega od 29 czerwca 2012 r. ubezpieczeniu
emerytalnemu, rentowemu, wypadkowemu i chorobowemu z tytułu zawartej umowy
o pracę z komornikiem sądowym przy Sądzie Rejonowym w R. P. P., a podlega
obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym i dobrowolnemu ubezpieczeniu
chorobowemu z tytułu współpracy przy prowadzeniu przez komornika sądowego P.
P. pozarolniczej działalności gospodarczej od 29 czerwca 2012 r.
Sąd ustalił, że komornik P. P. prowadzi kancelarię komorniczą, w której
czynności komornika wykonuje osobiście, a w sytuacji, kiedy nie jest to możliwe,
czynności komornicze wykonuje asesor komorniczy, bądź aplikanci zatrudnieni w
kancelarii. Wówczas, w wyniku skutecznie przeprowadzonej egzekucji przez
asesora komorniczego, opłata z tego tytułu stanowi dochód komornika. K. P.
została zatrudniona w pełnym wymiarze czasu pracy na podstawie umowy o pracę
zawartej 26 października 2009 r. na stanowisku pracownika biurowego, następnie
pracownika kancelarii aplikanta komorniczego, a od 1 lipca 2010 r. – na stanowisku
asesora komorniczego. Odwołująca się z tytułu umowy o pracę została zgłoszona
przez płatnika składek do obowiązkowego ubezpieczenia społecznego. Jako
asesor komorniczy K. P. dokonuje zajęć wynagrodzeń, rachunków bankowych,
sporządza protokoły, oszacowania, uczestniczy w spisach majątku, a także
wykonuje inne czynności zlecone komornika (m.in. wówczas, kiedy komornik
wykonuje czynności poza rejonem). Umową notarialną z dnia 26 czerwca 2012 r. K.
i P.P. ustanowili rozdzielność majątkową. Od 29 czerwca 2012 r. oboje odwołujący
się pozostają w związku małżeńskim i mieszkają wspólnie w lokalu stanowiącym
odrębną własność P. P. Mają małoletnie dziecko, które wychowują wspólnie.
Prowadzą wspólne gospodarstwo domowe (m.in. zakupy, przygotowanie posiłków).
Koszty wynikające z typowych bieżących spraw życiowych ponoszą po połowie.
Decyzje w istotnych sprawach rodziny oraz w zaspokajaniu podstawowych potrzeb
(m.in. utrzymanie domu, załatwiania wspólnych spraw, wychowanie dziecka)
podejmują wspólnie. Opłaty za mieszkanie ponosi P. P. jako posiadacz tytułu
prawnego do lokalu. Każde z małżonków posiada oddzielne konto bankowe.
Wynagrodzenie K. P. przekazywane jest na jej konto osobiste, do którego mąż nie
3
posiada upoważnienia. Odwołująca się posiada upoważnienie do konta małżonka.
Odwołujący składają odrębne zeznania podatkowe, podając ten sam adres
zamieszkania.
Sąd drugiej instancji stwierdził, że do komornika sądowego mają
zastosowanie przepisy dotyczące podlegania ubezpieczeniom społecznym z tytułu
działalności gospodarczej. Zgodnie z art. 28 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o
komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1379 ze zm.; dalej
jako: „ustawa o komornikach”) do komornika stosuje się przepisy o podatku
dochodowym od osób fizycznych, o ubezpieczeniach społecznych oraz o
ubezpieczeniu zdrowotnym, dotyczące osób prowadzących pozarolniczą
działalność gospodarczą. Sąd Apelacyjny uznał, że w zakresie ubezpieczeń
społecznych i zdrowotnych, komornik sądowy jest traktowany jako osoba
prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów
szczególnych. Wprawdzie komornik sądowy nie jest przedsiębiorcą w rozumieniu
ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, jednakże pod względem
organizacyjnym funkcjonuje jako organ prowadzący działalność gospodarczą, a to
że nie jest przedsiębiorcą, nie oznacza, że nie prowadzi on działalności
gospodarczej. Zastosowanie przepisów dotyczących ubezpieczeń społecznych
osób prowadzących działalność gospodarczą do działalności komornika sądowego
nie „umniejsza” roli komornika jako funkcjonariusza publicznego (art. 1 ustawy o
komornikach), nie narusza też innych przepisów prawa dotyczących sposobu
wykonywania obowiązków przez komornika, w tym art. 2 ust. 2 ustawy o
komornikach sądowych. Odwołanie się do przepisów o ubezpieczeniu społecznym
dotyczących osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą nie
oznacza również, że komornik prowadzi działalność gospodarczą w taki sposób, jak
każdy przedsiębiorca, do którego zastosowane ma ustawa o swobodzie
działalności gospodarczej. W sytuacji, gdy do komornika mają zastosowanie
przepisy dotyczące ubezpieczenia społecznego osób prowadzących pozarolniczą
działalność gospodarcza, to zastosowanie mają również przepisy prawa w zakresie
instytucji współpracy przy prowadzeniu działalności gospodarczej – art. 8 ust. 11
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Taki
charakter współpracy przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej
4
miała współpraca odwołującej się K. P. przy działalności męża jako komornika
sądowego. Wykonywała ona pracę codziennie przez 8 godzin (współpraca miała
charakter stabilny) i prowadzona była przez znaczący czas.
Sąd uznał, że K. P. pracowała na podstawie umowy o pracę z P. P. na
stanowisku pracownika biurowego, następnie pracownika kancelarii aplikanta
komorniczego, a także od 1 lipca 2010 r. asesora komorniczego. Stan taki trwał do
28 czerwca 2012 r. i w tym czasie podlegała ubezpieczeniom społecznym jako
pracownik.
W dniu 29 czerwca 2012 r. odwołujący się zawarli związek małżeński. Od
tego dnia praca odwołującej się nabrała charakteru współpracy przy prowadzeniu
działalności komornika sądowego, mającej dla ubezpieczeń społecznych cechy
pozarolniczej działalności gospodarczej. Stosownie bowiem do art. 8 ust. 1 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych, za pracownika uważa się osobę pozostającą
w stosunku pracy, z zastrzeżeniem ust. 2 i 2a. Jeżeli pracownik spełnia kryteria
określone dla osób współpracujących, o których mowa w ust. 11 - dla celów
ubezpieczeń społecznych jest traktowany jako osoba współpracująca (art. 8 ust. 2
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych).
Powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyła w całości skargą kasacyjną
K. P., zarzucając wyrokowi błędną wykładnię art. 1 i art. 2 ust. 1 oraz ust. 2 ustawy
o komornikach w związku z art. 8 ust. 1, ust. 2 i ust. 11, art. 6 ust. 1 pkt 1 oraz art.
13 pkt 1 i 5 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.) przez przyjęcie, że osobą
współpracującą z komornikiem sądowym może być asesor komorniczy w sytuacji,
gdy ustawa o komornikach sądowych wprost wskazuje, że komornik pełni
czynności osobiście, a jedynie wyjątkowo może powierzać je innym podmiotom, w
tym asesorowi; w konsekwencji Sąd błędnie uznał, że asesor komorniczy może być
osobą współpracującą z komornikiem.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w
całości oraz jego zmianę przez ustalenie, że K. P. podlega ubezpieczeniu
emerytalnemu, rentowemu, wypadkowemu i chorobowemu z tytułu zawartej umowy
o pracę z Komornikiem Sądowym przy Sądzie Rejonowym w R. P. P.,
nieprzerwanie od dnia 26 października 2009 r. oraz nie podlega obowiązkowym
5
ubezpieczeniom społecznym jako osoba współpracująca przy wykonywaniu
pozarolniczej działalności gospodarczej; zasądzenie od organu rentowego na rzecz
skarżącej zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego
według norm przepisanych.
W uzasadnieniu podstawy skargi wskazano, że wykładnia dokonana przez
Sąd Apelacyjny nie uwzględniała pełnego rozumienia przesłanek koniecznych do
uznania małżonków za osoby współpracujące. Sąd nie wziął pod uwagę rodzaju,
charakteru oraz specyfiki czynności wykonywanych przez wnioskodawczynię w
ramach zatrudnienia w kancelarii komornika. Powierzone wnioskodawczyni
obowiązki były przez nią wykonywane w ramach ścisłego podporządkowania. Nie
został jej powierzony wycinek tejże działalności, w ramach którego mogłaby sama
działać, podejmować wiążące decyzje, być niezależną, lecz zakres jej działań był
uzależniony od potrzeb pracodawcy w danym momencie, oraz przepisów prawa,
miał on charakter jedynie pomocniczy, wtórny. Nie można powiedzieć, że przejęła
ona w jakimkolwiek stopniu odpowiedzialność za rozwój prowadzonej przez
komornika kancelarii, jedynie przyczyniła się do usprawnienia procesu pracy. Praca
wnioskodawczyni nie stanowiła współpracy przy prowadzeniu działalności
gospodarczej, ponieważ przez taką współpracę należy rozumieć nie tylko pracę na
rzecz danego przedsięwzięcia, lecz przede wszystkim współudział w prowadzeniu
działalności, m.in. w sferze organizacyjno – funkcjonalnej, co w niniejszej sprawie
nie miało miejsca z uwagi przede wszystkim na status komornika, któremu
ustawodawca powierzył do osobistego wykonania czynności niezbędne do
prowadzenia tego rodzaju działalności.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną organ rentowy wniósł o oddalenie skargi
kasacyjnej oraz o zasądzenie od skarżącej na rzecz organu rentowego kosztów
zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Uzasadniony jest zarzut skargi kasacyjnej naruszenia art. 8 ust. 1, ust. 2 i
ust. 11, art. 6 ust. 1 pkt 1 oraz art. 13 pkt 1 i 5 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.),
które należy interpretować w związku z przepisami ustawy o komornikach.
6
Status prawny komornika jest złożony. Zgodnie z art. 1 ustawy o
komornikach - komornik sądowy jest funkcjonariuszem publicznym działającym
przy sądzie rejonowym, stosownie jednak do art. 3a tej ustawy komornik na własny
rachunek wykonuje czynności, o których mowa w art. 2, co oznacza, że nie
otrzymuje on wynagrodzenia za pracę z budżetu i wykonuje czynności na własny
rachunek, czyli finansuje te czynności z uzyskiwanych opłat. Stosownie do art. 43
ustawy o komornikach, komornik pobiera opłaty egzekucyjne za prowadzenie
egzekucji i za inne czynności, do których ma umocowanie. Koszty działalności
egzekucyjnej komornik pokrywa z uzyskanych opłat egzekucyjnych (art. 35
ustawy), a dodatkowo komornikowi przysługuje zwrot wydatków gotówkowych
poniesionych w toku egzekucji, w zakresie określonym ustawą (art. 39 ust. 1 tej
ustawy). W myśl art. 40 ust. 1 ustawy o komornikach na pokrycie wydatków
komornik może żądać zaliczki od strony lub innego uczestnika postępowania, który
wniósł o dokonanie czynności, uzależniając czynność od jej uiszczenia. Ponadto
należy wskazać, że sąd rejonowy, przy którym działa komornik, przekazuje
komornikowi sumy niezbędne na pokrycie wydatków w sprawach osób zwolnionych
w tym zakresie od kosztów sądowych (art. 40 ust. 3).
Nie ulega wątpliwości, że komornik jako funkcjonariusz publiczny nie jest
przedsiębiorcą w rozumieniu art. 4 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie
działalności gospodarczej (aktualny jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 584) w zw.
z art. 3a ustawy o komornikach sądowych. Z uwagi na podobieństwo
wykonywanych przez komornika czynności zarobkowych na własny rachunek,
prowadzonych w sposób zorganizowany i ciągły, ustawodawca nakazał w artykule
28 ustawy o komornikach – stosować do komornika przepisy o podatku
dochodowym od osób fizycznych, o ubezpieczeniach społecznych oraz o
powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, dotyczące osób prowadzących
pozarolniczą działalność gospodarczą. Oznacza to, że komornik płaci składki na
ubezpieczenie społeczne za siebie jak osoba prowadząca pozarolniczą działalność
gospodarczą. W myśl art. 2 ust. 1 i 2 tej ustawy - czynności egzekucyjne w
sprawach cywilnych wykonuje wyłącznie komornik, z zastrzeżeniem wyjątków
przewidzianych w innych ustawach. Komornik wykonuje także inne czynności
7
przekazane na podstawie odrębnych przepisów. Komornik pełni czynności
osobiście, z wyjątkiem przypadków określonych w przepisach prawa.
Status prawny asesora komorniczego wykazuje pewne podobieństwa do
statusu komornika, jednak czynności wykonywać może tylko będąc zatrudnionym
przez komornika i pod jego nadzorem. Stosownie do art. 32 ust. 3, 6 i 7 ustawy o
komornikach - asesora komorniczego powołuje prezes właściwego sądu
apelacyjnego na wniosek osoby zainteresowanej, po zasięgnięciu opinii rady
właściwej izby komorniczej. Komornik ma obowiązek zatrudnić w okresie 2 lat co
najmniej jednego asesora komorniczego. Rada właściwej izby komorniczej może
zobowiązać komornika do zatrudnienia wskazanego asesora komorniczego.
Zwrócić należy uwagę, że przepisy te oraz następne przewidują wyłącznie
zatrudnienie asesora komorniczego. Zgodnie z art. 32 ust. 8 prezes sądu
apelacyjnego prowadzi wykaz asesorów komorniczych zatrudnionych w obszarze
właściwości podległego mu sądu. Nie prowadzi się więc żadnego wykazu asesorów
współpracujących przy prowadzeniu działalności gospodarczej.
W ocenie Sądu Najwyższego asesor komorniczy nie jest funkcjonariuszem
publicznym tak jak komornik, a zakres jego uprawnień zawodowych jest
ograniczony; na podstawie art. 33 ust. 1 ustawy o komornikach - komornik może
zlecić asesorowi komorniczemu przeprowadzenie egzekucji w sprawach o
świadczenie pieniężne oraz w sprawach o zabezpieczenie roszczenia pieniężnego,
w obu przypadkach o wartości nieprzekraczającej kwoty stanowiącej równowartość
stukrotnego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej w
roku poprzednim. Mimo pewnego podobieństwa statusu prawnego asesora
komorniczego do pozycji komornika, nie ma przepisu szczególnego, który
umożliwiłby traktowanie asesora komorniczego tak jak osobę prowadzącą
działalność gospodarczą (taki szczególny przepis dotyczy wyłącznie komornika).
Wprost przeciwnie ustawa o komornikach w przypadku asesora komorniczego
stanowi wyłącznie o zatrudnieniu. Relewantne są także art. 36 ust. 1 (Komornik
zatrudnia na podstawie umów: o pracę, o dzieło lub zlecenia pracowników oraz
inne osoby niezbędne do obsługi kancelarii, a także ochrony i pomocy w
czynnościach w terenie), ust. 2 (Komornik zatrudnia aplikantów komorniczych
zgodnie z art. 29 ust. 3-6 i asesorów komorniczych zgodnie z art. 32 ust. 6 i 7) oraz
8
ust. 4 (Skarb Państwa nie odpowiada za zobowiązania komornika wynikające z
zatrudnienia osób, o których mowa w ust. 1 i 2, oraz kosztów jego działalności).
W ocenie Sądu Najwyższego istotne jest, że w myśl art. 36 ust. 3 za
działania asesorów i aplikantów, związane z postępowaniem egzekucyjnym
komornik odpowiada jak za działania własne. Osoby te wykonują więc zadania (z
zakresu władzy publicznej) pod nadzorem komornika, co jest typowe dla stosunku
pracy (art. 22 § 1 k.p.). W przeciwieństwie do tego osoby współpracujące,
wymienione w art. 8 ust. 11 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych mogą
samodzielnie wykonywać wszystkie czynności z zakresu prowadzonej działalności
gospodarczej.
Wprawdzie zgodzić się należy z oceną Sądu drugiej instancji, iż praca
wykonywana faktycznie przez odwołującą się miała istotny ciężar gatunkowy i
bezpośredni związek z przedmiotem działalności komornika sądowego, a także
praca ta powodowała zwiększenie dochodów komornika; ponadto wykonywanie
części spraw (czy czynności pomocniczych) przez odwołującą się powodowało, że
były załatwiane szybciej, w konsekwencji wykonywano więcej czynności, niż gdyby
je wykonywał sam odwołujący się P. P. (co powodowało też zwiększenie przychodu
kancelarii), z ustaleń tych nie wynika jednak, zdaniem Sądu Najwyższego, że K. P.
była osobą współpracującą z komornikiem w rozumieniu cytowanych wyżej
przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych w korelacji ze wskazanymi wyżej
przepisami ustawy o komornikach.
Zaaprobować też należy wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 2014 r. w
sprawie II PK 250/13, LEX nr 1500667, z którego wynika, że z punktu widzenia
prawa pracy kancelaria komornicza stanowi jednostkę organizacyjną pracodawcy -
w ujęciu osobowym, materialnym i organizacyjno-technicznym, w ramach której i za
pomocą której pracodawca realizuje swoje zadania (zakład pracy w ujęciu
przedmiotowym). Zatrudnionych w tej kancelarii pracowników łączy umowa o pracę
z komornikiem i jest on dla tych pracowników pracodawcą w rozumieniu art. 3 k.p.,
co wynika wprost z treści art. 36 ustawy z 1997 r. o komornikach sądowych i
egzekucji. Zastępca komornika, przejmując z jednej strony zadania wykonywane
przez tę jednostkę będące jednocześnie zadaniami publicznymi odwołanego
komornika, w zamian za prawo czerpania z nich dochodów, z mocy art. 231
k.p.
9
staje się stroną w dotychczasowych stosunkach pracy łączących odwołanego
komornika z jego pracownikami.
W tym kontekście zastępstwo komornika powodowałoby komplikacje
odnośnie do statusu asesora komorniczego, gdyby był on osobą współpracującą
(zgodnie z koncepcją zaskarżonego wyroku), a nie pracownikiem.
Reasumując - w ocenie Sądu Najwyższego wykonywanie przez komornika
jako funkcjonariusza publicznego zadań z zakresu władzy publicznej wyłącznie
osobiście uniemożliwia ustalenie, że asesor komorniczy lub inny pracownik
kancelarii komorniczej staje się osobą współpracującą przy prowadzeniu
pozarolniczej działalności gospodarczej po zawarciu z komornikiem związku
małżeńskiego. Mogłoby to wynikać jedynie ze szczególnego, jednoznacznego
przepisu ustawy o komornikach, którego nie ma.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy uznał zarzuty kasacyjne za
uzasadnione, czego konsekwencją było stwierdzenie nieprawidłowej subsumcji
dokonanej w zaskarżonym wyroku, dlatego na podstawie art. 39815
§ k.p.c. oraz art.
108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
eb