Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 121/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
Protokolant Justyna Kosińska
w sprawie z powództwa P. Spółki z o.o. w W.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezydentowi m. W.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 28 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 28 października 2014 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od strony powodowej na rzecz Skarbu Państwa -
Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kwotę 3600 (trzy
tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powódka P. spółka z o.o. z siedzibą w G. (obecnie P. spółka z o.o. z
siedzibą w W.) wniosła o ustalenie, że aktualizacja opłaty rocznej z tytułu
użytkowania wieczystego działki gruntu nr ew. 67, o powierzchni 34.455 m2
, w
obrębie 6-02-02, położonej przy ul. O. […] w W., której powódka jest wieczystym
użytkownikiem, dokonana pismem Starosty Powiatu W. z dnia 14 grudnia 2001 r.,
jest nieuzasadniona.
Wyrokiem z dnia 20 listopada 2012 r. Sąd Okręgowy w W. ustalił opłatę
roczną z tytułu użytkowania wieczystego gruntu położonego w W. przy ulicy O. […],
stanowiącego działkę o nr ewidencyjnym 67, obszarze 34.455 m2
z obrębu 6-02-02,
którego użytkownikiem wieczystym jest P. sp. z o.o. na kwotę 1.235.211,75 zł jako
obowiązującą od dnia 1 stycznia 2002 r. oraz oddalił powództwo w pozostałej
części.
Ustalił, że w dniu 31 stycznia 1997 r. P. sp. z o.o. nabyła od R. w likwidacji
prawo użytkowania wieczystego działki gruntu nr ew. 67, o powierzchni 34.455 m2
,
w obrębie 6-02-02, położonej przy ul. O. w W. Pismem z dnia 14 grudnia 2001 r.
Starosta Powiatu W. wypowiedział ze skutkiem na dzień 31 grudnia 2001 r. P. sp. z
o.o. wysokość dotychczasowej opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego
wymienionej działki. Od dnia 1 stycznia 2002 r. ustalono nową opłatę za
użytkowanie wieczyste w kwocie 1.914.433,50 zł. Zgodnie
z wypowiedzeniem, za podstawę ustalenia nowej opłaty przyjęto cenę 1 m2
gruntu
na kwotę 1.852,11 zł, a wartość nieruchomości gruntowej ustalono na kwotę
63.814.450 zł w oparciu o raport z szacowania nieruchomości wykonany
w październiku 2001 r. przez rzeczoznawcę majątkowego A. K.
Od powyższego wypowiedzenia P. sp. z o.o. odwołała się do
Samorządowego Kolegium Odwoławczego, podnosząc, że zaproponowana opłata
jest nieuzasadniona. Orzeczeniem z dnia 26 marca 2003 r. Samorządowe
Kolegium Odwoławcze w W. orzekło, iż strony wiąże (bez zmian) opłata roczna z
tytułu użytkowania wieczystego działki ew. nr 67 w kwocie obowiązującej w 2001 r.
3
Pozwany Skarb Państwa reprezentowany przez Prezydenta m. W. złożył sprzeciw
od powyższego orzeczenia Samorządowego Kolegium Odwoławczego, wnosząc o
ustalenie opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego od dnia 1 stycznia 2002
r. zgodnie z wypowiedzeniem z dnia 14 grudnia 2001 r.
Nieruchomość, której dotyczyło wypowiedzenie opłaty rocznej, położona jest
w W. przy ul. O. Działka zabudowana jest budynkiem centrum handlowego oraz
budynkiem biurowym. Wartość rynkowa nieruchomości, według stanu na dzień 31
grudnia 2001 r. wynosiła kwotę 41.173.725 zł, przy czym wartość 1 m2
prawa
własności gruntu wynosiła kwotę 1.195 zł.
Sąd Okręgowy wskazał, iż spór między stronami sprowadzał się do ustalenia
wartości nieruchomości stanowiącej przedmiot użytkowania wieczystego. Ponadto
kwestią sporną między stronami było ustalenie wartości poniesionych przez
użytkownika wieczystego nakładów i możliwości ich zaliczenia.
Zgodnie z art. 77 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 - dalej: „u.g.n.”),
wysokość opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości
gruntowej, z zastrzeżeniem ust. 2 i 2a, podlega aktualizacji nie częściej
niż raz na 3 lata, jeżeli wartość tej nieruchomości ulegnie zmianie.
Zaktualizowaną opłatę roczną ustala się, przy zastosowaniu dotychczasowej
stawki procentowej, od wartości nieruchomości określonej na dzień aktualizacji
opłaty. Ponieważ wartość rynkowa nieruchomości, według stanu na dzień
dokonania aktualizacji opłaty z tytułu użytkowania wieczystego, tj. 31 grudnia
2001 r. wyniosła 41.173.725 zł, przy czym wartość 1 m2
prawa własności gruntu
wyniosła kwotę 1.195 zł, to opłata z tytułu użytkowania wieczystego wynosi kwotę
1.235.211,75 zł (34.455 x 1.195 x 3%).
Nie było zasadne powództwo w zakresie żądania zaliczenia na poczet opłaty
rocznej z tytułu użytkowania wieczystego nakładów poczynionych przez
użytkownika wieczystego. Proces aktualizacji opłaty z tytułu użytkowania
wieczystego został zainicjowany w 2001 r. i do dnia wydania wyroku miały
miejsce nowelizacje ustawy o gospodarce nieruchomościami niezawierające
przepisów intertemporalnych, co powoduje obowiązywanie wprost regulacji
4
nowego prawa. Zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 77 ust. 4 u.g.n.,
przy aktualizacji opłaty rocznej na poczet różnicy między opłatą dotychczasową
a opłatą zaktualizowaną zalicza się wartość nakładów poniesionych przez
użytkownika wieczystego nieruchomości na budowę poszczególnych
urządzeń infrastruktury technicznej po dniu dokonania ostatniej aktualizacji.
W pierwotnym brzmieniu art. 77 ust. 4 wyłącznie odsyłał przy zaliczeniu nakładów
do odpowiedniego zastosowania art. 148 ust. 4 u.g.n. i dopiero nowelizacja
dokonana ustawą z dnia 28 listopada 2003 r. o zmianie ustawy o gospodarce
nieruchomościami i niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2004 r. Nr 141, poz. 1492) -
która weszła w życie dnia 22 września 2004 r. - zlikwidowała to odesłanie,
samodzielnie regulując tę kwestię. Wykładnia językowa art. 77 ust 4 u.g.n.
uzasadnia wniosek, że rozliczenie nakładów w ogóle nie jest możliwe przy
dokonywaniu pierwszej aktualizacji opłaty rocznej. Zaliczenie nakładów przez
użytkownika będzie dopuszczalne po dokonaniu ostatniej aktualizacji.
Obecne przepisy uniemożliwiają rozliczenie nakładów przy pierwszej aktualizacji,
jaka jest przedmiotem postępowania. Ustawodawca sam dostrzegł problem
w nowelizacji z dnia 28 listopada 2003 r. i dodał do art. 77 ust. 5 i 6 w ustawie
z dnia 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami
i niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 183, poz. 1218). Dodany przepis art. 77 ust. 5
pozwala na zaliczenie nakładów, które nie zostały uwzględnione w poprzednio
dokonanych aktualizacjach, a zatem powódka będzie mogła rozliczyć nakłady przy
okazji kolejnej aktualizacji i jej prawa nie zostają naruszone. Z tych względów Sąd
pierwszej instancji uznał, iż nie było celowym prowadzenie postępowania
dowodowego odnośnie do poniesionych nakładów.
Sąd Okręgowy za nieuzasadniony uznał również podniesiony przez powódkę
zarzut nieważności czynności prawnej wypowiedzenia stawki opłaty rocznej w dniu
14 grudnia 2001 r. z powodu dokonania jej przez osobę nieuprawnioną do
reprezentacji pozwanego, uznając, że zostało ono podpisane przez osobę
właściwie do tego umocowaną przez Starostę Powiatu W.
Wyrokiem z dnia 28 października 2014 r. Sąd Apelacyjny na skutek
rozpoznania apelacji powódki wniesioną od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia
20 listopada 2012 r. zmienił zaskarżony wyrok w punkcie pierwszym w ten sposób,
5
iż nadał mu treść: ustala opłatę roczną z tytułu użytkowania wieczystego
gruntu położonego przy ul. O., stanowiącego działkę ewidencyjną nr 67 o
obszarze 34 455 m2
z obrębu 6-02-02, opisanego w księdze wieczystej […]
prowadzonej w Sądzie Rejonowym w W., którego użytkownikiem wieczystym jest
P. na kwotę 1.235.211,75 zł jako obowiązującą od dnia 1 stycznia 2002 r., z tym,
że użytkownik wieczysty w roku 2002 zobowiązany jest do wniesienia opłaty
rocznej w kwocie 143.844 zł, w roku 2003 w kwocie 689.527,87 zł oraz w roku
2004 w kwocie 1.235.211,75 zł i oddala powództwo w pozostałej części (pkt I);
oddalił apelację w pozostałej części (pkt II) oraz orzekł o kosztach postępowania
apelacyjnego (pkt III).
Sąd Apelacyjny uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne dokonane przez
Sąd pierwszej instancji. Za nieuzasadnione uznał zarzuty procesowe podniesione
w apelacji. W szczególności, odnosząc się do postanowienia Sądu pierwszej
instancji oddalającego wniosek dowodowy powoda o dopuszczenie dowodu z opinii
biegłego, zauważył, że po jego wydaniu nie zgłoszono stosownego zastrzeżenia do
protokołu w trybie art. 162 k.p.c. Oznacza to, że strona nie może skutecznie
zarzucać w apelacji uchybienia przez Sąd przepisom postępowania, dotyczącego
wydania postanowienia oddalającego wnioski o przeprowadzenie dowodów.
Niezależnie od tego Sąd Okręgowy zasadnie oddalił wniosek o dopuszczenie
dowodu z opinii biegłego na okoliczność wartości nakładów na nieruchomość.
Nie było także podstaw, aby ten dowód przeprowadzić w postępowaniu
apelacyjnym, bowiem dowód ten jest zbędny dla rozstrzygnięcia sprawy.
Sąd Apelacyjny uznał za prawidłową ocenę Sądu pierwszej odnoszą się do
podniesionego przez powódkę zarzutu nieskuteczności wypowiedzenia opłaty
rocznej z powodu dokonania tej czynności przez osobę do tego nieupoważnioną.
Podzielił także ocenę Sądu Okręgowego, że do zgłoszonego przez powódkę
zaliczenia wartości nakładów na poczet różnicy między opłatą dotychczasową
a opłatą zaktualizowaną nie należało stosować art. 77 ust. 4 u.g.n. w brzmieniu
obowiązującym w chwili dokonania wypowiedzenia tej opłaty, lecz z chwili
orzekania przez sąd o wysokości tej opłaty. Powołując się na uzasadnienie projektu
ustawy, na podstawie której dodano do art. 77 u.g.n. ust. 5 i 6 wskazał,
że ustawodawca świadomie utrwalił zasadę, iż rozliczenie wartości nakładów może
6
nastąpić dopiero przy drugiej aktualizacji opłaty, a jednocześnie poszerzył ich
zakres o nakłady konieczne wpływające na cechy techniczno-użytkowe gruntu.
Ustawa nowelizująca nie zawiera żadnych przepisów przejściowych. Według reguł
prawa międzyczasowego, co do stosowania prawa materialnego, do czynności
prawnych i innych zdarzeń stosuje się prawo obowiązujące w dniu dokonania
czynności lub powstania zdarzeń prowadzących do określonych skutków prawnych.
Jeżeli treść stosunku prawnego regulowana jest samodzielnie, w oderwaniu od
stanu faktycznego będącego źródłem tego stosunku, ustawodawca nakazuje
stosować ustawę nową (np. co do treści praw rzeczowych - art. XXXVIII p.w.k.c.).
Wskazał, że postanowieniem z dnia 30 maja 2014 r., III CZP 21/14 Sąd Najwyższy
odmówił podjęcia uchwały na skierowane przez ten Sąd pytanie: Czy w sprawie,
przedmiotem której jest aktualizacja opłaty z tytułu użytkowania wieczystego,
zainicjowana wypowiedzeniem dotychczasowej wysokości opłaty w dacie
poprzedzającej nowelizację ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami dokonanej ustawą z dnia 28 listopada 2003 r., która weszła
w życie w dniu 22 września 2004 r., oraz zaliczenie wartości nakładów
poniesionych przez użytkownika wieczystego nieruchomości, Sąd orzeka na
podstawie art. 77 ust. 4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami, w brzmieniu obowiązującym w dacie zainicjowania
postępowania aktualizacyjnego, czy też w oparciu o powyższy przepis w brzmieniu
obowiązującym w dacie zamknięcia rozprawy?". Odmawiając podjęcia uchwały,
Sąd Najwyższy wskazał, że podstawowe znaczenie dla przesądzenia tej kwestii
ma ustalenie, kiedy użytkownik wieczysty może skutecznie wystąpić z roszczeniem
o zaliczenie poniesionych przez niego nakładów na poczet opłaty z tytułu
użytkowania wieczystego. Użytkownik wieczysty może zgłosić wniosek o zaliczenie
nakładów w każdym czasie, ale wniosek ten stanie się skuteczny dopiero w chwili
aktualizacji opłaty. Zaliczenie wartości nakładów jest czynnością wtórną w stosunku
do sporu o właściwą wysokość zaktualizowanej opłaty rocznej. Zaliczenie
może nastąpić jedynie na poczet wzrostu opłaty (różnicy pomiędzy opłatą nową
a dotychczasową), wobec czego dopiero określenie wysokości należnej opłaty
decyduje o istnieniu i wielkości świadczenia na poczet którego następuje
zarachowanie. Jej ustalenie stanowi moment, w którym dochodzi do realizacji
7
prawa zaliczenia. Ten też moment, zdaniem Sadu Apelacyjnego, a nie moment
dokonania nakładów, czy wypowiedzenia wysokości opłaty przesądza, jakie
przepisy mają zastosowanie. A zatem, mają zastosowanie przepisy obowiązujące
w dacie ustalenia wysokości opłaty. Opłata ta została ustalona wyrokiem Sądu
Okręgowego z dnia 20 listopada 2012 r., a w tej dacie art. 77 ust. 4 miał już obecnie
obowiązującą treść. Tym samym zasadnie Sąd Okręgowy uznał, iż nakłady
dokonane przez użytkownika wieczystego nie mogą być w niniejszej sprawie
zaliczone na poczet różnicy w wysokości opłaty z tytułu użytkowania wieczystego,
bowiem w sprawie mamy do czynienia z pierwszą aktualizacją.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, nie zachodziły przesłanki uzasadniające
zwrócenie się przez Sąd - zgodnie z wnioskiem powódki - z pytaniem prawnym do
Trybunału Konstytucyjnego, gdyż w sprawie nie było wątpliwości co do zgodności
zastosowanych przepisów z Konstytucją. Strona powodowa sprzeczność art. 77
ust. 4 u.g.n. z art. 2 i art. 32 Konstytucji upatrywała w utracie praw nabytych
w zakresie możliwości zaliczenia nakładów na poczet różnicy między
dotychczasową wysokością opłaty a nową. Wyjaśnił, że należy odróżnić prawa
nabyte in abstracto (przyznane wprost przez normę prawa) oraz nabyte in concreto
(przyznane indywidualnym i konkretnym aktem organu władzy publicznej - decyzją
administracyjną albo wyrokiem sądu, a także ustanowione umową).
Każdy z tych typów praw podlega ochronie na podstawie zasady ochrony praw
nabytych, jednak intensywność ich ochrony jest różna. W odniesieniu do praw
nabytych in abstracto ustawodawca ma większą swobodę w modyfikowaniu treści
praw i względną jedynie ich ochronę. Ustawodawca ma uprawnienie do
stanowienia prawa odpowiadającego założonym celom polityczno-gospodarczym,
a wybór najtrafniejszych rozwiązań należy do jego kompetencji. W tych granicach
może nowelizować prawo, także na niekorzyść obywateli. W sprawie strona nie
dochodzi prawa wynikającego z konkretnej decyzji czy orzeczenia sądu.
Ustawodawca wprawdzie przy dokonaniu nowelizacji art. 77 ust. 4 u.g.n. w 2003 r.
pozbawił użytkownika wieczystego prawa do zaliczenia na poczet różnicy
w wysokości opłaty z tytułu użytkowania wieczystego poniesionych przez niego
nakładów na nieruchomość przy okazji pierwszej aktualizacji opłaty, jednakże nie
jest to równoznaczne z utratą praw nabytych. Użytkownik wieczysty może bowiem
8
skorzystać z tego prawa przy okazji kolejnej aktualizacji. Samo wydłużenie w czasie
możliwości zaliczenia nakładów nie powoduje utraty tych praw. Ponadto prawo do
zaliczenia nakładów na poczet różnicy w wysokości opłaty powstaje dopiero
w chwili ustalenia wysokości nowej opłaty, a nie w chwili złożenia wniosku. Skoro
nie doszło w toku procesu do ustalenia wysokości opłaty pod rządami poprzednio
obowiązujących przepisów, to uprawnienie zaliczenia nakładów na poczet tej opłaty
nie powstało, a zatem nowelizacja nie mogła tego prawa naruszyć. W analogicznej
sytuacji prawnej są obecnie wszyscy ci użytkownicy wieczyści, którzy dokonali
nakładów przed pierwszą aktualizacją.
Natomiast Sąd Apelacyjny z urzędu dostrzegł naruszenie prawa
materialnego przez Sąd Okręgowy poprzez niezastosowanie art. 77 ust. 2a. u.g.n.
W toku procesu doszło do kolejnej nowelizacji art. 77 u.g.n., przy czym
zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 28 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o gospodarce
nieruchomościami oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 187, poz. 1110)
w sprawach wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie niniejszej
ustawy, dotyczących aktualizacji opłat z tytułu użytkowania wieczystego stosuje się
przepisy ustawy o gospodarce nieruchomościami w brzmieniu nadanym tą ustawą.
Zgodnie z art. 77 ust. 2a u.g.n., w przypadku, gdy zaktualizowana wysokość opłaty
rocznej przewyższa co najmniej dwukrotnie wysokość dotychczasowej opłaty
rocznej, użytkownik wieczysty wnosi opłatę roczną w wysokości odpowiadającej
dwukrotności dotychczasowej opłaty rocznej. Pozostałą kwotę ponad dwukrotność
dotychczasowej opłaty (nadwyżka) rozkłada się na dwie równe części, które
powiększają opłatę roczną w następnych dwóch latach. Opłata roczna w trzecim
roku od aktualizacji jest równa kwocie wynikającej z tej aktualizacji. Przepis ten ma
zastosowanie również w sprawie, bowiem zaktualizowana wysokość opłaty
przewyższa wielokrotnie wysokość opłaty dotychczasowej. Dotychczasowa opłata
z tytułu użytkowania wieczystego wynosiła kwotę 71.922 zł, a zatem w pierwszym
roku od aktualizacji użytkownik wieczysty powinien wnieść jej dwukrotność,
tj. kwotę 143.844 zł. W drugim roku dwukrotność dotychczasowej opłaty, tj. kwotę
143.844 zł plus połowę nadwyżki ponad dwukrotność tej opłaty, a zatem łącznie
kwotę 689.527,87 zł. W trzecim roku użytkownik wieczysty musi już wnieść opłatę
z tytułu użytkowania wieczystego w wysokości wynikającej z aktualizacji.
9
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniosła powódka, która
zaskarżyła go w całości.
W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. zarzuciła
naruszenie art. 3 k.c. w zw. z art. XLIX § 1 i art. XXVI p.w.k.c. oraz w zw. z art. 77
ust. 4 u.g.n. i art. 238 k.c. przez ich błędną wykładnię; art. 77 ust. 4 u.g.n.
w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28 listopada 2003 r. o zmianie ustawy
o gospodarce nieruchomościami oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2004 r.
Nr 141, poz. 1492) poprzez jego zastosowanie w sprawie oraz art. 77 ust. 4 u.g.n.
w brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy zmieniającej poprzez jego
niezastosowanie do stanu faktycznego. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. zarzuciła naruszenie przepisów art. 386 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1,
art. 227, art. 217 § 2 i art. 278 § 1 k.p.c. nadto art. 381 k.p.c. w zw. z art. 227,
art. 217 § 1 i 2 k.p.c. i art. 278 § 1 k.p.c. Powódka wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do
ponownego rozpoznania, ewentualnie uchylenie także wyroku Sądu Okręgowego i
przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podniesione w skardze zrzuty naruszenia prawa materialnego zmierzają do
podważenia oceny Sądów, że w odniesieniu do oceny zasadności żądania powódki
zaliczenia wartości nakładów poniesionych przez powódkę jako użytkownika
wieczystego na nieruchomość powinien mieć zastosowanie art. 77 ust. 4 u.g.n.
w brzmieniu obowiązującym w chwili wszczęcia przez pozwanego jako właściciela
nieruchomości procedury aktualizacyjnej opłaty rocznej, a nie - jak przyjęły Sądy
meriti - w chwili ustalenia wyrokiem sądu wysokości tej opłaty. Rozstrzygnięcie tego
zagadnienia intertemporalnego w związku z kolejnymi zmianami tego przepisu
w trakcie trwania procedury aktualizacji dotychczasowej opłaty rocznej w sytuacji
braku przepisów przejściowych powinno być dokonane - zgodnie ze stanowiskiem
wyrażanym w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. uchwały Sądu Najwyższego z
dnia 15 listopada 1991 r., III CZP 115/91, OSNC 1992, nr 6, poz. 95 oraz z dnia 27
września 2012 r., III CZP 45/12, OSNC 2013, nr 4, poz. 44) - poprzez odpowiednie
zastosowanie zasad dotyczących rozwiązywania kwestii intertemporalnych
10
zawartych w kodeksie cywilnym oraz przepisach p.w.k.c., które to przepisy zostały
także wskazane przez skarżącego w pierwszej podstawie skargi kasacyjnej.
Przepis art. 3 k.c. stanowi, że ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to
wynika z jej brzmienia lub celu. Zawiera więc zasadę lex retro non agit. Zasada ta
ma walor wykraczający poza ramy stosunków prawnych uregulowanych kodeksem
cywilnym. Mimo że nie jest wyrażana w Konstytucji jej obowiązywanie wywodzone
jest z art. 2 Konstytucji przewidującego, że Rzeczpospolita jest demokratycznym
państwem prawnym. Należy jednak odróżnić działanie ustawy wstecz -
retrospektywne, od skutków, jakie wywołuje nowa ustawa w odniesieniu do
trwających stosunków prawnych albo następstw zdarzeń prawnych, które jeszcze
nie nastąpiły - czyli od tzw. prospektywnego działania ustawy nowej. Uwzględniając
to założenie, nie można uznać, aby zastosowanie art. 77 ust. 4 u.g.n. - w brzmieniu
obowiązującym w chwili orzekania przez sąd o aktualizacji opłaty rocznej, a nie w
chwili wypowiedzenia wysokości dotychczasowej opłaty przez pozwanego - do
oceny możliwości skorzystania przez powódkę z prawa zaliczenia wartości
nakładów dokonanych na nieruchomości na poczet opłaty rocznej z tytułu
użytkowania wieczystego naruszało zasadę niedziałania prawa wstecz wyrażoną w
art. 3 k.c. Wprawdzie zdarzenia w postaci poniesienia nakładów na nieruchomość
przez jej użytkownika wieczystego oraz wypowiedzenie opłaty rocznej przez
pozwanego nastąpiły w okresie obowiązywania starej ustawy, ale nie oznaczało to
ziszczenia się wszystkich przesłanek warunkujących, zgodnie z art. 77 ust. 4 u.g.n.
w starym brzmieniu, tj. przed jego zmianą dokonaną ustawą z dnia 23 listopada
2003 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami i niektórych innych
ustaw, w zw. z art. 148 ust. 4 u.g.n., możliwość realizacji przez powódkę prawa do
zaliczenia wartości poniesionych nakładów na poczet podwyższonej opłaty rocznej.
Tymi dodatkowymi przesłankami były także: złożenie przez powódkę jako
użytkownika wieczystego żądania zaliczenia wartości nakładów na poczet opłaty
rocznej oraz wiążące strony ustalenie podwyższonej opłaty z tytułu użytkowania
wieczystego gruntu. Dopiero bowiem z chwilą aktualizacji opłaty rocznej wskutek
akceptacji przez użytkownika wieczystego jej wypowiedzenia dokonanego przez
właściciela gruntu albo w razie jej zakwestionowania przez użytkownika
wieczystego ustalenia jej nowej wysokości orzeczeniem samorządowego kolegium
11
odwoławczego lub orzeczeniem sądu, powstawało wtórne prawo do zaliczenia na
poczet tej opłaty wartości nakładów na nieruchomość dokonanych przez
użytkownika wieczystego. Zaliczenie wartości nakładów jest bowiem czynnością
wtórną w stosunku do sporu o właściwą wysokość zaktualizowanej opłaty rocznej.
Może ono nastąpić jedynie na poczet wzrostu opłaty (różnicy pomiędzy opłatą
nową a dotychczasową), wobec czego dopiero ustalenie wysokości należnej opłaty
decyduje o istnieniu i wielkości świadczenia, na poczet którego następuje
zarachowanie. Jej ustalenie stanowi moment, w którym dochodzi do realizacji
prawa do zaliczenia. Samo wypowiedzenie opłaty rocznej nie stwarza więc
uprawnienia do zaliczenia wartości poniesionych przez użytkownika wieczystego
nakładów na poczet opłaty z tytułu użytkowania wieczystego, gdyż jedynie
uruchamia procedurę ustalenia jej wysokości, a samo jej ustalenie następuje
później (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2013 r., IV CSK 10/13,
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2014 r., III CZP 21/14 - nie publ.).
Wypowiedzenie wysokości dotychczasowej opłaty rocznej spowodowane wzrostem
wartości nieruchomości nie zostało wyposażone w prawną skuteczność
charakterystyczną dla instytucji wypowiedzenia znanej prawu cywilnemu i prawu
pracy. Nie wywołuje ono skutku w postaci zmiany treści umowy użytkowania
wieczystego; do jego zaistnienia wymagane jest bowiem przyjęcie oferty przez
użytkownika wieczystego albo – w razie wniesienia sprzeciwu od orzeczenia
kolegium - wyrok sądu. Swoim orzeczeniem sąd zastępuje odpowiednie
oświadczenie woli użytkownika wieczystego. Orzeczenie sądu ma więc charakter
konstytutywny (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2006 r., III CZP
147/05, OSNC 2006, nr 5, poz. 82 oraz z dnia 7 lutego 2014 r., III CZP 111/13,
OSNC 2014, nr 11, poz. 113, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 września 2003 r.,
I CK 66/02, OSNC 2004, nr 11, poz. 177, z dnia 21 marca 2006 r., V CSK 147/05, z
dnia 6 grudnia 2012 r., III CSK 62/12 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
10 kwietnia 2014 r., I CSK 408/13 – nie publ.). Zatem w ustalonych okolicznościach
nie zachodziła zamknięta sytuacja prawna zaistniała pod rządem „starego prawa”,
która przed wejściem w życie - z dniem 22 września 2004 r. – „nowego prawa”
wywołała skutek prawny w postaci nabycia przez powódkę prawa zaliczenia
wartości dokonanych przez nią nakładów na nieruchomość na poczet
12
zaktualizowanej wysokości opłaty rocznej. Zastosowanie przez Sąd Apelacyjny do
tej sytuacji „nowego prawa” nie oznaczało więc naruszenia wyrażonej w art. 3 k.c. i
wywodzonej z Konstytucji zasady nie działania ustawy nowej wstecz. Nowa ustawa
działała bowiem prospektywnie, co oznacza, że została zastosowana w stosunku
do istniejących i trwających nadal stosunków prawnych.
Zgodnie z powołanym w skardze art. XXVI p.w.k.c., do stosunków
powstałych przed wejściem w życie kodeksu cywilnego stosuje się prawo
dotychczasowe, chyba że przepisy poniższe stanowią inaczej. Norma zawarta
w tym przepisie o charakterze ogólnym nie ma jednak zastosowania, gdyż z innych,
szczególnych wobec tego przepisów, wynikają inne reguły intertemporalne, które
posiłkowo mogą znaleźć zastosowanie w sprawie.
Należy podzielić stanowisko skarżącej, że w stosunku prawnym
łączącym użytkownika wieczystego z właścicielem gruntu można
wyróżnić aspekty charakterystyczne dla stosunków zobowiązaniowych oraz
stosunków prawnorzeczowych. Stosunków zobowiązaniowych, także wynikających
ze stosunków prawnorzeczowych, dotyczy powołany w skardze kasacyjnej art.
XLIX § 1 p.w.k.c., zgodnie z którym do zobowiązań, które powstały przed dniem
wejściem w życie kodeksu cywilnego, stosuje się przepisy tego kodeksu,
jeżeli chodzi o skutki prawne zdarzeń, które nastąpiły po dniu wejścia w życie
kodeksu cywilnego, a które nie są związane z istotą stosunku prawnego. Z przepisu
tego wynika, że dawne prawo stosuje się do oceny skutków zdarzeń prawnych,
które miały miejsce pod rządem dawnego prawa, a nowe prawo do oceny skutków
zdarzeń prawnych, które miały miejsce pod rządami nowego prawa (tempus regit
actum), o ile nie są związane z istotą stosunku prawnego. Zgodnie z tym przepisem,
stare prawo miałoby zastosowanie wówczas, gdyby samo wszczęcie procedury
aktualizacyjnej uznać za zdarzenie, z którym związane jest prawo do zaliczenia,
czego z podanych wcześniej przyczyn nie należy podzielić. Zdarzeniem tym jest
bowiem ostateczne określenie wysokości opłaty aktualizacyjnej. Z tą bowiem chwilą
następuje zdarzenie modyfikujące treść obowiązku użytkownika wieczystego jako
dłużnika zobowiązanego wobec właściciela gruntu do wnoszenia opłat z tytułu
użytkowania wieczystego. Nastąpiło to już w czasie obowiązywania nowego prawa.
Niezasadnie przy tym skarżąca odwołała się do stanowiska, według którego dla
13
ustalenia, według reguł intertemporalnych, prawa właściwego do oceny skutków
prawnych złożonego zdarzenia prawnego znaczenie ma ostatni fakt zależny od woli
podmiotów danego stosunku prawnego. Uwzględniając złożoność procedury
aktualizacji opłaty rocznej i realizacji uprawnienia użytkownika wieczystego do
zaliczenia wartości dokonanych przez niego nakładów na nieruchomość na poczet
opłaty rocznej, nie można przyjąć, że tym ostatnim zdarzeniem było wszczęcie
procedury aktualizacyjnej przez wypowiedzenie dotychczasowej opłaty rocznej.
Należy podkreślić także, na co zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w postanowieniu
z dnia 30 maja 2014 r., III CZP 21/14, że powódka jeszcze na etapie postępowania
apelacyjnego nie sformułowała poprawnie swojego żądania zaliczenia poniesionych
przez nią nakładów na poczet opłaty z tytułu użytkowania wieczystego skoro nie
określiła wysokości tych nakładów. Również z tej przyczyny nie można przyjąć, aby
pod rządem obowiązywania starej ustawy strony stosunku prawnego wynikającego
z umowy prawa użytkowania wieczystego dokonały wszystkich czynności, od
których uzależniona była skuteczna realizacja przez powódkę jej uprawnienia
do zaliczenia wartości poniesionych nakładów na nieruchomość na poczet opłaty
z tytułu użytkowania wieczystego.
Natomiast stosunków prawnorzeczowych dotyczy art. XXXIII p.w.k.c.,
zgodnie z którym o treści praw rzeczowych decyduje prawo nowe. Jeśli więc
powinność wnoszenia opłaty rocznej uznać za element prawnorzeczowego
stosunku prawnego składającego się na treść prawa użytkownika wieczystego,
to do kwestii zaliczania nakładów poniesionych przez użytkownika wieczystego
na nieruchomość na poczet zaktualizowanej opłaty rocznej należałoby stosować
prawo nowe, obowiązujące w chwili powstania prawa do zaliczenia nakładów, a nie
w chwili wypowiedzenia dotychczasowej wysokości opłaty rocznej z tytułu
użytkowania wieczystego.
Niezależnie jednak od przedstawionej wyżej oceny należy mieć na względzie
treść przepisu art. LXIV p.w.k.c., według którego w razie wątpliwości, czy ma być
stosowane prawo dotychczasowe czy kodeks cywilny, stosuje się kodeks cywilny,
czyli ustawą nową. Z tej przyczyny istotne znaczenie mają wnioski wynikające
z dodania, z dniem 22 października 2007 r., przepisu art. 77 ust. 5 u.g.n., według
którego zaliczenie wartości nakładów poniesionych przez użytkownika wieczystego
14
nieruchomości na budowę poszczególnych urządzeń infrastruktury technicznej
następuje również w przypadku, gdy nie zostały one uwzględnione w poprzednio
dokonywanych aktualizacjach. Celem tego przepisu było m.in. zapobieżenie
negatywnym skutkom, jakie wywołała nowelizacja art. 77 ust. 4 w roku 2003 r.
Oznacza to – jak trafnie przyjęły Sądy obu instancji - że ustawodawca potwierdził
przyjętą regulacją, że w okresie poprzedzającym tę nowelizację mogło dojść do
sytuacji, w której na skutek zmian ustawodawczych, użytkownik wieczysty został
pozbawiony uprawnienia do zaliczenia wartości nakładów dokonanych przez niego
na nieruchomość na poczet podwyższonej opłaty rocznej.
Podkreślić także należy, iż na skutek nowelizacji przepisów dotyczących
zasad podwyższania opłat z tytułu użytkowania wieczystego dokonanych ustawą
z dnia 28 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 187, poz. 1110), których istotą było rozłożenie
w czasie skutków wynikających ze znacznego wzrostu opłaty w następstwie
wypowiedzenia jej wysokości oraz poszerzenia zakresu nakładów, których wartość
może być zaliczona przez użytkownika wieczystego na poczet podwyższonej opłaty
z tytułu użytkowania wieczystego. Zgodnie z art. 4 tej ustawy, w sprawach
wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy,
dotyczących aktualizacji opłat z tytułu użytkowania wieczystego stosuje się przepisy
ustawy, o której mowa w art. 1 w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą. W ten
sposób doszło do znacznego złagodzenia negatywnych skutków wynikających ze
zmian art. 77 ust. 4 u.g.n. dokonanych w 2003 roku w odniesieniu do tych
użytkowników wieczystych, w stosunku do których przed wejściem w życie tej
ustawy wszczęto i nie zakończono sprawy dotyczące aktualizacji opłat z tytułu
użytkowania wieczystego. Uregulowanie zawarte w art. 4 wymienionej wyżej
ustawy z dnia 28 lipca 2011 r. jest także istotne dla rozstrzygnięcia zagadnienia
intertemporalnego występującego w rozpoznanej sprawie. Odnośnie bowiem do
samej aktualizacji opłaty ustawodawca przyjął, że zainicjowanie postępowania
o aktualizację opłaty wskutek wypowiedzenia jej dotychczasowej wysokości nie jest
zdarzeniem istotnym dla oceny, które - stare czy nowe - prawo należy zastosować
w razie niezakończenia procedury jej aktualizacji. W takim przypadku należy
stosować ustawę nową, która weszła w życie w trakcie trwania tej procedury.
15
Tym samym sam ustawodawca dopuszcza sytuację, w której w odniesieniu do
użytkowników wieczystych, którym w okresie obowiązywania starego prawa
wypowiedziano dotychczasową wysokość opłaty z tytułu użytkowania wieczystego
mogą znaleźć zastosowanie różne przepisy materialnoprawne dotyczące
wysokości opłaty, jeżeli zakończenie postępowań aktualizacyjnych tych opłat
nastąpiło pod rządami różnego (starego i nowego) prawa. Także z tej przyczyny
symetrycznie ta sama zasada - zastosowania prawa obowiązującego w chwili
zakończenia postępowania aktualizacyjnego - powinna mieć zastosowanie
w stosunku do użytkownika wieczystego, który zgłosił żądanie zaliczenia wartości
nakładów dokonanych na nieruchomości na poczet podwyższonej opłaty z tytułu
użytkowania wieczystego. Z tych przyczyn zarzuty naruszenia prawa materialnego
były niezasadne.
Zgodnie z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., podstawą skargi kasacyjnej mogą być
zarzuty naruszenia prawa procesowego, jeżeli uchybienie tym przepisom mogło
mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Ogólnie rzecz ujmując, zarzuty naruszenia
prawa procesowego związane są z bezzasadnym - zdaniem skarżącej –
pominięciem przez Sąd pierwszej, a następnie przez Sąd drugiej instancji
przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego sądowego na okoliczność wartości
nakładów poniesionych na nieruchomość przez powódkę przed dokonaniem przez
pozwanego pierwszej aktualizacji opłaty z tytułu użytkowania wieczystego.
Zarzuty naruszenia wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów prawa
procesowego mogłyby mieć wpływ na wynik sprawy tylko wtedy, gdyby uznać za
uzasadnione zarzuty naruszenia prawa materialnego i przyjąć - odmiennie od
Sądów obu instancji - że do prawa zaliczenia przez powódkę wartości
tych nakładów na poczet różnicy pomiędzy opłatą dotychczasową a opłatą
zaktualizowaną nie należałoby stosować art. 77 ust. 4 u.g.n. w brzmieniu aktualnym
w chwili wydania wyroku ustalającego wysokość zaktualizowanej po raz pierwszy
opłaty z tytułu użytkowania wieczystego, lecz w brzmieniu sprzed jego nowelizacji
dokonanej ustawą z dnia 28 listopada 2003 r. o zmianie ustawy o gospodarce
nieruchomościami oraz niektórych innych ustaw. Ponieważ zarzuty naruszenia
prawa materialnego okazały się niezasadne podniesione zarzuty naruszenia prawa
procesowego nie mogły mieć istotnego wpływu na wynik postępowania.
16
Z tych względów skarga kasacyjna jako bezzasadna podlegała oddaleniu na
podstawie art. 39814
k.p.c. O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art.
98 § 1 i 3, art. 99 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. oraz z uwzględnieniem
przepisów § 13 ust. 4 pkt 2 w zw. z § 2 ust. 2 i § 6 pkt 7 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 461).
kc