Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 82/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa J. P.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej […]
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 28 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 października 2014 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok i oddala apelację strony
pozwanej;
2) zasądza od pozwanej na rzecz powoda kwotę 580 zł
(pięćset osiemdziesiąt złotych) tytułem kosztów postępowania.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 6 marca 2014 r. ustalił istnienie
członkostwa powoda w pozwanej Spółdzielni.
Orzeczenie to wynika z bezspornych faktów:
W dniu 17 października 1998 r. powód zawarł z pozwaną umowę
o sfinansowanie kosztów budowy mieszkania własnościowego w stanie surowym
z pionami instalacyjnymi, piwnicą i z przynależnościami. Umowa dotyczyła lokalu
mieszkalnego oraz strychu, położonego w rejonie ulic ulicy P. i K. Uchwałą zarządu
pozwanej z dnia 20 października 1998 r, powód został przyjęty w poczet członków
Spółdzielni. Z uwagi na brak pozwolenia budowlanego na realizację tej inwestycji, z
inicjatywy powoda doszło do zawarcia przez strony umowy z dnia 9 sierpnia 1999 r.
dotyczącej sfinansowania budowy mieszkania własnościowego o powierzchni 57,8
m2
, pomieszczenia pomocniczego o powierzchni 25,30 m2
oraz komórki w rejonie
ulic S. – Sk. Umową z dnia 11 grudnia 2001 r., zawartą w formie aktu notarialnego,
pozwana ustanowiła odrębną własność opisanego lokalu mieszkalnego nr 45 przy
ulicy H. […] oraz przynależności, z którą był związany udział w częściach
wspólnych budynku i w działce. Jednocześnie pozwana przeniosła własność
opisanego prawa oraz własność garażu na powoda i jego żonę.
Sąd ten dokonał następujących ustaleń faktycznych:
Pismem z dnia 13 grudnia 2001 r. zarząd pozwanej poinformował powoda,
że zgodnie z § 60 pkt 5 oraz § 65 statutu, nie jest członkiem Spółdzielni od dnia
przeniesienia na jego rzecz własności lokalu.
Zgodnie z treścią § 66 statutu pozwanej w wersji obowiązującej w chwili
przystąpienia powoda do niej, członkostwo ustawało na skutek wystąpienia
ze spółdzielni, wykluczenia, wykreślenia, śmierci członka lub utraty osobowości
prawnej przez członka będącego osobą prawną. Postanowienie § 69 tego statutu
przewidywało, że członek niewykonujący obowiązków statutowych z przyczyn przez
siebie niezawinionych mógł być wykreślony, w szczególności z następujących
przyczyn: niewpłacenia w terminie wymaganego wkładu budowlanego lub zaliczek
na wkład budowlany; niedochowania ustalonych terminów budowy domu na działce
3
oddanej w celu budowy domu jednorodzinnego. Wykluczenia lub wykreślenia
z rejestru członków dokonywała rada nadzorcza, po uprzednim wysłuchaniu
zainteresowanego członka, chyba że nie stawił się on na wezwanie ani też nie
złożył pisemnych wyjaśnień (§ 70 ust. 1). Wykluczenie lub wykreślenie było
skuteczne z chwilą doręczenia członkowi zawiadomienia o wykluczeniu lub
wykreśleniu wraz z uzasadnieniem i pouczeniem o trybie i terminie wniesienia
odwołania. Zawiadomienie było dokonywane na piśmie w terminie 14 dni
od podjęcia decyzji, które doręczano osobiście za pokwitowaniem lub przez
pocztę listem poleconym (ust. 2). Wykluczonemu lub wykreślonemu członkowi
przysługiwało odwołanie do walnego zgromadzenia terminie 30 dni od otrzymania
zawiadomienia. Przysługiwało mu prawo uczestniczenia w obradach walnego
zgromadzenia; istniał obowiązek powiadomienia go terminie tego posiedzenia
(ust. 3).
Zgodnie z § 60 statutu w wersji obowiązującej w grudniu 2001 r.,
członkostwo ustawało na skutek wystąpienia, wykluczenia, wykreślenia, śmierci lub
utraty osobowości prawnej, przeniesienia własności lokalu lub domu
jednorodzinnego na rzecz członka. Niewykonywanie obowiązków statutowych
przez członka z przyczyn od niego niezawinionych mogło prowadzić do wykreślenia
członka z rejestru (§ 63). Tryb wykluczenia lub wykreślenia członka nie uległ
zmianie (§ 64). Stosownie do § 65, członka, na rzecz którego następuje
przeniesienie własności lokalu lub domu jednorodzinnego wykreślało się z rejestru
członków ze skutkiem od dnia, w którym podpisano notarialną umowę przeniesienia
własności lokalu lub domu jednorodzinnego, z wyjątkiem członka, który finansował
kolejną inwestycję.
Aktualnie obowiązujący statut w § 15 stanowi, że członek niewykonujący
obowiązków statutowych z przyczyn od siebie niezawinionych może być
pozbawiony członkostwa przez wykreślenie z rejestru w szczególności gdy:
nie wpłaci w terminie wpisowego, udziału lub wkładu, przebywa na stałe
w zakładzie zamkniętym, o ile uniemożliwia mu to regularne wnoszenie opłat
eksploatacyjnych lub wypełnianie innych obowiązków, utracił spółdzielcze
własnościowe prawo do lokalu w wyniku podziału majątku, na mocy którego prawo
to przypadło byłemu małżonkowi członka Spółdzielni, zbył spółdzielcze
4
własnościowe prawo do lokalu, jeśli było to jedyne prawo do lokalu w spółdzielni
i nie złożył rezygnacji z członkostwa. W § 16 uregulowany został tryb wykluczenia
lub wykreślenia członka, zapewniający mu prawo do bycia wysłuchanym
i pouczenia o możliwości brania udziału w obradach walnego zgromadzenia.
Pismem z dnia 5 stycznia 2012 r. powód zwrócił się do pozwanej,
z powołaniem na art. 81
u.s.m. o niezwłoczne przekazanie mu odpisu statutu, kopii
dokumentów z nadzwyczajnego walnego zgromadzenia członków, które odbyło się
w dniu 6 grudnia 2011 r., w tym protokołu z obrad oraz uchwał z załącznikami.
Pozwana nie wyraziła na to zgody, podając że powód nie jest członkiem Spółdzielni.
Sąd Okręgowy uznał, że nie doszło do ustania członkostwa powoda
w pozwanej Spółdzielni. Postanowienie statutu wskazujące, że uzyskanie własności
lokalu stanowiło przyczynę ustania członkostwa było sprzeczne z treścią art. 24 § 2
ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz. U. Nr 30, poz.210
ze zm., dalej: „pr. spółdz.”), a ponadto nie było poprzedzone przeprowadzeniem
wymaganej procedury. Przepis art. 24 pr. spółdz. pozostawiał spółdzielniom
możliwość uregulowania w statucie określonych kwestii (właściwego organu oraz
sprecyzowanie przyczyn wykreślenia), ale nie uprawniał do wprowadzenia odrębnej
przesłanki i trybu ustania członkostwa, w sposób uregulowany przez pozwaną.
Granicę swobody umów określa art. 3531
k.c. Zwrócił uwagę na to, że zarówno
w wersji pierwotnej, jak i obecnej statut takiej podstawy ustania członkostwa nie
przewidywał. Pozwana nie wykazała innych zdarzeń prawnych, które mogłyby być
uznane za skutkujące ustaniem członkostwa. Powód posiada interes prawny
w żądaniu ustalenia.
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji pozwanej,
zaskarżonym wyrokiem, zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że oddalił
powództwo.
Wskazał, że postanowienie § 71 ust. 3 statutu pozwanej obowiązującego
w dacie przystąpienia powoda do spółdzielni stanowiło, iż członka, który nabył
własność domu jednorodzinnego lub lokalu w innym domu wybudowanym w celu
przeniesienia własności znajdujących się w nim lokali, skreśla się z rejestru
członków ze skutkiem od dnia, w którym nastąpiło przeniesienie własności domu
5
lub lokalu. Przyjęcie zatem przez Sąd Okręgowy, że ten statut nie przewidywał
skreślenia członka z rejestru członków było nieprawidłowe, ale nie miało znaczenia
dla rozstrzygnięcia sprawy.
Sąd ten uznał, że powód nie posiada interesu prawnego w wytoczeniu
powództwa o ustalenie, w oparciu o art. 189 k.p.c. Z przeprowadzonego
w postepowaniu apelacyjnym przesłuchania powoda wynikało, iż jedynie część
czasu spędza on w mieszkaniu, nie zwracał uwagi na pismo pozwanej z dnia
13 grudnia 2001 r., zapomniał o nim, nie upominał się o swoje prawa członkowskie
do czasu powstania w grudniu 2011 r. wspólnoty mieszkaniowej. Wówczas okazało
się, że teren przed blokiem, na którym został urządzony parking należy
do pozwanej i wspólnota, której jest członkiem zarządu, obawia się o możliwość
dalszego korzystania z niego. Pozwana nie udostępniła wspólnocie dokumentów
dotyczących odbioru budynku. W tej sytuacji powód chce być członkiem Spółdzielni,
żeby mieć wpływ na to, co będzie się działo z terenem przed blokiem oraz dostęp
do dokumentacji pozwanej. Zarząd pozwanej uchwałą nr 2/2012 z dnia 14 marca
2012 r. odmówił przyjęcia powoda w poczet członków, ponieważ nie sprecyzował
on o jaki lokal mieszkalny lub użytkowy się ubiega, nie wniósł zaliczki na wkład
budowlany, nie zawarł umowy o realizację inwestycji. Powód nie odwołał się od tej
uchwały.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że z chwilą powstania wspólnoty mieszkaniowej
ma zastosowanie art. 26 ust. 1 u.s.m.,dający także powodowi uzyskanie możliwości
współkorzystania z nieruchomości stanowiących mienie Spółdzielni i jednocześnie
partycypowania w wydatkach związanych z ich utrzymaniem oraz kontrolowania
prawidłowości naliczania opłat (art. 4 ust. 64
u.s.m.). Ponadto żądanie powoda
uznał Sąd za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i celami jakim służy
art. 189 k.p.c. Uznał, że powód nie wykazał interesu, którym jest obiektywna, czyli
rzeczywiście istniejąca, a nie tylko hipotetyczna potrzeba prawna uzyskania wyroku
odpowiedniej treści, występująca wówczas, gdy powstała sytuacja rzeczywistego
naruszenia albo zagrożenia naruszenia określonej sfery prawnej. Skutek jaki
wywoła prawomocny wyrok ustalający, powinien zapewnić ochronę jego interesów,
czyli zakończyć definitywnie spór lub prewencyjnie zapobiegać powstaniu takiego
sporu w przyszłości, gdy jednocześnie interes ten nie podlega ochronie w drodze
6
innego środka. Powód nie podał faktów uzasadniających występowanie interesu
prawnego, skoro przez okres 10 lat nie zareagował na pismo pozwanej i od tego
czasu nie jest członkiem Spółdzielni, jak też nigdy nie ubiegał się o przysługujące
mu prawa członkowskie. Zamiar realizowania praw członka Spółdzielni po
powstaniu wspólnoty mieszkaniowej, dotyczy praw, które nie są związane
z prawami właścicieli lokali. Aktualna sytuacja powoda i nieruchomości
zabudowanej budynkiem mieszkalnym, a obejmującym także jego lokal, została
ukształtowana przepisem art. 26 ust. 1 u.s.m. Od tego też czasu każdy członek
wspólnoty ma obowiązek partycypowania w kosztach związanych z eksploatacją i
utrzymaniem minia spółdzielni: dróg osiedlowych, budowli energetycznych, gruntu
przez który przechodzą sieci uzbrojenia, wspólnych śmietników. Osoby, które
obciążać będą opłaty, mogą kwestionować prawidłowość ich ustalenia, zgodnie z
art. 4 ust. 8 u.s.m. Żądanie powoda Sąd Apelacyjny w takim ujęciu uznał za
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Powód w skardze kasacyjnej powołał podstawę przewidzianą w art. 3983
§ 1
pkt 1 k.p.c. Podniósł zarzut niewłaściwego zastosowania art. 189 k.p.c. oraz
art. 189 k.p.c. w związku z art. 5 k.c. przez przyjęcie, że nie ma interesu prawnego
w wytoczeniu powództwa, chociaż nie posiada innej drogi prawnej dla ustalenia
członkostwa, którego został bezprawnie pozbawiony. Bezpodstawne było przyjęcie,
że jego żądanie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego oraz celem
jakiemu ma służyć art. 189 k.p.c. Domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Pozwana wniosła o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 189 k.p.c., powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub
nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.
Uregulowanie to zawiera dwie przesłanki, które powinien wykazać powód: interes
prawny w uzyskaniu wyroku ustalającego oraz istnienie stosunku prawnego lub
prawa, a nie okoliczności faktycznej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
21 lutego 1997 r., II CKU 7/97, niepubl.). Rozważania dotyczące istnienia interesu
prawnego powoda w dochodzeniu ustalenia muszą być poprzedzone
7
stwierdzeniem, że wskazany przez niego stosunek prawny lub prawo rzeczywiście
istnieje. Oznacza to, że powód powinien wykazać swoje prawo lub stosunek
prawny i skierować je w stosunku do pozwanego, który kontestuje ich istnienie albo
zgłasza pretensje do nich (por. uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 25 stycznia
1995 r., III CZP 179/94, OSNC 1995, nr 5, poz. 76; z dnia 25 stycznia 1995 r.,
III CZP 176/94, OSNC 1995, nr 5, poz. 74). Przyjęte zostało w orzecznictwie Sądu
Najwyższego, że interes prawny występuje wtedy, gdy istnieje niepewność stanu
prawnego lub prawa, gdy określona sytuacja zagraża naruszeniem uprawnień
powoda, bądź też stwarza wątpliwość co do ich istnienia, czy realnej możliwości
realizacji. O prawnym charakterze interesu, czyli o potrzebie wszczęcia
postępowania sądowego i uzyskania orzeczenia oznaczonej treści, decyduje
potrzeba ochrony sfery prawnej powoda. Wynik tego postępowania powinien
doprowadzić do usunięcia wątpliwości i zapewnienia powodowi ochrony albo
definitywnego zakończenia istniejącego sporu, ewentualnie zapobiegnięcia
niebezpieczeństwu zaistnienia takiego sporu w przyszłości (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 14 lipca 1972 r., III CRN 607/71, OSNC 1973, nr 4, poz. 64;
z dnia 15 października 2002 r., II CKN 833/00; z dnia 2 lutego 2006 r., II CK 395/05;
z dnia 29 marca 2012 r., I CSK 325/11, niepublikowane). Potrzebę ochrony prawnej
determinuje niekiedy również określona sytuacja prawna, w jakiej znajduje się
powód, zmierzający do jej prawnego wyjaśnienia. Jeżeli powództwo o ustalenie
istnienia prawa lub stosunku prawnego jest jedynym możliwym środkiem jego
ochrony, powód ma interes prawny w żądaniu ustalenia (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 9 lutego 2012 r., III CSK 181/11, OSNC 2012, nr 7-8, poz. 101).
Pogląd ten podziela Sąd Najwyższy w niniejszej sprawie.
Sąd Apelacyjny nie zakwestionował stanowiska Sądu Okręgowego
w odniesieniu do przyjęcia, że nie doszło do ustania członkostwa powoda, z uwagi
na to, że postanowienie statutu wskazujące na przyczynę objętą § 60 pkt 5
i nieprzeprowadzenie wymaganej procedury było sprzeczne z art. 24 pr. spółdz.
Natomiast wprowadzenie do statutu obowiązującego w dacie wykreślenia powoda
z rejestru członków postanowień § 60 pkt 4 i § 65 przekraczało granice swobody
kształtowania stosunku umownego, przewidzianej w art. 3531
k.c.
8
Roztrząsanie kwestii istnienia interesu prawnego powoda w żądaniu ustalenia
istnienia stosunku członkostwa ześrodkowane zostało na ocenie, czy rzeczywiście
doszło do naruszenia lub zagrożenia jego sfery prawnej w odniesieniu do kwestii,
które zamierza on obecnie realizować jako członek Spółdzielni. Stwierdził, że do
wykazania interesu tak rozumianego nie doszło, ponieważ powód swoje
uprawnienia związane z własnością lokalu może realizować bez potrzeby bycia
członkiem. Wskazuje na to zarówno treść art. 26 ust. 1 u.s.m. przewidująca, że do
powstania wspólnoty mieszkaniowej dochodzi po wyodrębnieniu własności
wszystkich lokali, niezależnie od pozostawania przez właścicieli członkami
spółdzielni, jak też możliwość kontrolowania prawidłowości naliczania przez
spółdzielnię opłat, stosownie do art. 4 ust. 8 u.s.m. Sąd Najwyższy uznał
stanowisko Sądu Apelacyjnego za nietrafne. Przyjęcie braku interesu powoda,
wobec możliwości zaspokojenia go w innym postępowaniu dotyczy powództw
o świadczenie albo ukształtowanie stosunku prawnego, a zatem zmierzających do
uzyskania orzeczenia sądu rozstrzygającego spór, nie zaś innego rodzaju działań
prawnych. Podkreślenia wymaga, że ze stosunkiem członkostwa w spółdzielni
mieszkaniowej łączy się szereg innych uprawnień, wynikających z korporacyjnego
charakteru spółdzielni mieszkaniowej (por, wyrok Sądu Najwyższego z dnia
26 czerwca 2013 r., II CSK 658/12, niepubl.). Niewłaściwie zinterpretował Sąd
art. 26 ust. 1 u.s.m., którego wymowa prowadzi do wniosku, że stanowi
potwierdzenie tego, iż stosunek członkostwa w spółdzielni mieszkaniowej może
istnieć niezależnie od przysługiwania członkowi majątkowych praw do lokalu
znajdującego się w zasobach spółdzielni mieszkaniowe (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 31 stycznia 2013 r., II CSK 283/12, niepubl.).
Zasadnicze jednak znaczenie dla oceny stanowiska Sądu Apelacyjnego ma
nieuwzględnienie przyczyn, które były podstawą żądania, wskazujących
na nieważność czynności wykreślenia powoda z rejestru członków i brak
możliwości uzyskania przez niego potwierdzenia istnienia członkostwa w inny
sposób, bo czynność sprzeczna z prawem nie mogła wywołać skutków prawnych,
a pozwana kwestionuje jego uprawnienia członkowskie. Przedstawione przez Sąd
Apelacyjny sposoby realizowania uprawnień związanych z członkostwem we
wspólnocie mieszkaniowej nie dotyczą istoty tego interesu prawnego, którego
9
ochrony powód się domaga. Odwołanie się do 10 letniego terminu trwania tej
sytuacji, nie dość, że pomija bezterminowość tego żądania w odniesieniu do prawa
niemajątkowego, to nie bierze pod uwagę, iż przez ten czas pozwana zarządzała
nieruchomością i lokalami, co mogło wpłynąć na inną ocenę przez powoda jego
sytuacji, w odniesieniu do relacji z pozwaną. Z tych przyczyn
zarzut naruszenia zaskarżonym wyrokiem art. 189 k.p.c. należało uznać za
uzasadniony.
Podniesiona sprzeczność żądania powoda z zasadami współżycia społecznego
i celem jakiemu służy art. 189 k.p.c., przenosi tę kwestię na grunt przewidzianego
w art. 5 k.c. nadużycia prawa podmiotowego. Przyjęte zostało w literaturze
i orzecznictwie Sądu Najwyższego, że w sytuacji, gdy podstawą żądania powoda
jest nieważność czynności prawnej, to nie jest dopuszczalna obrona pozwanej
z punktu widzenia art. 5 k.c., ponieważ czynność nie wywarła żadnych skutków
prawnych, chociaż pozbawiła powoda należnego mu uprawnienia (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 6 stycznia 2000 r., I CKN 1361/98; z dnia 10 października
2002 r., V CK 370/02, OSNC 2004 nr 2, poz. 21). Niezależnie od braku motywów
tego stanowiska Sądu Apelacyjnego i bliższego przeciwstawienia żądaniu zasad
współżycia społecznego, do naruszenia których miałoby dojść, to nie może
korzystać z ochrony podmiot, który bezprawnie pozbawił powoda członkostwa
w spółdzielni.
Podejmowanie przez powoda w przyszłości czynności mających na celu
zaskarżanie wcześniej podjętych uchwał może być przedmiotem rozważań, co do
oceny każdej z nich, w kontekście przesłanek przewidzianych w art. 5 k.c.
Nie można zatem także odmówić słuszności zarzutowi powoda naruszenia art. 189
k.p.c. w połączeniu z art. 5 k.c.
Na podstawie art. 39816
k.p.c. Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i oddalił
apelację. Orzeczenie o kosztach postępowania wynika z zasady przewidzianej
w art. 98 § 1 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
kc
10