Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 99/15
UCHWAŁA
Dnia 28 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Antoni Górski (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa K. P. przeciwko J. K. i M. W.
o uznanie czynności za bezskuteczną,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 28 stycznia 2016 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w K.
postanowieniem z dnia 20 października 2015 r.,
"Czy w sytuacji, gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną od
dłużnika korzyścią w warunkach określonych w art. 531 § 2 k.c.,
a wierzyciel ubezskutecznił czynność między dłużnikiem a osobą
trzecią w drodze skargi pauliańskiej, termin o którym mowa w art. 534
k.c. należy liczyć od daty czynności między dłużnikiem a osobą trzecią
czy od daty czynności między osobą trzecią a "osobą czwartą"?"
podjął uchwałę:
Po uznaniu przez sąd bezskuteczności czynności prawnej
dłużnika z osobą trzecią z powodu pokrzywdzenia wierzyciela,
termin do wystąpienia z żądaniem uznania bezskuteczności
czynności rozporządzającej korzyścią między osobą trzecią,
a osobą czwartą (art. 534 k.c.) liczy się od daty jej dokonania.
UZASADNIENIE
2
Przedstawione przez Sąd Apelacyjny zagadnienie prawne powstało na tle
następującego stanu faktycznego:
Dłużnik J. K. i jego żona K. w umowie z dnia 1 lutego 2000 r. aneksowanej w
dniu 22 kwietnia 2000 r. dokonali częściowego podziału ich majątku wspólnego w
ten sposób, że dłużnik przeniósł na rzecz swojej żony należące do niego udziały w
kilku nieruchomościach. Wierzyciel, którym była D. S.A., zaskarżył tę czynność
akcją paulińską skierowaną przeciwko K. K. Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia
21 kwietnia 2005 r. uwzględnił powództwo, a Sąd Apelacyjny w dniu 23 stycznia
2008 r. oddalił apelację pozwanej od tego wyroku. W trakcie postępowania
międzyinstancyjnego pozwana K. K. (osoba trzecia w rozumieniu art. 527 § 1 k.c.)
zbyła na rzecz M. W. („osoby czwartej” w rozumieniu art. 531 § 2 k.c.) prawa
uzyskane od dłużnika na podstawie umów z 1 lutego i 22 kwietnia 2000 r. M. W.
darował te prawa J. K. („osobie piątej” w rozumieniu art. 531 § 2 k.c.) umową z dnia
31 stycznia 2008 r.
Powódka – nabywczyni wierzytelności - w pozwie skierowanym przeciwko M.
W. i J. K. wniosła o uznanie za bezskuteczne w stosunku do niej tych transakcji
dokonanych pomiędzy osobami trzecią i czwartą oraz pomiędzy czwartą i piątą.
Wyrokiem z dnia 22 grudnia 2014 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo z
powodu upływu pięcioletniego terminu z art. 534 k.c. Uznał bowiem, że termin do
wystąpienia ze skargą paulińska przeciwko osobie czwartej i następnym należy
liczyć od daty czynności dłużnika z osobą trzecią, czyli od daty pierwszej czynności
fraudacyjnej, tj. od czynności dokonanych w lutym i kwietniu 2000 r. Skoro pozew w
sprawie wniesiony został w dniu 16 września 2010 r., objęte nim roszczenie
paulińskie podlegało oddaleniu, jako sprekludowane.
Rozpoznając apelację powódki od tego orzeczenia, Sąd Apelacyjny powziął
wątpliwość prawną, którą przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu na
podstawie art. 390 k.p.c. w formie następującego zagadnienia prawnego: czy
w sytuacji, gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną od dłużnika korzyścią
w warunkach określonych w art. 531 § 2 k.c. a wierzyciel ubezskutecznił czynność
między dłużnikiem a osobą trzecią w drodze skargi pauliańskiej, termin o którym
3
mowa w art. 534 k.c. należy liczyć od daty czynności między dłużnikiem a osobą
trzecią, czy od daty czynności między osobą trzecią a „osobą czwartą”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Pomimo doniosłości prawnej i społeczno – gospodarczej przedstawionego
zagadnienia prawnego, nie było ono dotychczas przedmiotem pogłębionych
wypowiedzi Sądu Najwyższego ani doktryny. Wprawdzie w uzasadnieniu wyroku
z dnia 12 kwietnia 2012 r., II CSK 448/11 (OSNC – ZD 2013 r., nr 4, poz. 69) Sąd
ten stwierdził, że termin z art. 534 k.c. biegnie od daty czynności dłużnika, a nie od
dat późniejszych rozporządzeń korzyścią, ale była to jedynie uwaga poczyniona na
marginesie zasadniczych rozważań. Jej lakoniczność usprawiedliwiało to, że
w tamtej sprawie nie został dochowany pięcioletni termin do zaskarżenia pierwszej
czynności fraudacyjnej, tj. dokonanej przez dłużnika z osoba trzecią. Tymczasem
stan faktyczny w niniejszej sprawie jest odmienny, gdyż pierwotny wierzyciel
uzyskał wyrok sądu o ubezskutecznieniu czynności prawnej zdziałanej z jego
pokrzywdzeniem przez dłużnika na rzecz osoby trzeciej, a do rozporządzenia
uzyskaną korzyścią przez osobę trzecią na rzecz osoby czwartej i dalszych
rozporządzeń dokonanych w warunkach określonych w art. 531 § 2 k.c., doszło po
upływie pięcioletniego terminu od pierwszej czynności fraudacyjnej dłużnika.
Dlatego też przytoczona wypowiedź Sądu Najwyższego ze sprawy II CSK 448/11
nie może być tu przesądzająca.
Przechodząc do analizy przedstawionego zagadnienia prawnego, trzeba
rozpocząć ją od przywołania treści art. 534 k.c. Stanowi on, że uznania czynności
prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela za bezskuteczną nie można
żądać po upływie lat pięciu do daty tej czynności. Wykładnia językowa upoważnia
do stwierdzenia, że przepis ten nie ogranicza się do ustanowienia terminu dla akcji
paulińskiej wierzyciela skierowanej tylko przeciwko nielojalnemu dłużnikowi. Jego
formuła jest bardziej ogólna i na tyle pojemna, że należy uznać, iż dotyczy także
terminu w jakim wierzyciel może kwestionować na podstawie art. 531 § 2 k.c.
czynność fraudacyjną osoby trzeciej, która dokonała rozporządzenia uzyskaną
korzyścią na rzecz osoby „czwartej”. Użyte bowiem w tym przepisie określenie
„od daty tej czynności” należy rozumieć w ten sposób, że dotyczy ono każdej
kolejnej czynności rozporządzającej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela,
4
a nie tylko czynności pierwszej, zdziałanej między dłużnikiem a osobą trzecią.
Za takim rozumieniem tego przepisu przemawia także wykładnia systemowa. Jest
on umieszczony na końcu tytułu X księgi trzeciej kodeksu cywilnego, wieńcząc
niejako jego jurydyczną treść. Skoro mowa jest w tym przepisie ogólnie o terminie
dla dochodzenia przed sądem uznania czynności prawnej dokonanej
z pokrzywdzeniem wierzyciela za bezskuteczną, liczonym od daty czynności
fraudacyjnej („tej czynności”), należy przyjąć, że ustanowiony tam pięcioletni termin
dotyczy każdej czynności zdziałanej z pokrzywdzeniem wierzyciela, a więc zarówno
tej między dłużnikiem a osobą trzecią (art. 527 § 1 k.c.), jak i czynności
rozporządzającej między osobą trzecią a osobą „czwartą” (art. 531 § 2 k.c.).
Czynienie rozróżnień w tym przedmiocie nie znajduje semantycznego
i racjonalnego uzasadnienia.
Za liczeniem pięcioletniego terminu do dochodzenia roszczenia z art. 531 § 2
k.c. od daty dokonania czynności rozporządzającej przez osobę trzecią
przemawiają też argumenty natury funkcjonalnej i aksjologicznej. W orzecznictwie
i w doktrynie panuje zgoda co do tego, że celem przepisów regulujących instytucję
skargi paulińskiej jest umożliwienie wierzycielowi zaspokojenia jego wierzytelności,
kiedy dłużnik zachowuje się w sposób nielojalny i wyzbywa się majątku, utrudniając
w ten sposób lub uniemożliwiając wierzycielowi egzekucję. Dotyczy to także
sytuacji, kiedy kolejni uczestnicy czynności rozporządzających korzyścią uzyskaną
od dłużnika działają w sposób nierzetelny, z pokrzywdzeniem wierzyciela. Uznanie,
że bieg terminu zawitego z art. 534 k.c. należy liczyć dla każdej czynności
o charakterze fraudacyjnym zawsze od daty dokonania czynności przez dłużnika
mogłoby czynić ochronę wierzyciela w znacznej mierze iluzoryczną. Stwarzałoby
bowiem dłużnikowi oraz działającym w porozumieniu z nim innym osobom
możliwość skutecznego organizowania procederu „ucieczki z majątkiem” w drodze
częstych, kolejnych rozporządzeń rzeczą czy prawem, które wyszły z majątku
dłużnika - aż do upływu tego terminu. Dawałoby też zachętę do nielojalnego
zachowania się pozwanego w procesie ze skargi paulińskiej, polegającego na
dążeniu do przedłużania postępowania w celu maksymalnego skrócenia czasu
pozostałego wierzycielowi do zaskarżenia kolejnej czynności rozporządzającej
zdziałanej z jego pokrzywdzeniem. Zapobiec takim manipulacjom może przyjęcie,
5
że termin z art. 534 k.c. biegnie indywidualnie od daty każdej czynności prawnej
mającej na celu pokrzywdzenie wierzyciela. Zapewnia to realną ochronę
wierzyciela, a tym samym realizację podstawowego celu skargi pauliańskiej, jako
instrumentu umożliwiającego wierzycielowi ubezskutecznienie nielojalnych działań
dłużnika. W związku z tym należy przyjąć, że przewidziana w art. 531 § 2 k.c.
możliwość rozszerzenia działania tej skargi na osoby, których nie łączy
z wierzycielem żaden stosunek materialnoprawny (osoby trzecie i kolejne) jest
dopuszczalna pod warunkiem zaskarżenia przez wierzyciela w tym terminie
czynności fraudacyjnej dłużnika.
Z podanych przyczyn orzeczono jak w uchwale, ograniczając jej treść,
zgodnie z wiążącym zakresem pytania prawnego, do kwestii terminu do
zaskarżenia czynności dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela między osobą
trzecią a osobą „czwartą”.
kc