Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 352/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący)
SSN Kazimierz Zawada
SSN Władysław Pawlak (sprawozdawca)
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości P. Spółki Akcyjnej
w upadłości likwidacyjnej
przeciwko C.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 5 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 stycznia 2015 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od strony pozwanej na rzecz strony powodowej
kwotę 3600 (trzy tysiące sześćset) zł, tytułem kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny, zaskarżonym wyrokiem oddalił apelację strony pozwanej „C.”
S.A. od wyroku Sądu Okręgowego, którym uwzględnił w całości powództwo
Syndyka masy upadłości P. S.A. w upadłości likwidacyjnej o zasądzenie na jego
rzecz od strony pozwanej kwoty 672 720,34 zł, z ustawowymi odsetkami od
poszczególnych kwot składających się na tę kwotę, od szczegółowo określonych
dat, do dnia zapłaty. Ponadto stosownie do wyniku procesu zostały zasądzone
koszty za obie instancje.
Podstawę faktyczną rozstrzygnięcie stanowiły następujące okoliczności:
W dniach 28 lutego 2012 r. i 2 maja 2012 r. zostały zawarte umowy, na mocy
których P. S.A. świadczyła na rzecz strony pozwanej usługi produkcyjne oraz usługi
kontroli jakości. Pierwsza umowa obowiązywała do końca stycznia 2013 r., zaś
druga do 30 kwietnia 2013 r.
Postanowieniem z dnia 14 czerwca 2012 r., Sąd Rejonowy w B. ogłosił
upadłość P. S.A. z możliwością zawarcia układu. W ramach współpracy
gospodarczej wynikającej z opisanych wyżej umów, po ogłoszeniu upadłości
układowej, strona pozwana stała się dłużnikiem upadłego w kwocie 676 289,61 zł,
natomiast upadły miał dług w stosunku do strony pozwanej w kwocie 3 569,27 zł i
po skompensowaniu tych kwot na rzecz upadłego powstała wierzytelność w kwocie
dochodzonej pozwem (672 720,34 zł).
W dniu 14 września 2012 r., strona pozwana zgłosiła do masy upadłości P.
S.A. wierzytelność w kwocie 1 593 342,55 zł oraz dołączyła oświadczenie z dnia 23
sierpnia 2012 r. o potrąceniu wzajemnych wierzytelności w kwocie 89 401,80 zł. W
dniu 26 listopada 2012 r., strona pozwana uzupełniła zgłoszenie wierzytelności o
kwotę 21 592,95 zł. Nadzorca sądowy w sporządzonym projekcie listy
wierzytelności, uznał wierzytelność pozwanej w łącznej kwocie 1 614 933,50 zł,
przyjmując, iż oświadczenie o potrąceniu nie jest skuteczne. Strona pozwana
złożyła sprzeciw do listy wierzytelności, kontestując stanowisko nadzorcy
sądowego w przedmiocie skuteczności potrącenia. Postanowieniem z dnia 9
3
kwietnia 2013 r., sędzia komisarz oddalił ten sprzeciw. Zażalenie strony pozwanej
na to postanowienie zostało oddalone przez Sąd Rejonowy.
W dniu 25 stycznia 2013 r., Sąd Rejonowy wydał postanowienie, którym
orzekł o zmianie sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego
z możliwością zawarcia układu na obejmujący likwidację majątku P. S.A. i ustanowił
syndyka masy upadłości, po czym w dniu 12 lutego 2013 r., strona pozwana
złożyła kolejne oświadczenie o potrąceniu wierzytelności przysługującej jej wobec
powoda w kwocie 1 525 533,10 zł, z wzajemną wierzytelnością powoda w stosunku
do niej w kwocie 651 895,38 zł. Konsekwencją tego było złożenie przez pozwaną
Spółkę uzupełniającego zgłoszenia wierzytelności i w nawiązaniu do zgłoszenia
wierzytelności dokonanego w dniach 14 września 2012 r. oraz 26 listopada 2012 r.,
a także po uwzględnieniu oświadczenia o potrąceniu, określiła swoją wierzytelność
na kwotę 873 638,32 zł. W uzupełniającej liście wierzytelności z dnia 21
października 2013 r., syndyk masy upadłości nie uznał uzupełniającego zgłoszenia
przez pozwaną wierzytelności i dokonanych przez nią potrąceń. Strona pozwana
wniosła sprzeciw do uzupełniającej listy wierzytelności, który sędzia - komisarz
oddalił, a jej zażalenie w tej materii od tegoż postanowienia sędziego komisarza
zostało oddalone postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 30 września 2014 r.
W zbieżnych rozważaniach prawnych, Sądy obu instancji, uznając co do
zasady dopuszczalność powoływania się przez pozwanego w toku postępowania
sądowego prowadzonego z powództwa upadłego przeciwko osobie, będącej
jednocześnie jej wierzycielem na zarzuty wynikające z instytucji potrącenia
i umorzenia wierzytelności (niezależnie od zapadłych w postępowaniu
upadłościowym orzeczeń w przedmiocie oświadczenia czy zarzutu potrącenia),
zaznaczyły, iż w takiej sytuacji skuteczność potrącenia jest uzależniona
od spełnienia przesłanek określonych w prawie upadłościowym, chodzi bowiem
o zagwarantowanie jednolitych zasad traktowania wierzycieli w odniesieniu do
skorzystania z przywileju, za jakie uznaje się prawo potrącenia realizowane przez
wierzyciela upadłego.
Po przytoczeniu treści przepisów art. 89, art.. 93, art. 95 i art. 118 ustawy
z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (j.t. Dz. U. z 2015 r.
4
poz. 233, ze zm. zwane dalej u.p.u.n.), a także poglądów doktryny prawniczej oraz
orzecznictwa Sądu Najwyższego, Sądy obu instancji wyjaśniły, iż podniesiony
przez stronę pozwaną zarzut potrącenia oparty na złożonym w postępowaniu
upadłościowym oświadczeniu o potrąceniu wzajemnych wierzytelności nie jest
skuteczny, gdyż upadłość układowa miała miejsce w okresie od 14 czerwca 2012 r.
do 24 stycznia 2013 r. i dochodzone w tym procesie przez powoda wierzytelności
powstały w tym okresie, co wynika z dołączonych do pozwu faktur wystawionych
przez upadłą spółkę w okresie od 24 sierpnia 2012 r. do 14 stycznia 2013 r.
(które nie były przez pozwaną kontestowane, tak co do wysokości, jak
i wymagalności), zaś strona pozwana stała się wierzycielem upadłego jeszcze
przed ogłoszeniem upadłości układowej, nie będąc jednak przed tym dniem
dłużnikiem upadłego. Wprawdzie przepis art. 118 u.p.u.n. jest sformułowany w taki
sposób, że jego wykładnia literalna na tle dopuszczalności potrącenia może budzić
wątpliwości (czego wyrazem są sprzeczne stanowiska wyrażane w piśmiennictwie
prawniczym), jednak w ocenie Sądu Apelacyjnego nie jest uprawniona taka jego
interpretacja, która prowadziłaby do uznania, że skutkiem postanowienia o zmianie
sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego jest dopuszczalność
potrącenia według stanu istniejącego na dzień wydania postanowienia w tym
przedmiocie, a według stanu na dzień ogłoszenia upadłości, rozumianego jako data
wydania postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu.
W postępowaniu upadłościowym obejmującym likwidacje majątku upadłego,
odmiennie niż w przypadku postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia
układu unormowano m.in. kwestie wymagalności zobowiązań upadłego i zmiany
zobowiązań majątkowych niepieniężnych na zobowiązania pieniężne (art. 91),
odsetek od wierzytelności należnych od upadłego (art. 92), wykonywanie umów
wzajemnych (art. 98-115), czy roszczeń małżonka upadłego (art. 116), których
to regulacji brak przy postępowaniu upadłościowym z możliwością zawarcia układu,
a zatem do tych instytucji szczególnych dla postępowania upadłościowego
obejmującego likwidację majątku upadłego odnosi się unormowanie zawarte
w przepisie art. 118 u.p.u.n. Regulacja dotycząca dopuszczalności potrącenia
przewidziana w art. 89 ust. 1 pkt. 1 u.p.u.n. (zamieszczona w oddziale dotyczącym
skutków ogłoszenia upadłości z możliwością zwarcia układu) odpowiada treści
5
art. 95 u.p.u.n. (znajdującego się w oddziale dotyczącym skutków ogłoszenia
upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego), bowiem w obu wypadkach
datą graniczną jest data ogłoszenia upadłości, którą należy rozumieć tożsamo
jako dzień wydania postanowienia o ogłoszeniu upadłości, niezależnie
od wybranego sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego, tym bardziej,
iż sąd upadłościowy zmieniając sposób prowadzenia postępowania nie ogłasza
ponownie upadłości (art. 52 u.p.u.n.).
Wykładnia przepisu art. 118 u.p.u.n. w kierunku preferowanym przez stronę
pozwaną, zdaniem Sądu Apelacyjnego przeczyłaby istocie i celom postępowania
upadłościowego tj. równomiernemu zaspokojeniu roszczeń wszystkich wierzycieli
upadłego. Z datą ogłoszenia upadłości wzajemne roszczenia wierzycieli i dłużnika
podlegają normom prawa upadłościowego. W skład masy upadłości stosownie do
art. 62 u.p.u.n., do której wierzyciele kierują roszczenia, wchodzi majątek należący
do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty przez niego w toku
postępowania upadłościowego, z wyjątkami określonymi w art. 63-67 u.p.u.n.
Takim majątkiem nabytym w toku postępowania upadłościowego jest wierzytelność
powstała w wyniku wykonania przez upadłego w tym czasie umowy wzajemnej.
W efekcie dopuszczenie prawej możliwości potrącenia takiej wierzytelności
z wierzytelnością przysługującą jednemu z wierzycieli zgłoszoną na listę
wierzytelności wskutek zmiany sposobu prowadzenia postępowania
upadłościowego na podstawie art. 93 ust. 1 u.p.u.n. w zw. z art. 118 u.p.u.n., przez
uznanie, że dzień ogłoszenia upadłości jest równoznaczny z dniem wydania
postanowienia zmieniającego sposób prowadzenia upadłości, powoduje
uszczuplenie masy upadłości i pominięcie roszczeń pozostałych wierzycieli co do
tego składnika masy upadłości.
Analizując powoływany przez obie strony wyrok Sądu Najwyższego z dnia
22 marca 2012 r., V CSK 95/11, Sąd Apelacyjny wskazał, iż stan faktyczny, w której
został wydany jest odmienny od tego z niniejszej sprawy. Nadto idąc tokiem
rozumowania zaprezentowanym w jego motywach i przyjętą przez Sąd Najwyższy
kompromisową (w stosunku do rozbieżnych stanowisk doktryny prawniczej)
wykładnią przepisu art. 118 u.p.u.n., Sąd drugiej instancji podkreślił,
że przedstawiona w tej sprawie do potrącenia wierzytelność strony pozwanej nie
6
jest wierzytelnością nową, powstałą po ogłoszeniu upadłości z możliwością
zawarcia układu, a przed jej zmianą na upadłość likwidacyjną, lecz wierzytelnością,
która już istniała w dacie ogłoszenia upadłości z możliwością zwarcia układu i która
została zgłoszona w postępowaniu upadłościowym i uwzględniona na prawomocnie
zatwierdzonej liście wierzytelności.
W skardze kasacyjnej, strona pozwana, zaskarżając w całości wyrok Sądu
drugiej instancji, wniosła o jego uchylenie i zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji
przez oddalenie w całości powództwa z zasądzeniem na jej rzecz od powoda
kosztów procesu, ewentualnie jego uchylenia z przekazaniem sprawy Sądowi
drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Zarzuciła naruszenie prawa materialnego wskutek błędnej wykładni, a to:
1) art. 118 u.p.u.n. w zw. z art. 93 ust. 1 u.p.u.n. i art. 95 u.p.u.n. polegającej na
przyjęciu, że z brzmienia tych przepisów nie wynika, iż wyrażenie „w dniu
ogłoszenia upadłości” odnosi się do wydania postanowienia o zmianie sposobu
prowadzenia postępowania upadłościowego z postępowania obejmującego
upadłość z możliwością zawarcia układu na postanowienie obejmujące likwidację
majątku upadłego, w sytuacji gdy prawidłowa wykładnia powinna prowadzić
do przyjęcia, że z brzmienia art. 118 u.p.u.n. wprost wynika, że z chwilą zmiany
postanowienia o upadłości układowej na likwidacyjną powstają skutki wymienione
w przepisach oddziału 3 rozdziału 2 u.p.u.n. (w tym m.in. art. 93 ust. 1 u.p.u.n. i art.
95 u.p.u.n.) bez wyłączeń, wobec tego zwrot „dzień ogłoszenia upadłości”
oznacza również dzień ogłoszenia upadłości likwidacyjnej; 2) art. 93 ust. 1 u.p.u.n.
i art. 95 u.p.u.n. w zw. z art. 118 u.p.u.n., polegającej na przyjęciu przez Sąd drugiej
instancji, że z przepisów tych wynika zakaz potrącania wierzytelności
przysługujących względem upadłego, a powstałych po ogłoszeniu upadłości
układowej, zmienionej następnie w upadłość likwidacyjną, w sytuacji
gdy prawidłowa wykładnia tych przepisów powinna prowadzić do przyjęcia,
że potrącenie jest dopuszczalne, jeśli obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia
upadłości likwidacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
7
Z dniem 1 stycznia 2016 r. weszła w życie ustawa z dnia 15 maja 2015 r. –
Prawo restrukturyzacyjne (Dz. U. z 2015 r., poz. 978, ze zm., zwana dalej u.p.r.),
która uchyliła regulacje z u.p.u.n. dotyczące upadłości z możliwością zawarcia
układu, w tym m.in. art. 89 i 118 u.p.u.n. (od 1 stycznia 2016 r. ustawa – Prawo
upadłościowe). Zgodnie jednak z art. 449 u.p.r., w sprawach, w których przed
dniem wejścia w życie tej ustawy wpłynął wniosek o ogłoszenie upadłości, stosuje
się przepisy dotychczasowe. Zatem w tej sprawie mają zastosowanie przepisy
u.p.u.n., w wersji obowiązującej przed 1 stycznia 2016 r.
Trafnie sądy obu instancji przyjęły, iż wszczęcie postępowania
upadłościowego, nie powoduje skutków zawiśnięcia sporu, ani powagi rzeczy
osądzonej w zakresie zapadłych w nim orzeczeń dotyczących rozstrzygnięcia
o skuteczności skorzystania przez wierzyciela upadłego z instytucji potrącenia.
Z tego względu, w toku postępowania sądowego dotyczącego wierzytelności
dochodzonej przez syndyka masy upadłości przeciwko osobie będącej
jednocześnie wierzycielem upadłego, dopuszczalne jest powołanie przez
pozwanego zarzutu potrącenia opartego na złożonym w postępowaniu
upadłościowym oświadczeniu o potrąceniu wzajemnych wierzytelności, jeśli przy
sporządzeniu listy wierzytelności nadzorca sądowy (przy upadłości układowej) lub
syndyk masy upadłości (przy upadłości likwidacyjnej) prawomocnie nie uznali
umorzenia wierzytelności wskutek potrącenia. W toku procesu sądowego taki
zarzut może być uwzględniony jedynie wówczas, gdy zachodziły przesłanki
uzasadniające dokonanie potrącenia w postępowaniu upadłościowym (zob. m.in.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2015 r., IV CSK 749/14 nie publ.,
z dnia 22 marca 2012 r., V CSK 95/11, nie publ.; z dnia 20 marca 2011 r., III CSK
311/10 OSNC-ZD 2011/3/65).
Taka sytuacja procesowa występuje w niniejszej sprawie. Strona pozwana
„C.” S.A. podniosła zarzut potrącenia oparty na złożonych w toku postępowania
upadłościowego oświadczeniach o potrąceniu własnej wierzytelności stosunku do
upadłego P. S.A. powstałej przed ogłoszeniem upadłości (14 czerwca 2012 r.) i
uznanej na liście wierzytelności, z wzajemną wierzytelnością (której dochodzi w tym
procesie Syndyk masy upadłości P. S.A. w upadłości likwidacyjnej), powstałą w
okresie prowadzenia postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu,
8
a przed zmianą sposobu prowadzenia tegoż postępowania na likwidacyjne.
Pierwsze oświadczenie o potrąceniu strony pozwanej miało miejsce w czasie
prowadzenia upadłości z możliwością zawarcia układu w dniu 23 sierpnia 2012 r.,
(przy zgłoszeniu wierzytelności do masy upadłości) i dotyczyło kwoty 89 401,80 zł,
natomiast drugie oświadczenie w tym przedmiocie po ogłoszeniu zmiany sposobu
prowadzenia postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu
na likwidację majątku upadłego i obejmowało wierzytelność w kwocie 651 895,38 zł,
przy czym na użytek tego oświadczenia o potrąceniu, strona pozwana ponownie
dokonała zgłoszenie tej samej wierzytelności powstałej przed ogłoszeniem
upadłości, którą zgłosiła pierwotnie po ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia
układu, traktując to kolejne zgłoszenie jako uzupełniające.
Według ustaleń sądów obu instancji - czego strona pozwana nie kontestuje
w skardze kasacyjnej - dochodzona przez Syndyka w tym procesie wierzytelność
obejmuje należności, które stały się wymagalne po ogłoszeniu upadłości układowej,
a przed wydaniem postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia upadłości, przy
czym jeśli chodzi o pierwsze oświadczenie o potrąceniu w kwocie 89 401, 55 zł,
zawarta jest kwota 68 177,84 zł, której syndyk w tej sprawie nie dochodzi,
natomiast pozostała kwota 20 824,96 zł stanowi należność dochodzoną niniejszym
pozwem i stała się wymagalna po ogłoszeniu upadłości układowej. Z kolei
należność w kwocie 651 895,38 zł objęta drugim oświadczeniem o potrąceniu, stała
się wymagalna po złożeniu pierwszego oświadczenia o potrąceniu, a przed zmianą
sposobu prowadzenia upadłości z układu na likwidację.
W ramach orzeczeń wydawanych w postępowaniu upadłościowym, oba
oświadczenia o potrąceniu nie zostały uznane za skuteczne i w tej materii
orzeczenia są prawomocne.
Rozdział 2 działu II tytułu III części pierwszej u.p.u.n., regulujący skutki
ogłoszenia upadłości co do zobowiązań upadłego został podzielony na trzy
oddziały. Pierwszy zawiera przepisy ogóle (art. 83-86). Drugi dotyczy skutków
ogłoszenia upadłości co do zobowiązań upadłego w razie ogłoszenia upadłości
z możliwością zawarcia układu (art. 87-90), zaś trzeci takich skutków w razie
ogłoszenia upadłości likwidacyjnej (art. 91-118).
9
Zgodnie z art. 89 ust. 1 pkt. 1 u.p.u.n. w czasie trwania postępowania
upadłościowego z możliwością zawarcia układu, aż do jego umorzenia lub
zakończenia, albo zmiany postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością
zawarcia układu na postawienie o ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej, potrącenie
wzajemnych wierzytelności miedzy upadłym i wierzycielem nie jest dopuszczalne,
jeśli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po ogłoszeniu upadłości. Wierzyciel,
który chce skorzystać z potrącenia, składa o tym oświadczenie nie później niż przy
zgłoszeniu wierzytelności.
Z kolei stosownie do przepisów zamieszczonych w oddziale normującym
skutki ogłoszenia upadłości likwidacyjnej co do zobowiązań upadłego, potrącenie
wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela jest dopuszczalne, jeżeli obie
wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości, chociażby termin wymagalności
jednej z nich jeszcze nie nastąpił (art. 93 ust. 1 u.p.u.n.), jednak potrącenie nie jest
dopuszczalne, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po dniu ogłoszenia
upadłości (art. 95 u.p.u.n.). Również i tym przypadku, wierzyciel, który chce
skorzystać z prawa potrącenia, składa o tym oświadczenie, nie później niż przy
zgłoszeniu wierzytelności.
Przed wejściem w życie u.p.u.n., problematyka układu i upadłości była
unormowana w dwóch aktach prawnych, które przewidywały odrębne zasady
dopuszczalności potrąceń wzajemnych wierzytelności upadłego i wierzycieli (art. 39
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. –
Prawo o postępowaniu układowym, Dz. Nr 93, poz. 836, z późn. zm. oraz art. 34-37
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. –
Prawo upadłościowe, j. t. Dz. U. z 1991 r., Nr 118, poz. 512, ze zm.).
Ustawa - prawo upadłościowe i naprawcze w wersji obowiązującej przed
1 stycznia 2016 r., dopuszczała po ogłoszeniu upadłości, zmianę postanowienia
w przedmiocie sposobu prowadzenia upadłości, a mianowicie z możliwości
zawarcia układu na likwidację majątku upadłego i odwrotnie (art. 16 i 17 ust. 1
u.p.u.n.).
W związku z tym, w odniesieniu do oceny wpływu ogłoszenia upadłości na
zobowiązania upadłego w razie zmiany sposobu prowadzenia postępowania
10
upadłościowego z postępowania z możliwością zawarcia układu na postępowanie
likwidacyjne, stosownie do art. 118 u.p.u.n., skutki ogłoszenia upadłości
wymienione w oddziale trzecim rozdziału 2, działu II u.p.u.n., powstawały z dniem
wydania postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia postępowania.
Zatem, w takiej sytuacji dopuszczalność potrącenia należy oceniać na podstawie
art. 93-96 u.p.u.n.
W konsekwencji dopuszczalne jest dokonanie przez wierzyciela upadłego
potrącenia wierzytelności powstałej przed ogłoszeniem upadłości z możliwością
zawarcia układu, z wierzytelnością upadłego powstałą po dacie ogłoszenia
upadłości z możliwością zawarcia układu, lecz przed wydaniem postanowienia
o zmianie sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego z możliwością
zawarcia układu na postępowanie obejmujące likwidację majątku upadłego, z tym,
że skuteczność oświadczenia o potrąceniu lub zarzutu potrącenia opartego na
zgłoszonym w ramach postępowania upadłościowego oświadczenia o potrąceniu
zależy od tego, czy czynności te zostały dokonane najpóźniej przy uzupełniającym
zgłoszeniu wierzytelności innych, aniżeli te, które zostały zgłoszone na listę
wierzytelności po ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu (art. 93
ust. 1 i art. 96 w zw. z art. 118 u.p.u.n. w brzmieniu obowiązującym przed
1 stycznia 2016 r.).
Przepisy art. 93 ust. 1, art. 95 w zw. z art. 118 u.p.u.n. nie mogą być
wykładane w oderwaniu od normy zawartej w art. 96 u.p.u.n. Regulacje prawa
upadłościowego dotyczące dopuszczalności potrącenia wymagają ścisłej wykładni,
aby nie doprowadzić do zniweczenia celu tego postępowania, a tym samym do
obejścia zasad zaspakajania się przez wierzycieli z masy upadłości.
Dla skuteczności oświadczenia o potrąceniu konieczne jest sprzężenie tej
czynności prawnej ze zgłoszeniem wzajemnej wierzytelności na listę, jednak nie
jest dopuszczalne kolejne zgłoszenie tej samej wierzytelności, po to tylko, aby
skorzystać z możliwości potrącenia z wzajemną wierzytelnością upadłego.
Dokonując interpretacji przepisu art. 118 u.p.u.n., w kontekście
dopuszczalności skorzystania przez wierzyciela upadłego z instytucji potrącenia,
gdy doszło do zmiany sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego
11
z układu na likwidację, Sąd Najwyższy w powołanym przez Sądy obu instancji
wyroku z dnia 22 marca 2012 r. V CSK 95/11, wyjaśnił, że skoro przepis art. 118
u.p.u.n. odsyła wprost do przepisów regulujących skutki ogłoszenia upadłości
likwidacyjnej gdy następuje zmiana sposobu prowadzenia upadłości z układu na
likwidację i nie zawiera w tym względzie wyłączeń, to z uwagi także na treść art. 96
u.p.u.n. nie można odmówić wierzycielowi upadłego prawa do zgłoszenia
nowych wierzytelności (nie tylko tych, które stały się wymagalne zgodnie z art. 91
ust. 1 u.p.u.n., czy tych niepieniężnych, które uległy przekształceniu z majątkowych
niepieniężnych w zobowiązania pieniężne - art. 91 ust. 2 u.p.u.n.) i stosownych
oświadczeń w przedmiocie potrącenia, przy czym przepis ten nie sanuje skutków
upływu terminu prekluzyjnego dla wierzytelności zgłoszonych wcześniej,
co oznacza, że ich ponowne zgłoszenie lub złożenie co do nich oświadczenia
o potrąceniu jest niedopuszczalne, bowiem lista wierzytelności mimo zmiany
upadłości układowej na likwidacyjną jest nadal jedna, a tylko zmianie ulega sposób
zaspokojenia wierzycieli.
W konsekwencji zaprezentowana przez stronę pozwaną w skardze
kasacyjnej wykładnia powyższych przepisów nie zasługuje na aprobatę. Nie można
też podzielić ogólnego poglądu sądów obu instancji, iż przez wzgląd na treść
przepisów art. 52 i art. 61 u.p.u.n., datą ogłoszenia upadłości dla oceny możliwości
skutecznego potrącenia jest data ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia
układu i to nawet gdy następnie dojdzie do wydania postanowienia o zmianie
formy upadłości z układowej na likwidacyjną. Takiemu stanowisku przeczy
jednoznaczna treść art. 118 u.p.u.n., a także układ redakcyjny przepisów
regulujących wpływ ogłoszenia upadłości na zobowiązania upadłego, które zostały
zamieszczone w trzech oddziałach.
Natomiast co do zasady, trafnie sądy obu instancji zwróciły uwagę
na podstawę uwzględnienia powództwa w następstwie nieskuteczności potrącenia,
a to wobec braku przedstawienia do potrącenia własnej nowej wierzytelności,
która nie została objęta zgłoszeniem na listę wierzytelności po ogłoszeniu
upadłości układowej.
12
W stanie faktycznym niniejszej sprawy nie mogło dojść do
umorzenia dochodzonej przez Syndyka masy upadłości wierzytelności,
a w konsekwencji do oddalenia powództwa, gdyż strona pozwana dokonując
potrącenia z wierzytelnością upadłego w kwocie 651 895,38 zł, (składającej się na
kwotę dochodzoną niniejszym pozwem, powstałej po pierwszym oświadczeniu
o potrąceniu w postępowaniu upadłościowym, a przed zmianą sposobu
prowadzenia upadłości) po wydaniu postanowienia o zmianie formy prowadzenia
postępowania upadłościowego, przedmiotem uzupełniającego zgłoszenia
wzajemnej wierzytelności uczyniła wierzytelność w stosunku do upadłego, którą
już wcześniej zgłosiła na listę wierzytelności, a zatem sprzecznie z art. 96
u.p.u.n. w zw. z art. 118 u.p.u.n.
Nie mogło również dojść do umorzenia wierzytelności co do pozostałej
kwoty dochodzonej pozwem 20 824,96 zł, ponieważ wprawdzie była objęta
oświadczeniem o potrąceniu zgłoszonym w terminie określonym w art. 89 ust. 3
u.p.u.n. i została sprzężona ze zgłoszeniem na listę wierzytelności, wzajemnej
wierzytelności w stosunku do upadłego powstałej przed ogłoszeniem upadłości
z możliwością zawarcia układu, ale strona pozwana stała się dłużnikiem upadłego
w zakresie tej kwoty już po ogłoszeniu upadłości i z uwagi na treść art. 89 ust. 1
pkt 1 u.p.u.n. potrącenie w tym czasie nie było dopuszczalne. Natomiast,
podniesiony po zmianie formy postępowania upadłości z układowej na likwidacyjną
zarzut potrącenia oparty na złożonym oświadczeniu o potrąceniu w sierpniu 2012 r.
okazał się także bezskuteczny, gdyż z naruszeniem art. 96 w zw. z art. 118 u.p.u.n.,
strona pozwana sprzęgała z tym zarzutem zgłoszenia tej samej wierzytelności
która została już wciągnięta na listę wierzytelności w czasie prowadzenia
postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu. Sama zmiana formy
postępowania upadłościowego z układowej na likwidacyjną nie oznacza,
że automatycznie następuje skutek potrącenia zgłoszonego w czasie i co do
wierzytelności, kiedy ze względu na treść art. 89 ust. 1 pkt. 1 u.p.u.n. było to
bezskuteczne. Również i w tym przypadku wymagane było zachowanie przesłanek
z art. 96 w zw. z art. 118 u.p.u.n., których strona pozwana nie wykazała.
Z powyższych względów, Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39814
k.p.c.
oraz art. 39821
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 98 § 1 i 3 k.p.c. i art. 99.
13
Na zasądzone koszty postępowania kasacyjnego składa się wynagrodzenie
za zastępstwo procesowe ustalone według minimalnej stawki taryfowej (§ 12 ust. 4
pkt 2 w zw. z § 6 pkt 7 i § 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych
oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez
radcę prawnego ustanowionego z urzędu, j.t. Dz. U. z 2013 r., poz. 490 ze zm.
w zw. z § 21 i 23 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października
2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych, Dz. U. poz. 1804).
kc