Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 107/15
POSTANOWIENIE
Dnia 12 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSA Janusz Kaspryszyn (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku M. B.
przy uczestnictwie Mi. B.o podział majątku dorobkowego i zniesienie
współwłasności nieruchomości,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 12 lutego 2016 r.,
skarg kasacyjnych obu stron
od postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 31 lipca 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w Ł. do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem z dnia 29 maja 2013 roku Sąd Rejonowy w S. w sprawie z
wniosku M. B. z udziałem Mi. B. o podział majątku dorobkowego i zniesienie
współwłasności:
1. ustalił, iż M. B. i Mi. B. są współwłaścicielami, w tym z tytułu
poprzednio trwającej wspólności majątkowej małżeńskiej, następujących
nieruchomości i ruchomości:
a. nieruchomości położonej we wsi P., składającej się z działki numer
8/2, dla której Sąd Rejonowy w S. prowadzi księgę wieczystą numer […],
b. nieruchomości położonej we wsi P., składającej się z działki numer 9,
dla której Sąd Rejonowy w S. prowadzi księgę wieczystą numer […],
c. nieruchomości położonej we wsi G., składającej się z działek numer
82/2 i 82/5, dla której to nieruchomości Sąd Rejonowy w S. prowadzi księgę
wieczystą numer [...],
d. nieruchomości położonej we wsi N., składającej się z działki numer
165/2, dla której Sąd Rejonowy w S. prowadzi księgę wieczystą numer […],
e. szczegółowo wskazane (wraz wartością) ruchomości,
2. ustalił, że strony są współwłaścicielami w udziałach po 1/2:
a. nieruchomości położonej we wsi S., składającej się z działki numer
165/1, dla której Sąd Rejonowy w S. prowadzi księgę wieczystą numer […],
b. nieruchomości położonej we wsi G., składającej się z działek numer
187 i 189, dla której Sąd Rejonowy w S. prowadzi zbiór dokumentów numer […];
3. ustalił, że:
a. nieruchomości, o których mowa w punkcie 1a, 1b oraz 1c mają łączą
wartość 639.505 zł;
b. nieruchomości, o których mowa w punkcie 1d, 2a oraz 2b mają łączną
wartość 1.210.525 zł;
4. dokonał podziału majątku wspólnego wnioskodawcy i uczestniczki
oraz zniesienia współwłasności nieruchomości, o których mowa w punkcie 3
postanowienia w ten sposób, że:
a. nieruchomości, o których mowa w punkcie 1a, 1b oraz 1c przyznał na
wyłączną własność wnioskodawcy,
3
b. nieruchomości, o których mowa w punkcie 1d, 2a oraz 2b przyznał na
wyłączną własność uczestniczce,
c. wszystkie ruchomości przyznał na wyłączną własność,
d. zasądził tytułem dopłaty od wnioskodawcy na rzecz uczestniczki
kwotę 6.175,53 zł, płatną w terminie jednego roku od daty uprawomocniania się
orzeczenia, z ustawowymi odsetkami w razie przekroczenia terminu płatności,
e. zobowiązał uczestniczkę do wydania wnioskodawcy nieruchomości,
o których mowa w punkcie 1a, 1b oraz 1c.
Nadto sąd pierwszej instancji rozstrzygnął o kosztach postępowania.
Postanowieniem z dnia 31 lipca 2014 r. Sąd Okręgowy zmienił zaskarżone
postanowienie w punkcie 4 w ten sposób, że dokonał podziału majątku wspólnego
wnioskodawcy i uczestniczki oraz zniesienia współwłasności nieruchomości, o
których mowa w punkcie 3 w ten sposób, że: przyznał na wyłączną własność
uczestniczki nieruchomości objęte wnioskiem, szczegółowo opisane w punktach:
1a, 1b, 1c, 1d, 2a i 2b oraz wszystkie ruchomości wymienione w punkcie 1e;
zasądził od uczestniczki na rzecz wnioskodawcy tytułem spłaty kwotę 445.243 zł,
przy czym płatność tej kwoty rozłożył na cztery raty (wskazując terminy ich zapłaty),
zastrzegając, że wszystkie raty płatne są wraz z ustawowymi odsetkami w razie
uchybienia terminu płatności którejkolwiek z nich; nadto oddalił apelację w
pozostałej części i rozstrzygnął o kosztach postępowania apelacyjnego.
Sąd Okręgowy za zasadny uznał zarzut wadliwego ustalenia
wartości majątku podlegającego podziałowi poprzez nieuwzględnienie faktu,
że nieruchomość, która w wyniku podziału przypadła uczestniczce jest obciążona
długiem hipotecznym. W ocenie Sądu Okręgowego ustaloną przez Sąd Rejonowy
wartość nieruchomości podlegających podziałowi (1.850.030 zł) należało
pomniejszyć o kwotę niespłaconego kredytu zabezpieczonego hipoteką, to jest
o kwotę 72.347,65 zł. Dopiero tak wyliczoną kwotę należało uwzględnić, dokonując
wzajemnych rozliczeń między uczestnikami postępowania. A zatem, łączna wartość
nieruchomości rolnych podlegających podziałowi wynosiła 1.777.682,40 zł
(1.850.030 zł - 72.347,65 zł).
4
Za częściowo zasadny Sąd Okręgowy uznał zarzut skarżącej, iż dokonując
rozliczeń pożytków ze wspólnego gospodarstwa rolnego pobranych przez nią
w latach 2008 - 2011 Sąd Rejonowy nie uwzględnił faktu, że pożytki te zostały
wypracowane wyłącznie dzięki jej ciężkiej pracy. Sąd drugiej instancji wskazał,
że bezsprzecznie we wskazanym czasookresie wnioskodawca nie pracował
we wspólnym gospodarstwie rolnym i w żaden sposób nie przyczynił się do
powstania pożytków. Sąd odwoławczy ustalił, że wartość pracy Mi. B.
przy uzyskaniu pożytków z gospodarstwa rolnego w latach 2008 - 2011 wynosiła
96.800 zł. Zdaniem Sądu Okręgowego, sumę tę należało odjąć od dochodu
uzyskanego z gospodarstwa rolnego ustalonego przez sąd pierwszej instancji,
to jest od kwoty 205.944,65 zł, a zatem, pożytki podlegające podziałowi
odpowiednio wynosiły 109.144,56 zł (205.944,56 zł - 96.800 zł), przy czym
uczestniczka winna zwrócić wnioskodawcy połowę tej sumy, czyli kwotę 54.572,28
zł (½ z kwoty 109.144,56 zł = 54.572,28 zł). Sąd Okręgowy nie podzielił natomiast
stanowiska skarżącej, że przy rozliczaniu pożytków należało ustalić i uwzględnić
możliwy do uzyskania czynsz dzierżawny.
Za trafny uznał zarzut apelacji, że na etapie dokonywania rozważań
prawnych Sąd Rejonowy błędnie przyjął, iż wnioskodawca spłacił wspólny kredyt
zaciągnięty w Banku Spółdzielczym w S. w wysokości 151.000 zł.
Nie podzielił Sąd Okręgowy argumentacji uczestniczki odnośnie do
przyjętego kryterium waloryzacji wydatków poniesionych na długi wnioskodawcy,
powstałe w wyniku skazującego wyroku Sądu Wojewódzkiego z dnia 16 czerwca
1977 r., wskazując, że dokonanie tej waloryzacji w oparciu o kryterium przeciętnego
miesięcznego wynagrodzenia było uzasadnione.
Sąd drugiej instancji za chybiony uznał zarzut apelacji, iż sąd pierwszej
instancji nie zwaloryzował i nie rozliczył spłaty dokonanej z majątku wspólnego na
rzecz rodzeństwa wnioskodawcy w wysokości 500.000 starych złotych (s. zł). Sąd
Okręgowy zauważył, że w toku postępowania pierwszoinstancyjnego uczestniczka
nie zgłosiła żadnego wniosku w tym zakresie i nie żądała rozliczeń z tego tytułu.
Z takim roszczeniem po raz pierwszy wystąpiła dopiero na etapie postępowania
apelacyjnego, co czyni jej zarzut bezzasadnym.
5
Za zasadną natomiast Sąd Okręgowy uznał argumentację skarżącej
odnoszącą się do sposobu podziału wspólnego gospodarstwa rolnego i wskazał, że
Sąd Rejonowy w sposób nieuzasadniony, gdyż sprzeczny z zasadami prawidłowej
gospodarki rolnej, dokonał fizycznego podziału gospodarstwa rolnego
stanowiącego wspólną własność uczestników postępowania. W ocenie Sądu
Okręgowego aktualnie jedynie uczestniczka daje gwarancję należytego
prowadzenia przedmiotowego gospodarstwa rolnego. W tym stanie rzeczy zasadne
jest przyznanie całego gospodarstwa rolnego uczestniczce, która je prowadzi i stale
w nim pracuje. Skuteczny zatem okazał się zarzut apelacji, że fizyczny podział
przedmiotowego gospodarstwa rolnego jest sprzeczny z zasadami prawidłowej
gospodarki. Sąd Okręgowy stanął na stanowisku, że gospodarstwo rolne będące
wspólną własnością uczestników należy w całości przyznać na wyłączną własność
uczestniczki postępowania z jednoczesnym obowiązkiem spłaty na rzecz
wnioskodawcy. Sąd drugiej instancji uznał, że spłata należna wnioskodawcy od
uczestniczki z tytułu podziału majątku dorobkowego i zniesienia współwłasności
nieruchomości wynosi 445.243 zł. W ocenie Sądu Okręgowego, mając na
względzie wysokość zasądzonej spłaty oraz sytuację majątkową i życiową
uczestników postępowania, należało płatność kwoty 445.243 zł rozłożyć na raty,
stosownie do treści art. 212 § 3 k.c.
Wnioskodawca zaskarżył postanowienie Sądu Okręgowego skargą
kasacyjną w części, tj. w punkcie I postanowienia, w którym Sąd Okręgowy w Ł.
zmienił postanowienie Sądu Rejonowego w S. z dnia 29 maja 2013 r. w ten sposób,
że dokonanie podziału majątku wspólnego i zniesienia współwłasności nastąpi
poprzez przyznanie na wyłączną własność uczestniczki wszystkich nieruchomości i
ruchomości (podpunkt a zaskarżonego postanowienia) oraz zasądzającej od
uczestniczki na rzecz wnioskodawcy kwotę 445.243 zł tytułem spłaty (podpunkt b
zaskarżonego postanowienia).
Oparł ją na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego, to jest:
a) art. 213 k.c. poprzez jego błędną wykładnię polegającą na
przyjęciu, że „sprzeczność z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej”
w rozumieniu tego przepisu może być uzależniona od podmiotowych cech
6
i kwalifikacji współwłaścicieli i występuje, gdy podział fizyczny rzeczy jest
obiektywnie możliwy, ale przyznanie gospodarstwa rolnego miałoby nastąpić na
rzecz współwłaściciela mieszkającego w chwili orzekania poza gospodarstwem
rolnym oraz nietrudniącego się w chwili orzekania rolnictwem, podczas gdy w opinii
skarżącego „sprzeczność z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej" jest kategorią
obiektywną, zależną od takich czynników jak np. właściwości fizyczne rzeczy
wchodzących w skład gospodarstwa rolnego czy sytuacja ekonomiczna, a także
poprzez przyjęcie, że podział gospodarstwa rolnego uczestników na dwa
gospodarstwa rolne nie zapewni każdemu z właścicieli możliwości racjonalnego
prowadzenia działalności rolniczej, pomimo ustalenia przez sąd na podstawie
wiadomości specjalnych biegłego z zakresu rolnictwa, że podział gospodarstwa
rolnego jest obiektywnie możliwy, a dokonanie takiego podziału nie będzie
sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej;
b) art. 214 § 1 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie w sytuacji,
gdy zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego przez podział gospodarstwa
rolnego uczestników postępowania na dwa gospodarstwa: składające się z działek
82/2, 82/5, 8/2 i 9 oraz składające się z działek 165/1, 165/2, 187, 189
na podstawie art. 213 k.c. był obiektywnie możliwy i nie był sprzeczny z zasadami
prawidłowej gospodarki rolnej.
Skarżący oparł skargę także na podstawie naruszenia przepisów
postępowania, mających istotny wpływ na wynik sprawy i zgłosił zarzut naruszenia:
a) art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez niezachowanie
integralności i niepodzielności postanowienia o podziale majątku wspólnego
i zniesieniu współwłasności gospodarstwa rolnego, polegające na dokonaniu
nowych ustaleń dotyczących wartości rzeczy wchodzących w skład majątku
wspólnego uczestników i będących przedmiotem ich współwłasności w częściach
ułamkowych jedynie w treści uzasadnienia postanowienia Sądu drugiej instancji
przy jednoczesnym uchyleniu i zmianie zaskarżonego orzeczenia jedynie w punkcie
czwartym postanowienia Sądu pierwszej instancji (co do sposobu podziału
i zniesienia współwłasności oraz wysokości należnej wnioskodawcy spłaty)
i niedokonaniu uchylenia oraz zmiany postanowienia w punkcie drugim i trzecim
7
(co do wartości rzeczy będących przedmiotem zniesienia współwłasności i podziału
majątku wspólnego);
b) art. 363 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 365 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez obliczenie należnej wnioskodawcy
spłaty w oparciu o wartość rzeczy ustaloną przez sąd drugiej instancji inną
niż ustalona w niezaskarżonej oraz następnie niezmienionej i prawomocnej części
rozstrzygnięcia Sądu pierwszej instancji.
We wnioskach skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego orzeczenia
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji.
Uczestniczka zaskarżyła postanowienie Sądu Okręgowego skargą kasacyjną
w części w punkcie I, w zakresie w jakim Sąd Okręgowy zmienił brzmienie punktu
4 postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 29 maja 2013 roku i w podpunkcie
b punktu 4 postanowienia Sądu Rejonowego zasądził od uczestniczki na rzecz
wnioskodawcy tytułem spłaty kwotę 445.243 zł.
Oparła ją na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego, to jest:
a) art. 45 § 1, 2 i 3 k.r.o. poprzez niewłaściwe jego zastosowanie i pominięcie
przy rozstrzyganiu sprawy o podział majątku wspólnego okoliczności, iż ze
wspólnego majątku stron poczyniono w przeszłości wydatki na majątek prywatny
wnioskodawcy, w postaci spłacenia z majątku wspólnego długów wnioskodawcy
wobec jego rodzeństwa w kwocie 500.000 s. zł, podczas gdy jednoznaczna treść
przepisu art. 45 k.r.o. przesądza, iż Sąd Okręgowy winien był uwzględnić
przedmiotową spłatę przy podziale majątku wspólnego, czego jednak zaniechał;
b) art. 3581
§ 3 k.c. poprzez niewłaściwe jego zastosowanie i dokonanie
waloryzacji wydatków poniesionych na długi wnioskodawcy, wynikające
ze skazującego wyroku Sądu Wojewódzkiego z dnia 16 czerwca 1977 r., w oparciu
o kryterium przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, podczas gdy właściwe i
pełne rozważenie interesów stron nakazywało dokonanie waloryzacji w oparciu o
ceny gruntów rolnych w okolicy miejsca zamieszkania stron.
Skarżąca oparła skargę także na podstawie naruszenia przepisów
postępowania, mających istotny wpływ na wynik sprawy i zgłosiła zarzut naruszenia
8
art. 567 § 1 k.p.c. w zw. z art. 378 k.p.c. oraz art. 13 § 2 k.p.c., poprzez uznanie
przez Sąd Okręgowy, iż zgłoszenie dopiero na etapie postępowania apelacyjnego
wyraźnego żądania rozliczenia spłaty kwoty 500.000 s. zł z majątku wspólnego na
rzecz rodzeństwa wnioskodawcy, które to spłaty został ustalone już na etapie
postępowania pierwszoinstancyjnego, czyni żądanie rozliczenia bezzasadnym.
We wnioskach skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego
postanowienia Sądu Okręgowego i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy stwierdzić, że zasadny okazał się zarzut
wnioskodawcy naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez
niezachowanie integralności oraz niepodzielności postanowienia o podziale
majątku wspólnego i zniesieniu współwłasności gospodarstwa rolnego,
co skutkowało obliczeniem należnej wnioskodawcy spłaty w oparciu o wartość
rzeczy ustaloną przez sąd drugiej instancji inną niż ustalona w niezaskarżonej
części rozstrzygnięcia Sądu pierwszej instancji. Należy bowiem pamiętać, że
sprawy działowe stanowią jedną całość w tym sensie, że wydane w nich
rozstrzygnięcia są co do zasady wzajemnie zależne i uwarunkowane, co określane
jest jako tzw. integralność orzeczeń działowych. Taki nierozerwalny związek
zachodzi zwłaszcza pomiędzy rozstrzygnięciami o sposobie podziału oraz
o spłatach lub dopłatach, a wadliwość jednego z nich skutkuje koniecznością
uchylenia orzeczenia działowego w całości. Jedynie wyjątkowo, gdy zaskarżona
część postanowienia działowego nie ma wpływu na rozstrzygnięcie o samym
dziale, a więc nie jest nierozerwalnie związana z pozostałymi, możliwe jest
rozpoznanie sprawy w tym zakresie (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
14 stycznia 2015 r.; II CZ 82/14). Rację ma wnioskodawca, że w rozpoznawanej
sprawie doszło wskutek wydania postanowienia Sądu Okręgowego do zmiany
postanowienia Sądu Rejonowego odnośnie do punktu 4, a nie doszło do zmiany
wartości rzeczy podlegających podziałowi. Sąd Okręgowy dał wyraz zmianie tej
wartości jedynie w uzasadnieniu zaskarżonego skargą kasacyjną postanowienia,
co doprowadziło do obliczenia należnej wnioskodawcy spłaty w oparciu o wartość
9
rzeczy ustaloną przez sąd drugiej instancji inną niż ustalona w niezmienionej części
rozstrzygnięcia Sądu pierwszej instancji. Zaistniała więc niespójność, czy wręcz
rozbieżność, pomiędzy kolejnymi punktami postanowienia działowego, a także
między punktem 3 postanowienia a treścią uzasadnienia Sądu Okręgowego
(w zakresie wartości nieruchomości obciążonej hipoteką). Jak wielokrotnie
wskazywał Sąd Najwyższy, w sprawach działowych sąd drugiej instancji nie jest
związany granicami wniosków apelacyjnych ani zakazem reformationis in peius,
jeżeli przedmiot zaskarżenia jest integralnie związany z inną częścią lub całością
zaskarżonego orzeczenia (zob. np. uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej Sądu
Najwyższego z dnia 26 października 1973 r., III CZP 13/73 oraz postanowienia
z dnia 17 września 1999 r., I CKN 379/98, i z dnia 28 marca 2003 r., IV CKN
1961/00). Sprawa działowa stanowi jedną całość. W szczególności tak ścisły
związek zachodzi między orzeczeniem o podziale rzeczy a orzeczeniem
przyznającym poszczególnym współwłaścicielom spłaty lub dopłaty gotówkowe.
Dlatego zasadą jest, że wadliwość jednego z tych orzeczeń pociąga za sobą
konieczność ewentualnego uchylenia (zmiany) postanowienia działowego w całości
(zob. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 1964 r., III CR
294/64). Zaskarżenie orzeczenia o zniesieniu współwłasności nieruchomości
w zakresie oddalenia wniosku o rozliczenie nakładów pociąga za sobą konieczność
objęcia kontrolą instancyjną całego postanowienia sądu pierwszej instancji
w sytuacji, gdy sąd drugiej instancji odmiennie od sądu pierwszej instancji ustala
wartość poszczególnych składników majątkowych. Zarzut taki dotyczy bowiem
w istocie także wysokości zasądzonych dopłat, która wynikała z ustalenia wartości
nieruchomości, a w konsekwencji dotyczy całego rozstrzygnięcia o podziale
(zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2012 r., V CSK
526/11).
Zasadny był również zarzut wnioskodawcy naruszenia art. 213 k.c. poprzez
jego błędną wykładnię. Należy bowiem pamiętać, że żądanie zniesienia
współwłasności stanowi wyraz realizacji prawa podmiotowego, służącego każdemu
współwłaścicielowi z mocy art. 210 k.c. Każdy ze współwłaścicieli ma również
prawo wskazania sądowi określonego sposobu zniesienia współwłasności
oraz formułowania takich wniosków procesowych, które odpowiadają jego
10
interesom. Zdaniem Sądu Najwyższego przy dokonywaniu wykładni wskazanego
przepisu brak jest podstaw do odchodzenia od wąskiego ujmowania pojęcia
sprzeczności z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej. Jeżeli wydzielone części
mogą spełniać nadal funkcję rolną, choćby w inny niż dotąd sposób, przesłanka
negatywna podziału nie zachodzi. Oczywiście konieczne jest uwzględnienie
okoliczności konkretnego przypadku i dokonanie oceny, czy możliwe jest dokonanie
podziału w sposób umożliwiający prowadzenie tejże gospodarki w sposób
prawidłowy. Mając na uwadze stan faktyczny rozpoznawanej sprawy należy
zauważyć, że w doktrynie podkreśla się, że o istnieniu gospodarstwa rolnego
decydują grunty rolne, o jakich mówi art. 461
k.c. Pozostałe składniki gospodarstwa
rolnego wymienione w art. 553
k.c. nie są składnikami koniecznymi i ich brak
nie odbiera gruntom rolnym przymiotu gospodarstwa rolnego, jeśli tylko same
grunty stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą.
W judykaturze również podkreśla się, że najistotniejszym składnikiem
gospodarstwa rolnego - w sensie przedmiotowym - jest grunt rolny. Bez niego nie
może istnieć gospodarstwo rolne. Występowanie pozostałych składników tego
gospodarstwa, wymienionych w art. 553
k.c. nie jest konieczne dla bytu samego
gospodarstwa. W konsekwencji tego same grunty rolne (ewentualnie wraz
z gruntami leśnymi), gdy brak pozostałych wymienionych składników
(np. inwentarza żywego, narzędzi), mogą stanowić gospodarstwo rolne
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1997 r.; II CKN 137/97). Brak jest
podstaw do uznania, że kryterium oceny odnośnie do sprzeczności z zasadami
prawidłowej gospodarki rolnej winno mieć charakter podmiotowy, odnoszący się do
oceny przymiotów, stanu zdrowia współwłaściciela, któremu część gospodarstwa
rolnego w wyniku podziału miałaby przypaść. Warto zauważyć, że kryteria
podmiotowe odnoszące się do osoby współwłaściciela, któremu miałoby być
przyznane gospodarstwo rolne w całości, tj. kwestia prowadzenia gospodarstwa
rolnego lub stałej pracy w nim, czy też oceny, który ze współwłaścicieli daje
najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia, pojawiają się w art. 214 k.c.
(§ 1 i § 2). Jednakże ten przepis znajduje swoje zastosowanie dopiero w razie
braku zgody wszystkich współwłaścicieli na osobę współwłaściciela, któremu
przyznane miałoby być w całości gospodarstwo rolne. Przyznanie gospodarstwa
11
rolnego jednemu ze współwłaścicieli, na którego wyrażą zgodę wszyscy
współwłaściciele, wchodzi z kolei w rachubę, jeżeli zniesienie współwłasności
gospodarstwa rolnego przez podział między współwłaścicieli byłoby sprzeczne
z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej. W konsekwencji należy uznać, że co
do zasady zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego następuje przez
podział między współwłaścicieli, a dopiero gdy takie postępowanie nie jest możliwe
(zob. też art. 619 § 2 k.p.c.) należy rozważać przyznanie gospodarstwa temu
współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele, a w braku
takowej zgody takiemu, który będzie spełniał kryteria podmiotowe określone w art.
214 k.c. Taka wykładnia przepisu art. 213 k.c. wkomponowuje się w gwarancję
prawidłowego rozwinięcia w normie ustawowej regulacji zawartych w art. 21 ust. 1
oraz art. 64 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Mając na uwadze stan faktyczny
rozpoznawanej sprawy, dodać jeszcze należy, iż w doktrynie zauważa się,
że „sprzeczności" (zasadami prawidłowej gospodarki rolnej) nie można utożsamiać
z „niezgodnością" z tymi zasadami. Inaczej mówiąc, należy w konkretnych
wypadkach zniesienia współwłasności dokładnie rozważyć, czy podział fizyczny
gospodarstwa, a przede wszystkim podział wchodzącej w jego skład nieruchomości
rolnej, znacznie pogorszy warunki gospodarowania co najmniej jednego
ze współwłaścicieli. Samo pogorszenie warunków gospodarowania, jeśli jeden
ze współwłaścicieli prowadzi na gruntach będących przedmiotem zniesienia
współwłasności gospodarstwo rolne, będzie oczywiste. Sprzeczność z zasadami
prawidłowej gospodarki rolnej można określić jako rażącą niezgodność z owymi
zasadami. Jak słusznie podnosi się w doktrynie, celem obiektywnej oceny powinna
być odpowiedź na pytanie, czy podział gospodarstwa rolnego zapewni samą
możliwość prowadzenia na wydzielonych nieruchomościach rolnych gospodarstw
rolnych zgodnie z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej na wypadek, gdyby
uczestnik postępowania zdecydował się prowadzić działalność rolniczą, niezależnie
od tego, czy ją aktualnie prowadzi.
Uzasadniony był również zarzut skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania
art. 45 § 3 k.r.o., przy uwzględnieniu odesłania do § 1 i § 2 tego artykułu,
oraz art. 567 § 1 k.p.c. w zakresie odnoszącym się do zarzutu pominięcia
przy rozstrzyganiu sprawy o podział majątku wspólnego okoliczności,
12
iż ze wspólnego majątku stron poczyniono w przeszłości wydatki na
majątek prywatny wnioskodawcy, w postaci spłacenia z majątku
wspólnego długów wnioskodawcy wobec jego rodzeństwa w kwocie 500.000
PLS. Należy bowiem zauważyć, że w sprawie o podział majątku wspólnego po
ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów
poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków bez
względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania. Skoro dla
orzeczenia o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek
osobisty jednego z małżonków nie jest potrzebny osobny wniosek, nie można
uzależnić od inicjatywy dowodowej uczestników postępowania ani ustalenia,
że wydatki i nakłady zostały poczynione, ani też jaka jest ich wartość.
W sprawie o podział majątku wspólnego sąd obowiązany jest z urzędu
ustalić, czy i jakie wydatki i nakłady poczynione zostały z majątku
wspólnego na majątek osobisty i jaka jest ich wartość oraz obowiązany jest orzec
o ich zwrocie (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 2008 r., III CZP 148/07,
oraz postanowienie z dnia 16 października 1997 r., II CKN 395/97). Mając
na uwadze treść art. 45 § 3 k.r.o. zasadę tę należy odnieść do zaspokojenia
długu jednego z małżonków z majątku wspólnego. W świetle powyższego
należało ocenić treść zobowiązania wnioskodawcy z dnia 8 lutego
1972 r. (k.20), a także umiejscowić ten obowiązek w kontekście daty
dokonania spłaty na rzecz wskazanych w akcie notarialnym osób
i daty zawarcia przez strony związku małżeńskiego.
Niezasadny był natomiast zarzut uczestniczki
postępowania odnośnie do przyjętej przez Sądy zasady waloryzacji
(rozliczenia) wydatków z majątku wspólnego na długi wnioskodawcy,
wynikające z wyroku Sądu Wojewódzkiego z dnia 16 czerwca 1977
r., w oparciu o kryterium przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, a
nie według cen gruntów rolnych. Samo kryterium
zostało zastosowane przez Sąd Okręgowy prawidłowo. To właśnie
kryterium przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, a nie cen gruntów
rolnych, w sposób należyty pozwala ocenić wartość zapłaconego z majątku
dorobkowego długu jednego z małżonków, uwzględniając interesy
13
wnioskodawcy i uczestniczki. To właśnie współczynnik przeciętnego
miesięcznego wynagrodzenia stanowi w przypadku spłaty długu jednego
z małżonków odzwierciedlenie specyfiki zmiany siły nabywczej pieniądza (wskaźnik
ten rośnie z zasady proporcjonalnie do stopnia rozwoju kraju). Oparcie rozliczenia
kwoty spłaconego zobowiązania wnioskodawcy na porównaniu cen ziemi nie
uwzględniałoby interesów wnioskodawcy i uczestniczki, gdyż wzrost cen ziemi nie
był pochodną tylko procesów inflacyjnych, lecz przede wszystkim był wynikiem
uprzedniego zaniżenia wartości cen rynkowych (wskutek obowiązującego w latach
siedemdziesiątych ubiegłego wieku modelu gospodarczego) i zwiększonego popytu
na nieruchomości po otwarciu rynku obrotu nieruchomościami i przystąpieniu Polski
do Unii Europejskiej. Z tej też przyczyny proponowany przez uczestniczkę wskaźnik
rozliczenia nie mógł być w rozpoznawanej sprawie zastosowany, a zarzut nie mógł
być co do meritum uznany, chociaż należy zauważyć, że podstawę rozstrzygnięcia
o nakładach z majątku wspólnego na majątek osobisty (zaspokojenie długu
jednego z małżonków z majątku wspólnego) stanowi regulacja art. 45 k.r.o.
(zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2009 r., V CSK 39/09).
Z tych względów orzeczono jak w postanowieniu, przy czym mając
na uwadze wskazaną i omówioną wyżej integralność postanowienia działowego,
Sąd Najwyższy uchylił postanowienie z dnia 31 lipca 2014 r. w całości i przekazał
sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego (art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 w związku z art.
39821
k.p.c.). Dopiero bowiem przy ponownym rozpoznaniu sprawy możliwe będzie
dokonanie oceny, jaki sposób techniczny podziału majątku dorobkowego (z
uwzględnieniem korekt wartościowych) między wnioskodawcą a uczestniczką
będzie uzasadniony.
Mając powyższe na uwadze orzeczono jak w postanowieniu.
kc
14