Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 206/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSA Janusz Kaspryszyn
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z powództwa S.W.
przeciwko Skarbowi Państwa - Staroście S.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 lutego 2016 r.,
skarg kasacyjnych obu stron
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 3 września 2014 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok w części, w której rozstrzyga
o apelacji strony pozwanej i w jej uwzględnieniu zmienia wyrok
Sądu Okręgowego w S. z dnia 21 listopada 2013 r., w ten sposób,
że powództwo oddala, a kosztami postępowania obciąża powoda,
pozostawiając ich szczegółowe wyliczenie referendarzowi
sądowemu;
2) oddala skargę kasacyjną powoda;
2
3) zasądza od powoda na rzecz Skarbu Państwa Prokuratorii
Generalnej Skarbu Państwa kwotę 2700 (dwa tysiące siedemset)
zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
3
UZASADNIENIE
W pozwie skierowanym do Sądu Okręgowego w S. powód S. W. wniósł o
ustalenie, że przysługuje mu - na wypadek zbycia przez Skarb Państwa (zarówno
nieodpłatnego jak i odpłatnego) zabudowanej budynkiem mieszkalnym
nieruchomości położonej w S. przy ul. S. - prawo nabycia mieszkania nr 17
znajdującego się w tym budynku, które powód wynajmuje od pozwanego Skarbu
Państwa. W pozwie wskazano, że chodzi o prawo nabycia na zasadach
pierwszeństwa w rozumieniu ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami (jedn. tekst Dz. U. 2015, poz. 1774 ze zm., dalej u.g.n.) oraz art.
3 ust. 2 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o zasadach zbywania mieszkań będących
własnością przedsiębiorstw państwowych, niektórych spółek handlowych z
udziałem Skarbu Państwa, państwowych osób prawnych oraz niektórych mieszkań
będących własnością Skarbu Państwa (Dz. U. 2001, Nr 4, poz. 24 ze zm., dalej
u.z.z.m.) na preferencyjnych warunkach określonych w art. 6 u.z.z.m. W sprawie tej
ustalono, co następuje.
Decyzją z dnia 20 czerwca 1989 r. kierownik Rejonowego Urzędu Spraw
Wewnętrznych przyznał powodowi mieszkanie służbowe nr 17 położone w S. w
budynku mieszkalnym przy ul. W. S., w którym mieszka on do chwili obecnej.
Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji decyzją nr 504 z 16 sierpnia
2011 r. oraz Minister Administracji i Cyfryzacji decyzją nr 237 z 7 maja 2012 r.
stwierdzili nieważność decyzji komunalizacyjnej dotyczącej nieruchomości,
na której znajduje się budynek przy ul. S. Na podstawie tych decyzji, jako właściciel
zabudowanej nieruchomości, na której znajduje się budynek mieszkalny przy ul. W.
S., w dziale II księgi wieczystej […] prowadzonej przez Sąd Rejonowy w S. wpisany
jest Skarb Państwa - Starosta S.
W dniu 23 lipca 2012 r. Wojewoda […] wydał Zarządzenie nr 202/2012
w sprawie darowizny opisanej wyżej nieruchomości Skarbu Państwa i wyraził
zgodę na dokonanie przez Starostę S., wykonującego zadanie z zakresu
administracji rządowej, na rzecz Gminy Miasta S., darowizny
zabudowanych nieruchomości, położonych w S. przy ul. W. S. […], wraz
4
ze znajdującym się na niej wielorodzinnym budynkiem mieszkalnym, z wyłączeniem
własnościowych lokali oznaczonych numerami: 15, 18, 19 oraz 20.
W związku z tym zarządzeniem powód oraz 80 innych najemców wezwali
Starostę S. do zaniechania dokonania przez Skarb Państwa na rzecz Gminy
Miasta S. planowanej darowizny oraz uznania ich prawa pierwszeństwa w nabyciu
wynajmowanych przez nich mieszkań znajdujących się we wskazanych wyżej
budynkach na preferencyjnych warunkach określonych w u.z.z.m. Prowadzona w
tej sprawie korespondencja ze Starostą S.nie przyniosła spodziewanego przez
powoda rezultatu, co skłoniło go do wystąpienia z pozwem.
Wyrokiem z dnia 21 listopada 2013 r. Sąd Okręgowy w S. ustalił,
że powodowi S. W. przysługuje, na wypadek odpłatnego zbycia przez Skarb
Państwa - Starostę S. opisanej powyżej nieruchomości, prawo pierwszeństwa
nabycia w rozumieniu art. 34 u.g.n. oraz art. 3 ust. 2 u.z.z.m. na preferencyjnych
warunkach określonych w art. 6 tej ustawy wynajmowanego przez powoda od
pozwanego Skarbu Państwa - Starosty S. mieszkania nr 17 znajdującego się we
wskazanym budynku mieszkalnym usytuowanym na wyżej opisanej nieruchomości.
Sąd oddalił powództwo w pozostałym zakresie.
Oddalając apelacje obu stron Sąd Apelacyjny stwierdził, że podziela
i przyjmuje za własne ustalenia faktyczne Sądu I instancji.
Zdaniem Sądu II instancji nie można przyjąć, że art. 2 pkt 1 lit.
c) wspomnianej wyżej ustawy z 15 grudnia 2000 r, odnosi się jedynie do innych
państwowych osób prawnych z wyłączeniem Wojskowej Agencji Mieszkaniowej
i nie dotyczy Skarbu Państwa. W tym zakresie Sąd Apelacyjny w całości podziela
rozważania sądu pierwszej instancji, który dostrzegł, że co prawda
przywołany przepis nie wymienia expressis verbis Skarbu Państwa, to jednakże
w świetle uregulowania w szczególności art. 34 k.c. Skarb Państwa to także
państwowa osoba prawna.
W konsekwencji zasadnie sąd pierwszej instancji przyjął, że pozwany Skarb
Państwa reprezentowany przez Starostę S. jest zbywcą w rozumieniu art. 2 pkt 1 lit.
c ustawy z 15 grudnia 2000 r., a więc zarzut apelacji pozwanego w tym zakresie
był bezzasadny. Sąd nie podzielił zarzutu pozwanego, że z przepisów tej ustawy
5
wynika, iż w odniesieniu do mieszkań stanowiących własność Skarbu Państwa
uprawnienia najemców mieszkań dotyczą jedynie mieszkań będących w trwałym
zarządzie jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej. Zarzut ten
można rozpoznać łącznie z zarzutem pozwanego naruszenia art. 10 ust. 1 ustawy z
15 grudnia 2000 r. przez jego niezastosowanie i przyjęcie, że powołana ustawa ma
zastosowanie do wszystkich mieszkań stanowiących własność Skarbu Państwa (za
wyjątkiem mieszkań będących w zasobach Wojskowej Agencji Mieszkaniowej),
podczas gdy dotyczy ona mieszkań stanowiących własność Skarbu Państwa, ale
będących w trwałym zarządzie jednostki organizacyjnej niemającej osobowości
prawnej. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, pozwany nie dostrzega, że art. 10 u.z.z.m.
statuuje szczególne uprawnienie; w ust. 1 tego przepisu jest, bowiem mowa o
mieszkaniach stanowiących własność Skarbu Państwa, ale będących w trwałym
zarządzie jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej. Na okoliczność,
że jest to w ustawie przepis szczególny wskazuje choćby systematyka aktu
prawnego, albowiem znajduje się on po przepisach zawierających zmiany innych
aktów prawnych. Nie może on, więc służyć do interpretacji przepisów art. 2-4
ustawy z 15 grudnia 2000. W art. 4 ust. 1 tej ustawy jest natomiast mowa o
mieszkaniach przeznaczonych przez zbywcę na sprzedaż, przy czym przez zbywcę
- zgodnie z art. 2 pkt 1 lit. c u.z.z.m. - należy rozumieć Skarb Państwa, jako „inną
państwową osobę prawną".
Dodatkowo Sąd II instancji wskazał na treść art. 4 ust. 3 ustawy u.z.z.m.
zgodnie, z którym zbywca może także sprzedać mieszkanie na wniosek osoby
uprawnionej według zasad określonych w ust. 1. Regulacja ta jest paralelna do art.
10 ust. 1 ustawy u.z.zm. zgodnie, z którym mieszkanie stanowiące własność
Skarbu Państwa, będące w trwałym zarządzie jednostki organizacyjnej nie mającej
osobowości prawnej, może być zbyte osobie uprawnionej na jej wniosek po cenie
pomniejszonej stosownie do art. 6. Te dwa różne przepisy muszą dotyczyć dwóch
różnych stanów faktycznych, których nie można utożsamiać.
Powyższy wniosek petryfikuje wreszcie okoliczność, że art. 10 tej ustawy
jest w istocie przepisem czasowym, albowiem - zgodnie z jego ust. 2 - uprawnienie,
o którym mowa w ust. 1, wygasa, jeśli wniosek o nabycie nie zostanie złożony
organowi reprezentującemu Skarb Państwa do dnia 31 grudnia 2008 r.
6
Tymczasem uprawnienie, którego ustalenia żądał powód nie jest ograniczone tym
terminem; a właściwie jedynym terminem go ograniczającym jest termin 3 miesięcy,
ale od zawiadomienia go na piśmie o przeznaczeniu mieszkania na sprzedaż
(art. 5 ust. 1 ustawy u.z.z.m.).
Również to wskazuje, że tryb nabycia z art. 10 u.z.z.m. jest trybem
odmiennym, który winien być traktowany rozdzielnie, od trybu korzystania przez
osobę uprawnioną (w rozpoznawanej sprawie powoda) z prawa pierwszeństwa
z art. 4 ust. 1 w zw. z art. 3 ust. 2 ustawy u.z.z.m. W konsekwencji zasadnie
sąd pierwszej instancji przyjął, że zbycie nieruchomości, na której znajduje
się budynek, w którym położony jest przedmiotowy lokal, nie może - zgodnie z art.
3 ust. 2 u.z.z.m, nastąpić z pominięciem przysługującego powodowi pierwszeństwa
w nabyciu tego lokalu; jednocześnie w sprawie nie miał zastosowania art. 10 ust. 1
u.z.z.m. a więc sąd pierwszej instancji nie mógł go naruszyć poprzez brak
jego zastosowania.
Sąd Apelacyjny nie podziela twierdzeń powoda, jakoby Sąd I instancji
naruszył art. 3 ust. 2 ustawy ZZM przez jego niewłaściwą wykładnię i w rezultacie
niezastosowanie tego przepisu także do nieodpłatnego zbycia przedmiotowego
lokalu. W stanie prawnym obowiązującym przed 19 września 2005 r. orzecznictwo
wskazywało jednoznacznie, że prawo pierwszeństwa w nabyciu mieszkania
na warunkach preferencyjnych przysługiwało tylko w stosunku do mieszkań,
które zbywca przeznaczył na sprzedaż, zaś bezpłatne przekazanie nieruchomości
wyłącza owo prawo pierwszeństwa (zob. np. wyrok SN z 22 czerwca 2012 r.,
V CSK 303/11). W ocenie sądu stanowisko to zachowało aktualność także
w obecnie obowiązującym stanie prawnym.
I. Powód w skardze kasacyjnej zarzucił naruszenie prawa materialnego
przez błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, tj.: art. 3 ust. 2 u.z.z.m.
skutkującą jego niezastosowaniem w sprawie niniejszej do części żądania pozwu
i apelacji nieuwzględnionej przez Sąd Apelacyjny , a także poprzez niewłaściwe
zastosowanie art. 4 ust. 1 ww. ustawy odnoszącego się jedynie do zbywania
poszczególnych mieszkań a nie całej nieruchomości budynkowej, w której znajdują
7
się mieszkania podlegające przepisom powołanej ustawy, w tym zajmowane przez
powoda to jest w sytuacji objętej żądaniem ustalenia w niniejszej sprawie.
II. Pozwany zarzucił w skardze kasacyjnej naruszenie prawa materialnego,
tj.: 1) art. 3 ust. 2 i art. 4 w związku z art. 10 ust. 1 i 2 u.z.z.m. przez błędną
wykładnię polegającą na przyjęciu, że powodowi, jako najemcy mieszkania
będącego własnością Skarbu Państwa, przysługuje prawo pierwszeństwa
w nabyciu mieszkania, podczas gdy prawo pierwszeństwa, o którym mowa w art. 3
ust. 2 i art. 4 ustawy, nie przysługuje przy sprzedaży mieszkań stanowiących
własność Skarbu Państwa; 2) art. 2 pkt u.z.z.m. przez błędną wykładnię i przyjęcie,
że zbywcą w rozumieniu tego przepisu jest również Skarb Państwa, jako odrębna,
państwowa osoba prawna, podczas gdy art. 2 pkt 1 lit. c ustawy dotyczy jedynie
innych (niż Skarb Państwa) państwowych osób prawnych z wyłączeniem
Wojskowej Agencji Mieszkaniowej.
W przypadku nieuwzględnienia powyższych zarzutów (alternatywnie)
pozwany zarzucił naruszenie: 3) art. 3 ust. 2 i art. 4 w związku z art. 10 ust. 1 i 2
u.z.z.m. przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że powodowi, jako
najemcy mieszkania będącego własnością Skarbu Państwa, które nie znajduje się
w trwałym zarządzie jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej,
przysługuje prawo pierwszeństwa w nabyciu mieszkania, podczas gdy prawo
pierwszeństwa, o którym mowa w art. 3 ust. 2 i art. 4 ustawy, nie przysługuje przy
sprzedaży mieszkań stanowiących własność Skarbu Państwa, które nie znajdują
się w trwałym zarządzie jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasadnicze znacznie dla oceny pozostałych zarzutów podniesionych
w obu skargach kasacyjnych ma ustalenie jak rozumieć art. 2 pkt 1 lit. c ustawy
z 15 grudnia 2000 r. o zasadach zbywania mieszkań będących własnością
przedsiębiorstw państwowych, niektórych spółek handlowych z udziałem
Skarbu Państwa, państwowych osób prawnych oraz niektórych mieszkań będących
własnością Skarbu Państwa (Dz. U. 2001, Nr 4, poz. 24 ze zm., dalej u.z.z.m.)
8
Przepis ten zawiera, dla potrzeb wspomnianej ustawy, legalną definicję zbywcy,
który przeznacza mieszkanie do sprzedaży. Jego sformułowanie jest jednoznaczne;
przez zbywcę należy rozumieć oprócz wymienionych w tym przepisie osób
prawnych inne państwowe osoby prawne, z wyłączeniem Agencji Mienia
Wojskowego.
Orzekające w sprawie sądy uznały, że inną państwową osobą prawną jest
również Skarb Państwa. Dla poparcia swojego stanowiska powołały się na art.
34 i 441
§ 1 k.c. Wspomniane przepisy kodeksu cywilnego wyraźnie jednak
potwierdzają odmienny wniosek. Ustawodawca przy ich pomocy wskazał,
do kogo należy mienie państwowe. W obu przepisach podkreśla się tylko,
iż oprócz Skarbu Państwa mienie państwowe należy do innych państwowych osób
prawnych. Określenie „inna państwowa osoba prawna” zostało w nich użyte
wyraźnie dla odróżnienia tych osób od Skarbu Państwa. Taką sugestię zawiera
art. 34 k.c. „Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw
i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nienależącego do innych
państwowych osób prawnych Jeszcze dobitniej potrzebę odróżniania Skarbu
Państwa i innych państwowych osób prawnych podkreśla art. 441
§ 1 k.c.
„Własność i inne prawa majątkowe, stanowiące mienie państwowe,
przysługują Skarbowi Państwa albo innym państwowym osobom prawnym”.
Nawet, jeżeli możemy na tle tych przepisów wskazać grupę państwowych osób
prawnych, do których zaliczyć można Skarb Państwa i inne państwowe osoby
prawne, to ustawodawca jednoznacznie odróżnia w nich Skarb Państwa i inne
państwowe osoby prawne. Ich wspólną cechą jest tylko to, że są one w stosunkach
cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia
państwowego. Nie można jednak z tego wyciągać wniosku, że jeżeli w innej
ustawie użyte zostaje określenie „inna państwowa osoba prawna” to taką osobą
jest również Skarb Państwa. Poza tym, że Skarb Państwa i inne państwowe osoby
prawne działają w oparciu o mienie państwowe, nie ma żadnych podstaw do
traktowania w każdej ustawie zwrotu „inne państwowe osoby prawne”, jako
obejmującego także Skarb Państwa.
Wniosek ten jest szczególnie uzasadniony w odniesieniu do ustawy
z 15 grudnia 2000 r. Już sam tytuł ustawy wskazuje, że ustawodawca wyraźnie
9
odróżnia Skarb Państwa od innych państwowych osób prawnych skoro
zdecydował, że jest to ustawa o zasadach zbywania mieszkań będących
własnością przedsiębiorstw państwowych, niektórych spółek handlowych
z udziałem Skarbu Państwa, państwowych osób prawnych oraz niektórych
mieszkań będących własnością Skarbu Państwa. W samym tytule ustawodawca
odróżnia państwowe osoby prawne, w tym przedsiębiorstwa państwowe, które
mogą zbywać mieszkania będące ich własnością od Skarbu Państwa, który
może zbywać tylko niektóre mieszkania stanowiące jego własność. Także regulacja
trybu zbywania mieszkań przez wymienionych w ustawie zbywców została
uregulowana odrębnie. Tryb zbywania mieszkań przez inne państwowe osoby
prawne, z wyłączeniem, Agencji Mienia Wojskowego, spółek z udziałem Skarbu
Państwa oraz przedsiębiorstw państwowych określony został w art. 3 do 7 u.z.z.m.
Natomiast zbywanie mieszkań stanowiących własność Skarbu Państwa zostało
ograniczone. Po pierwsze, można zbywać na zasadach preferencyjnych
o określonych w art. 6 u.z.z.m., tylko mieszkania, które są w trwałym zarządzie
jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej. Po drugie, takie zbycie
zostało wyraźnie ograniczone w czasie art. 10 ust. 2 u.z.z.m.
Biorąc pod uwagę powyższe, brak podstaw do uznania, że zbywcą
w rozumieniu art. 2 pkt 1 c u.z.z.m. może być Skarb Państwa, gdyż nie jest on inną
państwową osobą prawną w rozumieniu tej ustawy. W tej sytuacji uzasadniony jest
zarzut naruszenia art. 3 ust. 2 i art. 4 w związku z art. 10 ust. 1 i 2 u.z.z.m.
Powodowi, jako najemcy mieszkania stanowiącego własność Skarbu Państwa, nie
przysługuje pierwszeństwo w nabyciu tego mieszkania na wypadek zbycia przez
Skarb Państwa budynku, w którym się ono znajduje. Mieszkanie to stanowi
własność Skarbu Państwa, ale nie jest ono w trwałym zarządzie państwowej
jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej. Przyznane przez ustawę
z 25 grudnia 2000 r. najemcom mieszkań pierwszeństwo i szczególne warunki
nabywania mieszkań nie dotyczą, bowiem każdego mieszkania stanowiącego
własność Skarbu Państwa, ale jak wynika już z tytuły wspomnianej ustawy, tylko
niektórych mieszkań, które opisano w art. 10 tej ustawy. Za odmienną wykładnią
powołanych wyżej przepisów ustawy, którą przyjęły orzekające w sprawie sądy, nie
przemawiają również względy celowościowe. Skarb Państwa, jako zaplecze
10
majątkowe urzędów państwowych, musi dysponować odpowiednią pulą mieszkań,
aby zabezpieczyć sprawne funkcjonowanie tych urzędów. Te względy mogą
uzasadniać ograniczenie uprawnień najemców do nabywania mieszkań na
preferencyjnych warunkach, gdy określony budynek jest zapleczem
mieszkaniowym dla urzędów państwowych, aby nie dopuścić do zmniejszani ilości
takich mieszkań poniżej określonego minimum.
Uznanie, że powodowi w ogóle nie przysługuje uprawnienie przewidziane
w art. 3 ust. 2 u.z.z.m. czyni bezprzedmiotowym zarzut sformułowany w jego
skardze kasacyjnej, że uprawnienie takie przysługuje mu także w razie bezpłatnego
zbycia budynku.
Mając na względzie, że zarzuty zawarte w skardze kasacyjnej pozwanego
okazały się uzasadnione Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
k.p.c., orzekł jak
w sentencji wyroku.
kc
jw