Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 815/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSA Janusz Kaspryszyn
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości D.
Spółki Akcyjnej w upadłości likwidacyjnej w W.
przeciwko L. Spółce Akcyjnej w W.
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną i nakazanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 9 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 czerwca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Powód - Syndyk masy upadłości D. w upadłości likwidacyjnej wniósł o
uznanie za bezskuteczne oświadczenia z 8 czerwca 2009 r. o przeniesieniu przez
D. na rzecz A. sp. o.o. w K. własności 6423 udziałów w D.H. sp. z o.o., 19753
udziałów w J. sp. z o.o. w K., 18178 akcji Wielobranżowego Przedsiębiorstwa
Produkcyjno-Handlowego M. w B. oraz 1490033 akcji L. S.A. w W. Nadto wniósł
o zobowiązanie pozwanego, aby mu wydał akcje wymienionych wyżej spółek.
Powód wywiódł roszczenie z art. 127 ust. 1 ustawy z 28 lutego 2003 r. -
Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2003 r. Nr 60, poz. 535 ze zm.; dalej:
„p.u.n.”) i wskazał, że umową pożyczki z 8 czerwca 2009 r., aneksowaną 22 lipca
2009 r., pozwany pożyczył upadłemu kwotę 1.100.000 zł, którą ten miał zwrócić
18 września 2009 r. Wierzytelność pozwanego jako pożyczkodawcy o zwrot
pożyczki została zabezpieczona przewłaszczeniem na zabezpieczenie udziałów
i akcji spółek wymienionych w żądaniu pozwu. Upadły zwrócił pożyczkodawcy
100.000 zł. Powinno to prowadzić do proporcjonalnego zwrotnego przeniesienia
praw do przedmiotu przewłaszczenia. Pozwany 1 października 2009 r. złożył
oświadczenie o przeniesieniu na upadłego własności części udziałów i akcji spółek
będących przedmiotem zabezpieczenia, ale nie wydał mu dokumentów akcji,
natomiast w Krajowym Rejestrze Sądowym własność udziałów w spółkach
z ograniczoną odpowiedzialnością nadal jest przypisana pozwanemu, który
wykonuje uprawnienia z tych udziałów jak właściciel.
Pozwany A. sp. o.o., w miejsce którego w toku procesu wstąpił następca
prawny – L. S.A., wniósł o oddalenie powództwa i zarzucił, że zgodnie z umową
pożyczki i przewłaszczenia na zabezpieczenie do czasu spłaty pożyczki przeszła
na niego własność akcji i udziałów w spółkach. Strony nie oceniały rzeczywistej
wartości praw majątkowych, na których nastąpiło zabezpieczenie i nie badały
ekwiwalentności swoich świadczeń. Po zwróceniu mu kwoty 100.000 zł, pozwany
podjął działania konieczne do zwrotnego przeniesienia części praw na upadłego,
ale ten odmówił współdziałania w czynnościach mających do tego doprowadzić.
Wyrokiem z 17 stycznia 2014 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo. Sąd
ten ustalił, że w umowie z 8 czerwca 2009 r. A. Sp. z o.o. zobowiązał się pożyczyć
3
D. S.A. w terminie do 7 dni od dnia zawarcia umowy kwotę 1.100.000 zł. Na
zabezpieczenie długu z umowy pożyczki pożyczkobiorca przewłaszczył za zgodą i
na rzecz pożyczkodawcy 6.423 udziałów w D.H. sp. z o.o. o łącznej wartości
nominalnej 3.211.500 zł, 19.753 udziałów w J. sp. z o.o. o łącznej wartości
nominalnej 9.876.500 zł, 18.178 akcji Wielobranżowego Przedsiębiorstwa
Produkcyjno-Handlowego M. S.A. o łącznej wartości nominalnej 18.178 zł oraz
1.490.033 akcji L. S.A. o łącznej wartości nominalnej 1.490.033 zł. Strony
postanowiły, że w przypadku zwrotu pożyczonej kwoty z odsetkami w uzgodnionym
terminie, pozwany jest zobowiązany do niezwłocznego zwrotnego przeniesienia
własności przedmiotu zabezpieczenia na pożyczkobiorcę. W przypadku częściowej
spłaty pożyczki i odsetek, zobowiązanie do zwrotnego przeniesienia własności
miało powstać proporcjonalnie do spłaconego na dzień zwrotu pożyczki
zobowiązania, w kolejności: z udziałów w D.H. Sp. z o.o., akcji L. S.A., udziałów w
J. Sp. z o.o., akcji M. S.A.
Aneksem z 22 lipca 2009 r. strony ustaliły termin zwrotu pożyczki na
18 września 2009 r. oraz przyjęły, że w przypadku jej częściowej spłaty pozwany
jest zobowiązany w terminie 14 dni od wpływu środków na jego rachunek
bankowy dokonać zwrotnego przeniesienia części udziałów i akcji na rzecz
pożyczkobiorcy. Pozwany może swobodnie wybrać przenoszone papiery
wartościowe, proporcjonalnie do kwoty zwróconej części pożyczki.
D. S.A. w umówionym terminie zwrócił jedynie 100.000 zł pożyczki, w
związku z czym 19 września 2009 r. poprzednik pozwanego złożył oświadczenie o
wygaśnięciu zobowiązań z umowy pożyczki i zwolnieniu pożyczkobiorcy z długu z
uwagi na to, że nabył własność akcji i udziałów spółek wskazanych w umowie z 8
czerwca 2009 r. i wygasło roszczenie pożyczkobiorcy o przeniesienie własności
papierów wartościowych stanowiących zabezpieczenie udzielonej pożyczki.
W oświadczeniu z 1 października 2009 r. poprzednik pozwanego wskazał,
że w związku ze spłatą 100.000 zł należności głównej z kwoty pożyczki przenosi
zwrotnie na rzecz D. S.A. własność 1.844 udziałów w J. spółce z o.o., 584 udziałów
w D.H. spółce z o.o., 135.458 akcji L. S.A. oraz 1.653 akcji M. S.A. Pismo zostało
przekazane spółce D. S.A., jednakże nie zostało zaakceptowane przez jej organy.
4
Poprzednik prawny upadłego postawił papiery wartościowe wymienione w
oświadczeniu do dyspozycji D. S.A.
Postanowieniem z 4 listopada 2009 r. Sąd Rejonowy w B., na wniosek
złożony 3 września 2009 r., ogłosił upadłość likwidacyjną D. S.A., a Syndyk masy
upadłości zażądał od pozwanego zwrotu wszystkich udziałów i akcji będących
przedmiotem umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie.
W chwili zawarcia umowy pożyczki z 8 czerwca 2009 r. rzeczywista wartość
rynkowa D.H. Sp. z o.o. oraz M. S.A. wyrażały się w liczbach ujemnych
odpowiednio (-) 7.601.665,26 zł i (-) 4.665.919,80 zł. Wartość rynkowa J. Sp. z o.o.
wynosiła 3.610.058,28 zł, a wartość rynkowa L. S.A. - 6.287.939,26 zł. Rzeczywista
łączna wartość przewłaszczonych na zabezpieczenie akcji i udziałów wyniosła
zatem 9.897.997,54 zł, z czego pakiet udziałów D.H. Sp. z o.o. oraz pakiet akcji M.
S.A. nie przedstawiał żadnej wartości.
Sąd Okręgowy uznał powództwo za bezzasadne. Przytoczył brzmienie art.
127 ust. 1 i 3 p.u.n., z którego powód wywodził roszczenie i wskazał, że ocena
skuteczności zaskarżonej czynności powinna nastąpić na podstawie art. 127 ust. 3,
a nie ust. 1 p.u.n., bowiem cel czynności rozporządzającej spółki D. S.A. nie budził
wątpliwości, a przewłaszczenie zabezpieczało pożyczkę. Postanowienia umowy z 8
czerwca 2009 r. nie pozostawiały wątpliwości co do charakteru prawnego
zaskarżonej czynności. Powód nie twierdził, że zaskarżona czynność nazwana
przewłaszczeniem na zabezpieczenie została dokonana jedynie dla pozoru, a
rzeczywistą wolą stron było definitywne przeniesienie własności akcji i udziałów w
spółkach na stronę pozwaną.
Zaskarżonej czynności nie dokonano w okresie umożliwiającym skuteczne
jej podważenie na podstawie art. 127 ust. 3 p.u.n. Umowa została bowiem zawarta
8 czerwca 2009 r., zaś wniosek o ogłoszenie upadłości D. S.A. został złożony 3
września 2009 r., a więc już po upływie dwóch miesięcy od dokonania zaskarżonej
czynności. Nawet gdyby umowa pożyczki została zawarta w okresie dwóch
miesięcy przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości, to i tak niemożliwe
byłoby skuteczne jej zaskarżenie, bowiem w doktrynie i orzecznictwie przesądzono,
że w przypadku zabezpieczenia wierzytelności powstającej równocześnie z
5
udzielonym zabezpieczeniem, zabezpieczenie pozostaje skuteczne, choćby
dokonano go w okresie dwóch miesięcy przed złożeniem wniosku o ogłoszenie
upadłości.
Żądanie nakazania pozwanemu, aby wydał powodowi akcje M. S.A. i L. S.A.
powód powiązał z żądaniem uznania za bezskuteczne przeniesienia ich własności,
natomiast nie żądał wydania akcji podlegających zwrotnemu przeniesieniu na rzecz
pożyczkobiorcy na podstawie § 7 pkt 5 umowy z 8 czerwca 2009 r. w związku z
częściową spłatą długu. A. Sp. z o.o. postawiła do dyspozycji pożyczkobiorcy
papiery wartościowe wymienione w oświadczeniu z 1 października 2009 r. i po
ogłoszeniu jego upadłości wyrażała gotowość wydania powodowi akcji na
podstawie § 7 pkt 5 umowy, o ile tylko podpisze on oświadczenie z 1 października
2009 r., gdyż czynność zwrotnego przeniesienia prawa do nich ma charakter
dwustronny, wymagający również oświadczenia woli powoda. Powód może zatem
odzyskać część akcji w każdej chwili, podpisując oświadczenie o ich zwrotnym
przeniesieniu, którego egzemplarz został mu przekazany jeszcze w 2009 r.
Wyrokiem z 25 czerwca 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda od
wyroku Sądu Okręgowego z 17 stycznia 2014 r.
Sąd Apelacyjny uznał, że powód bezzasadnie zarzucał wydanie wyroku
z naruszeniem art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 321 k.p.c. oraz art. 233 k.p.c.
Stwierdził, że jeżeli powód buduje konstrukcję żądania na konkretnym przepisie
prawa materialnego, to tym samym wytycza granice okoliczności spornych
i niespornych, które mają stanowić podstawę faktyczną orzeczenia. Okoliczności
faktyczne wskazywane na uzasadnienie żądania pozwu odpowiadały przesłankom
roszczenia przewidzianego w art. 127 p.u.n., a powód na żadnym etapie
postępowania nie wskazywał na inne okoliczności faktyczne, które uzasadniałyby
rozpoznanie zgłoszonego żądania na podstawie art. 527 i n. k.c.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie jest umową zawieraną na podstawie art.
3531
k.c. pomiędzy dłużnikiem - właścicielem rzeczy a jego wierzycielem, stosownie
do której dłużnik przenosi na wierzyciela własność rzeczy w celu zabezpieczenia
wykonania jakiegoś zobowiązania. Przewłaszczenie rzeczy w celu zabezpieczenia
nie następuje z zamiarem trwałego wyzbycia się jej własności. Realizacja
6
zamierzonego przez strony celu przewłaszczenia na zabezpieczenie następuje
w ten sposób, że w razie niespłacenia długu wierzyciel może, jako właściciel
rzeczy, zaspokoić z niej swoją wierzytelność bez potrzeby zachowywania
niektórych procedur dyktowanych interesem dłużnika, ale nie oznacza to jednak,
że zupełnie dowolnie. W każdym wypadku zaspokojenie się wierzyciela
z przewłaszczonej rzeczy następuje nie z chwilą nabycia przez wierzyciela
własności rzeczy, ale z chwilą dokonania czynności powodującej zaspokojenie się
wierzyciela z tej rzeczy i prowadzącej do umorzenia w całości lub w części
zabezpieczonej wierzytelności.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że z pism powoda wynika, że wywodzi on
roszczenie z art. 127 ust. 1 p.u.n. i traktuje przewłaszczenie na zabezpieczenie jako
rozporządzenie majątkiem, o którym mowa w art. 127 ust. 1 p.u.n., czego
konsekwencją są jego dalsze twierdzenia o nieekwiwalentności świadczeń. Art. 127
ust. 1 p.u.n odnosi się do czynności prawnych rozporządzających, dokonanych
przez dłużnika, ale nie dotyczy jednak takich czynności rozporządzających, których
celem jest zabezpieczenie własnego długu, np. poprzez przewłaszczenie na
zabezpieczenie. Czynność zabezpieczająca nie powoduje sama przez się
zmniejszenia masy upadłości, gdyż ustanowione zabezpieczenie nie jest związane
ze wzajemnym świadczeniem ze strony uprawnionego z zabezpieczenia. Z tego
względu bezskuteczność takich czynności powinna być oceniana tylko na
podstawie art. 127 ust. 3 p.u.n., bez możliwości sięgania po regulację przewidzianą
w art. 127 ust. 1 p.u.n. Zaskarżona czynność dokonana została 8 czerwca 2009 r.,
a wniosek o ogłoszenie upadłości złożono 3 września 2009 r., a zatem nawet przy
przyjęciu daty pewnej tej czynności na dzień 22 czerwca 2009 r., oraz ze względu
na treść art. 84 ust. 2 p.u.n., uznać należy, że do przewłaszczenia
na zabezpieczenie doszło przed dwumiesięcznym okresem ochronnym oraz
że czynność ta jest skuteczna wobec masy upadłości.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego z 25 czerwca 2014 r.,
powód zarzucił, że orzeczenie to zostało wydane z naruszeniem prawa
materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), to jest: - art. 127 ust. 3 p.u.n. przez błędną
wykładnię i przyjęcie, iż ma on zastosowanie do zabezpieczenia wierzytelności
powstającej równocześnie z udzielonym zabezpieczeniem, - art. 127 ust. 1 p.u.n.
7
poprzez błędną wykładnię i przyjęcie, iż nie znajduje on zastosowania do czynności
polegających na zabezpieczeniu, chociażby polegały one na nieodpłatnym
rozporządzeniu majątkiem upadłego lub gdy jego wartość przewyższała w rażącym
stopniu wartość otrzymanego świadczenia.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy do Sądowi Apelacyjnemu ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Art. 127 p.u.n. (także po nowelizacji dokonanej ustawą z 15 maja 2015 r. -
Prawo restrukturyzacyjne, Dz.U. poz. 978), w ust. 1 stanowi, że bezskuteczne
w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego
w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi
rozporządził on swoim majątkiem, jeżeli dokonane zostały nieopłatnie albo
odpłatnie, ale wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu
wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego
albo osoby trzeciej. W ustępie 3 tego przepisu ustawodawca za bezskuteczne
w stosunku do masy upadłości uznał też zabezpieczenie i zapłatę długu
niewymagalnego, dokonane przez upadłego w ciągu sześciu miesięcy przed
złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości.
Powód niewątpliwie wywodził roszczenie z zacytowanego wyżej przepisu;
niewątpliwie też czynność upadłego z poprzednikiem prawnym pozwanego, którą
zakwestionował, miała miejsce wcześniej niż w ciągu sześciu miesięcy przed
złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości.
2. W art. 127 ust. 1 p.u.n. ustawodawca określił czynności prawne upadłego
podlegające ocenie na podstawie tego przepisu w sposób ogólny, przez odwołanie
się do pewnych ich cech, nie zaś do nazwy rodzajowej. Przepis ten ma zatem
zastosowanie do wszystkich tych czynności upadłego, których skutkiem było
rozporządzenie jego majątkiem, o ile dokonane zostało nieopłatnie albo odpłatnie,
jeśli wartość świadczenia upadłego przewyższała w rażącym stopniu wartość
świadczenia otrzymanego na jej podstawie przez upadłego lub zastrzeżonego dla
upadłego albo osoby trzeciej.
Czynność o charakterze rozporządzającym to taka, której skutkiem są
8
zmiany w prawach majątkowych dokonującej jej osoby, następujące bez żadnych
dodatkowych czynności, z chwilą jej dokonania albo w zastrzeżonym terminie czy
po zrealizowaniu się pewnego warunku. Zmiany w prawach majątkowych osoby
dokonującej czynności rozporządzającej polegają np. na przeniesieniu ich
przedmiotów lub ich obciążeniu. Z uwagi na działanie zasady ustalonej w art. 155
k.c., umowy zobowiązujące do przeniesienia własności rzeczy wywołują także
skutek rozporządzający, chyba że strony czynności wyłączą go w konkretnych
okolicznościach lub uczyni to sam ustawodawca. Umowa, na podstawie której
upadły przeniósł na inną osobę przysługujące mu prawa majątkowe ma charakter
rozporządzający. Osobną kwestią jest, czy upadły - na podstawie stosunku
prawnego, w jakim pozostaje z osobą, na rzecz której dokonał czynności
rozporządzającej - może liczyć na to, że przedmiot rozporządzenia wróci do jego
majątku w całości względnie w części.
Za czynność odpłatną uznaje się natomiast taką, która prowadzi do
uzyskania określonych korzyści majątkowych przez jej strony. Korzyść ta musi mieć
realną wartość, ale nie zawsze musi być obiektywnie weryfikowalnym,
ekonomicznym ekwiwalentem przysporzenia otrzymywanego przez drugą
stronę czynności. Granica wzajemnego stosunku obiektywnej wartości świadczeń
uzyskiwanych przez strony czynności w związku z jej dokonaniem,
po przekroczeniu której należy ich czynność traktować jako negotium mixtum cum
donatione jest sporna. Okoliczności faktyczne i podstawa prawna roszczenia
zgłoszonego w niniejszej sprawie nie wymagają jednak jej precyzyjnego
wyznaczenia. Brzmienie art. 127 ust. 1 p.u.n. wskazuje bowiem na to,
że ustawodawca nie wymaga, by czynności wyłączone spod oceny na podstawie
tego przepisu prowadziły do uzyskania przez ich strony świadczeń obiektywnie
równoważnych sobie ekonomicznie. W jego zakresie lokuje jednak te czynności,
które konstrukcyjnie należą do odpłatnych, jednak w konkretnych okolicznościach
przybrały taką postać, że wartość świadczenia upadłego przewyższała w rażącym
stopniu wartość świadczenia, które sam otrzymał lub miał otrzymać na podstawie
dokonanej czynności.
Niezależnie od powyższego, w związku z odwołaniem się przez
ustawodawcę w art. 127 ust. 3 p.u.n. do pojęcia „zabezpieczenie”, trzeba
9
wspomnieć o czynnościach, które dokonywane są w celu umocnienia pozycji
wierzyciela w innym stosunku prawnym oraz w celu zagwarantowania mu,
że ochronione zostaną jego interesy charakterystyczne dla zabezpieczanej
wierzytelności, mającej źródło w jakimś innym stosunku prawnym. Czynności te są
wyodrębniane z uwagi na funkcję, jaką mają spełnić, a system prawny nie
przewiduje ich zamkniętego katalogu. Mieszczą się w nim czynności prowadzące
do uzyskania tzw. zabezpieczenia rzeczowego, jak i osobistego, zarówno
rozporządzające, jak i zobowiązujące.
Najczęściej stosowanymi zabezpieczeniami rzeczowymi są hipoteka,
zastaw, kaucja oraz przewłaszczenie.
O charakterze umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie Sąd Najwyższy
wypowiedział się szerzej w cytowanym przez Sąd Apelacyjny wyroku z 13 maja
2011 r., V CSK 360/10 (nie publ.). Wynika z niego, że przewłaszczenie jest
czynnością rozporządzającą, prowadzącą do nabycia własności przewłaszczanej
rzeczy lub prawa przez wierzyciela zabezpieczanej w ten sposób wierzytelności,
a dochodzi do niego już z chwilą zawarcia umowy (art. 155 § 1 k.c.). Intencją jej
stron nie jest jednak przeniesienie własności rzeczy celem zaspokojenia
zobowiązania z innej umowy, np. pożyczki, i przyjęcie przez wierzyciela
świadczenia w postaci rzeczy na poczet tego długu, lecz jedynie zabezpieczenie
zaspokojenia wierzytelności wynikającej z tej innej czynności przez
zagwarantowanie jej wierzycielowi, że będzie mógł z przewłaszczonej rzeczy tę
wierzytelność zaspokoić, gdy stanie się wymagalna. Zaspokojenie wierzyciela
zabezpieczonej wierzytelności z przewłaszczonej rzeczy następuje zatem nie
z chwilą, gdy nabywa on rzecz na własność, ale z chwilą gdy podejmie czynności
prowadzące do zaspokojenia się z niej w celu umorzenia w całości lub w części
zabezpieczonej wierzytelności.
Zabezpieczenie udzielane przez zawarcie umowy przewłaszczenia nie ma
charakteru akcesoryjnego, a wygaśnięcie zabezpieczonej wierzytelności w całości
lub w części nie oznacza, że własność przewłaszczonej rzeczy lub prawa wraca do
osoby, która nimi rozporządziła w celu zabezpieczenia. Strony umowy
przewłaszczenia na zabezpieczenie powinny umówić się, w jaki sposób ma dojść
10
do zaspokojenia się wierzyciela z przewłaszczanej rzeczy lub prawa w razie
niezaspokojenia zabezpieczonej w ten sposób wierzytelności, oraz w jaki sposób
wierzyciel korzystający z zabezpieczenia ma się rozliczyć z dłużnikiem
zabezpieczonej wierzytelności, a byłym właścicielem przedmiotu przewłaszczenia.
Causą umowy przewłaszczenia nie jest bowiem dokonanie bezpłatnego
przysporzenia w majątku wierzyciela korzystającego z tego zabezpieczenia lecz
jedynie zabezpieczenie jego wierzytelności wynikającej z innego stosunku
prawnego, która to wierzytelność ma konkretne źródło i wysokość. Nie ma zatem
dostatecznej racji, by zaspokojenie zabezpieczonej w ten sposób wierzytelności
z przedmiotu przewłaszczenia na zabezpieczenie prowadziło - w momencie,
w którym jest dokonywane - do pozostawienia w majątku wierzyciela korzyści
przenoszącej wysokość zabezpieczonej wierzytelności ze wszystkimi
świadczeniami ubocznymi. W przypadku pożyczki lub kredytu na taką
zabezpieczoną wierzytelność może składać się kwota odpowiadająca temu co
wierzyciel pożyczył lub postawił do dyspozycji dłużnika oraz ewentualnemu
wynagrodzeniu za korzystanie z jego kapitału, o ile strony umówiły się o nie,
i odsetkom za opóźnienie w wykonaniu zobowiązania do zwrotu pożyczki lub
kredytu.
Zagadnienie wynagrodzenia wierzycielowi, że dokonał z dłużnikiem
określonej czynności prawnej (np. udzielił mu pożyczki, gdy sytuacja ekonomiczna
dłużnika była niepewna) powinno być wiązane z tą czynnością prawną, której
dokonanie łączyło się ze stosownie wynagradzanym ryzykiem, nie zaś z czynnością
zabezpieczającą wierzytelność z umowy podstawowej. Jeśli dłużnik zabezpieczanej
wierzytelności dokonuje przewłaszczenia rzeczy lub prawa w celu wzmocnienia
pozycji swojego wierzyciela w zabezpieczanym stosunku prawnym, to nie ma
powodu, by jego wierzyciel miał uzyskiwać jakieś dalsze wynagrodzenie w związku
z tym, że doszło do zabezpieczenia, a zatem wzmocnienia jego pozycji w tym
stosunku prawnym. Inaczej można by oceniać przewłaszczenie dokonane
w celu zabezpieczenia cudzego długu, ale w takim przypadku wynagrodzenie za
ustanowienie zabezpieczenia należałoby się raczej przewłaszczającemu niż
wierzycielowi.
Trzeba zauważyć, że takie zabezpieczenia rzeczowe jak hipoteka i zastaw,
11
z uwagi na ustalone w ustawie zasady zaspokojenia korzystającego z nich
wierzyciela, nie pozwalają na to, by uzyskał z przedmiotu zabezpieczenia kwotę
przenoszącą wysokość zabezpieczanej wierzytelności z należnościami ubocznymi.
Do takiego samego rezultatu doprowadzi rozliczenie kaucji, i nie ma powodu,
by inaczej potraktować przewłaszczenie na zabezpieczenie.
W wyroku z 9 października 2009 r., IV CSK 169/09 (nie publ.), wykładając
art. 127 ust. 1 i 3 p.u.n. Sąd Najwyższy stwierdził, że czynność zabezpieczająca nie
powoduje sama przez się zmniejszenia masy upadłości. Nie można jej też oceniać
wprost w kategoriach odpłatności, gdyż ustanowione zabezpieczenie nie jest
związane ze wzajemnym świadczeniem ze strony uprawnionego z zabezpieczenia.
W kontekście tych rozważań trzeba dodać, że za zabezpieczającą można uznać
taką czynność, na podstawie której wierzyciel uzyskuje wzmocnienie swojej sytuacji
w stosunku prawnym łączącym go z dłużnikiem poprzez stworzenie mu szerszych
gwarancji, że wierzytelność wynikająca z tego stosunku zostanie zaspokojona
z rzeczy, na której ustanowiono zabezpieczenie względnie przez inne jeszcze
osoby niż dłużnik osobisty. Nie ma charakteru zabezpieczającego czynność,
która ma doprowadzić do powiększenia się majątku wierzyciela kosztem majątku
dłużnika o wartość niemającą źródła w jakimś innym łączącym te osoby stosunku
prawnym.
3. W niniejszej sprawie poprzednik prawny pozwanego pożyczył spółce D.
S.A. kwotę 1.100.000 zł, początkowo na okres do siedmiu dni od 8 czerwca 2009 r.,
a następnie termin ten został przez strony przedłużony do 18 września 2009 r.
Strony oznaczyły w umowie wysokość odsetek należnych pożyczkodawcy, a jego
wierzytelność z umowy pożyczki została zabezpieczona przewłaszczeniem na jego
rzecz udziałów i akcji spółek. Pozwany twierdzi obecnie, że przy zawarciu umowy
pożyczki i przewłaszczenia jej strony nie znały rynkowej wartości udziałów i akcji,
które przenosiły na pożyczkodawcę, natomiast znana im była ich wartość
nominalna. Gdyby tak było, to pożyczkodawca musiałaby liczyć się z ryzykiem
iluzoryczności zabezpieczenia, które przyjął. Z ustaleń Sądów przyjętych za
podstawę rozstrzygnięcia wynika, że 8 czerwca 2009 r. udziały i akcje dwóch
spółek były bezwartościowe, ale wartość pozostałych przewłaszczonych na powoda
udziałów i akcji wynosiła 9.897.997,54 zł, a zatem była prawie dziesięciokrotnie
12
wyższa niż zabezpieczana wierzytelność; chodzi przy tym o wartości wyrażone w
milionach, a nie w setkach, czy tysiącach złotych.
Umowa przewłaszczenia zawarta przez strony określała zasady
zaspokojenia wierzyciela. Strony przyjęły, że jego zaspokojenie nastąpi
z przewłaszczonych akcji i udziałów, przez ich zatrzymanie i zwolnienie z długu
pożyczkobiorcy. W razie częściowego zaspokojenia wierzytelności z umowy
pożyczki pożyczkodawca miał zaspokoić swoją wierzytelność z przewłaszczonych
udziałów i akcji proporcjonalnie do tego, co odzyskał od pożyczkobiorcy.
Te określone przez strony w umowie przewłaszczenia zasady zaspokojenia
pozwanego jako wierzyciela z przedmiotu zabezpieczenia budzą wątpliwości,
których Sąd Apelacyjny nie rozważył.
Można zaakceptować sytuację, w której strony umowy przewłaszczenia
przyjmą, że na wierzyciela przeniesione zostaje rzecz lub prawo o wartości o wiele
wyższej od możliwej do oznaczenia kwoty długu odpowiadającego zabezpieczanej
wierzytelności. Skoro o skuteczności zabezpieczenia udzielonego wierzycielowi
decydują okoliczności ujawnione nie w chwili ustanowienia zabezpieczenia lecz
w chwili zaspokajania chronionej nim wierzytelności, to takie działanie stron umowy
przewłaszczenia byłoby usprawiedliwione zwłaszcza wtedy, gdyby pomiędzy
ustanowieniem zabezpieczenia a wymagalnością wierzytelności miało minąć dużo
czasu oraz wtedy, gdy właściwości przedmiotu zabezpieczenia byłyby takie, że jego
wartość mogłaby podlegać istotnym zmianom. Przy stosunkowo krótkim terminie,
na który poprzednik pozwanego udzielił pożyczki, można przyjąć, że w sprawie ma
miejsce druga z przytoczonych sytuacji. Nie zmienia to faktu, że w dacie rozliczenia
zabezpieczonej wierzytelności, prowadzącego do jej zaspokojenia, wierzyciel
w swoim majątku powinien zachować z przedmiotu zabezpieczenia to,
co odpowiadało długowi pożyczkobiorcy ewentualnie z uzgodnionym na swoją
rzecz wynagrodzeniem. Z postanowień umowy przewłaszczenia określających
zasady zaspokojenia się pozwanego jako wierzyciela wynika tymczasem, że strony
akceptowały sytuację, w której w związku z nieuregulowaniem w terminie długu,
którego maksymalny rozmiar był możliwy do określenia już w chwili ustanowienia
zabezpieczenia, pozwany zachowa w swoim majątku wartość majątkową, która
nie będzie jego odpowiednikiem. Tego rodzaju przysporzenie nie może wynikać
13
z czynności zabezpieczającej wierzytelność, a umowa dająca podstawę do
zatrzymania takiego przysporzenia nie jest umową zabezpieczenia.
Jeśli różnica między kwotą długu z umowy pożyczki a wartością
zatrzymanych przez pozwanego, a przewłaszczonych na zabezpieczenie akcji
i udziałów w spółach miała w zamyśle stron ocenianej umowy stanowić
wynagrodzenie dla pozwanego za udzielenie powodowi pożyczki w szczególnie
trudnej sytuacji ekonomicznej, w jakiej się znalazł, to ustalenie takiego
wynagrodzenia oczywiście podlega ocenie na podstawie art. 127 ust. 1 p.u.n.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz 108 § 2
k.p.c. w zw. z art. 398 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c., orzeczono jak w sentencji.
eb