Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 142/15
POSTANOWIENIE
Dnia 18 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Owczarek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z wniosku B. P.
przy uczestnictwie B. K. i Ż. D.
o ustanowienie służebności gruntowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni i uczestniczki postępowania Ż.D.
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 25 kwietnia 2014 r.,
1) uchyla zaskarżone postanowienie w punkcie II.
oddalającym apelację wnioskodawczyni i uczestniczki
postępowania od postanowienia Sądu Rejonowego w P. z dnia 10
października 2013 r, oddalającego wniosek o ustanowienie
służebności przechodu i przejazdu na rzecz każdoczesnego
właściciela nieruchomości objętych księgami wieczystymi Kw nr
[…] oraz w punkcie III. w części orzekającej o kosztach
postępowania apelacyjnego odnoszących się do
wnioskodawczyni i uczestniczki postępowania i w tym zakresie
przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w P.,
2) odrzuca skargę kasacyjną w pozostałym zakresie,
2
3) pozostawia rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego Sądowi Okręgowemu.
UZASADNIENIE
3
Wnioskodawczyni B. P. wniosła o ustanowienie na nieruchomości położonej
w Z., działka nr ew. 82/31, objętej księgą wieczystą Kw nr …8/1 nieodpłatnie
służebności gruntowej, polegającej na prawie przejazdu i przechodu,
przeprowadzeniu urządzeń służących do przesyłu wody, gazu, energii elektrycznej,
sygnału telefonu, radia, TV, Internetu oraz przeprowadzeniu urządzeń kanalizacji
sanitarnej i opadowej, na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości
położonych w Z., objętych księgami wieczystymi Kw nr …5/3, …4/6 oraz …/6.
Uczestniczka Ż. D., właścicielka nieruchomości objętej księgą wieczystą Kw
nr …44/6, popierała żądanie wniosku. Uczestnik B. K., właściciel nieruchomości
objętej księgą wieczystą Kw nr …8/6, poparł żądanie wniosku w części.
Współwłaściciele nieruchomości objętej księgą wieczystą Kw nr …8/1 wyrazili
zgodę na ustanowienie służebności bez wynagrodzenia.
Postanowieniem z dnia 10 października 2013 r. Sąd Rejonowy ustanowił na
nieruchomości stanowiącej działkę nr ew. 82/31, położonej w Z., objętej księgą
wieczystą Kw nr …8/1 służebność gruntową obejmująca przeprowadzenie
urządzeń służących do przesyłu wody, gazu, energii elektrycznej, sygnału telefonu,
radia, TV, Internetu oraz przeprowadzenie urządzeń kanalizacji sanitarnej i
opadowej na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości składającej się z
działek nr ew. 82/15, nr ew. 82/16, nr ew. 82/18, nr ew. 82/19, nr ew. 82/20, nr ew.
82/21, nr ew. 82/22, nr ew. 82/24, nr ew. 82/25, nr ew. 82/26, nr ew. 82/27, nr ew.
82/43, nr ew. 82/44, położonej w Z. objętej księgą wieczystą Kw nr …5/3, na rzecz
każdoczesnego właściciela nieruchomości składającej się z działek nr ew. 82/33,
nr ew. 82/34, nr ew. 82/35, objętej księgą wieczystą Kw nr …4/3, każdoczesnego
właściciela nieruchomości stanowiącej działkę nr ew. 82/17, objętej księgą
wieczystą Kw nr …4/6 oraz oddalił wniosek co do służebności przechodu i
przejazdu w odniesieniu do nieruchomości objętych postanowieniem z dnia 10
października 2013 r. i co do wszystkich żądań wniosku w odniesieniu do
nieruchomości objętej księgą wieczystą Kw nr …8/6.
Sąd ustalił, że wszystkie nieruchomości wchodziły uprzednio w skład
majątku wspólnego B. P. i B. K. Postanowieniem z dnia 16 marca 2010 r. (sygn.
akt IICA …/08) Sąd Okręgowy dokonał jego podziału w naturze w ten sposób, że
4
działki stanowiące obecnie nieruchomości objęte księgami wieczystymi Kw
nr …5/3, …4/6 oraz …4/6 przyznał na własność B. P., działki nr ew. 82/28, nr ew.
82/29, nr ew. 82/32, nr ew. 82/36, nr ew. 82/37, nr ew. 82/38, nr ew. 82/39, nr ew.
82/40, nr ew. 82/41, nr ew. 82/42, stanowiące obecnie nieruchomość objętą
księgą wieczystą Kw nr …8/6 przyznał na własność B. K…, a działkę
nr ew. 82/31, objętą księgą wieczystą Kw nr …8/1,
wykorzystywaną jak droga dojazdowa, przyznał na współwłasność w udziałach po
½ B. P. i B. K. Wszystkie działki, poza tą ostatnią, przeznaczoną pod drogę, mają
być wykorzystywane pod zabudowę. B. P. zbyła prawo własności działki nr ew.
82/17, objętej księgą wieczystą Kw nr …4/6 oraz udział 1/28 w działce nr ew. 82/31,
objętej księgą wieczystą Kw nr …8/1 na rzecz Ż. D. Nieruchomość
objęta księgą wieczystą Kw nr …8/1, będąca
obecnie przedmiotem współwłasności uczestnika B. K. w 14/28, wnioskodawczyni
B. P. w 13/28 oraz uczestniczki Ż. D. w 1/28 części, stanowi jedyną drogę
dojazdową do pozostałych nieruchomości. Uczestnik wyraża zgodę na
wykorzystywanie jej do przechodu i przejazdu, sprzeciwia się przeprowadzeniu
urządzeń przesyłowych. Dokonując oceny prawnej sąd pierwszej instancji
podkreślił, że zgodnie z art. 285 § 1 k.c. nieruchomość
można obciążyć służebnością gruntową jedynie w celu zwiększenia
użyteczności nieruchomości władnącej lub jej oznaczonej części. Wskazał,
że właścicielki działek, które miałyby stać się nieruchomościami władnącymi
są współwłaścicielkami nieruchomości potencjalnie obciążonej, zatem mają
odpowiedni dostęp do swoich nieruchomości w zakresie przechodu i przejazdu
oparty na egzekwowalnym prawie. Z tych względów uznał, że ich nieruchomości
nie są pozbawione dostępu do drogi publicznej. Potrzeba ustanowienia drogi
koniecznej może pojawić się w przyszłości, jeżeli nabywcom wyodrębnionych
działek nie zostanie przekazany udział we współwłasności nieruchomości
stanowiącej drogę. Odnosząc się do dalszej części żądania sąd pierwszej instancji
stwierdził, że orzecznictwo w drodze analogii rozszerzyło zakres służebności
drogowej na możliwość przeprowadzenia instalacji przesyłowych. Odwołał się przy
tym do uchwał Sądu Najwyższego z dnia 3 czerwca 1965 r., III CO 34/65 i z dnia
30 sierpnia 1991 r., III CZP 73/91. Wskazał, że nieruchomości należące do
5
wnioskodawczyni i uczestniczki Ż. D. nie posiadają obecnie dostępu do instalacji
kanalizacyjnej, sanitarnej itp., mogą być użytkowane na różne cele, w tym
mieszkaniowe, stąd potrzeba zwiększenia użyteczności nieruchomości władnących
nie ulega wątpliwości. Stwierdził, że działka nr ew. 82/31, objęta księgą wieczystą
Kw nr …8/1, z natury rzeczy nadaje się do pobudowania wszelkiego
rodzaju instalacji. Zgoda na ich przeprowadzenie stanowi czynność przekraczającą
zakres zwykłego zarządu, stąd musi być wyrażona przez wszystkich
współwłaścicieli (art. 199 k.c.). Wobec sprzeciwu uczestnika nie ma innej
możliwości zagwarantowania dostępu do urządzeń przesyłowych jak ustanowienie
służebności. Gdyby nawet przyjąć, że zgoda taka stanowi czynność zwykłego
zarządu, to wnioskodawczyni i uczestniczka nie dysponują większością,
przeprowadzenie postępowania sądowego lub administracyjnego jest czasochłonne,
ponadto nie gwarantuje odpowiedniego dostępu do infrastruktury. Z tych względów
w omawianym zakresie wniosek dotyczący ustanowienia służebności został
uwzględniony. Podstawą oddalenia wniosku o ustanowienie służebności na rzecz
nieruchomości będącej własnością uczestnika było stwierdzenie, że nie jest
możliwe wydanie takiego orzeczenia wbrew woli właściciela nieruchomości, która
miałaby stać się nieruchomością władnącą.
Postanowieniem z dnia 25 kwietnia 2014 r. Sąd Okręgowy uwzględniając
apelację uczestnika B. K. ustanowił na nieruchomości stanowiącej działkę nr ew.
82/31, położonej w Z., objętej księgą wieczystą Kw nr …8/1 służebność gruntową
obejmująca przeprowadzenie urządzeń służących do przesyłu wody, gazu, energii
elektrycznej, sygnału telefonu, radia, TV, Internetu oraz przeprowadzenie urządzeń
kanalizacji sanitarnej i opadowej na rzecz każdoczesnego właściciela
nieruchomości objętej księgą wieczystą Kw nr …8/6 oraz oddalił apelacje
wnioskodawczyni B. P. i uczestniczki Ż. D. w całości. W ocenie Sądu ostateczne
stanowisko uczestnika, mimo braku konsekwencji i nieprecyzyjnego sformułowania,
nakazuje przyjąć, że wyrażał zgodę na ustanowienie służebności także na rzecz
swojej nieruchomości. Sąd drugiej instancji podzielił w pozostałym zakresie
podstawę faktyczną i prawną rozstrzygnięcia. Wskazał, że sąd dokonujący podziału
majątku wspólnego pozostawił działkę nr ew. 82/31 we współwłasności
z przeznaczeniem na drogę dojazdową. Na podstawie tego orzeczenia byli
6
małżonkowie uzyskali dostęp do drogi publicznej. Nie ma znaczenia, że następnie
dokonano sprzedaży jednej z działek na rzecz osoby trzeciej, gdyż jednocześnie
uzyskała ona udział w nieruchomości stanowiącej drogę. Podkreślił, że do chwili
zamknięcia rozprawy prze sądem odwoławczym krąg współwłaścicieli nie uległ
zmianie. Sąd Okręgowy zakwalifikował tę nieruchomość jako drogę wewnętrzną
w rozumieniu art. 8 ustawy o drogach publicznych oraz stwierdził, że uprawnienia
do przejazdu i przechodu na niej mogą być realizowane w ramach współwłasności.
Wskazał, że w granicach ustanowionej służebności mieści się, obok korzystania,
uprawnienie do przeprowadzenia instalacji.
Skargę kasacyjną na postanowienie Sądu drugiej instancji w części
oddalającej apelacje złożyły wnioskodawczyni i uczestniczka. We wniosku skargi
wniosły o wydanie orzeczenia reformatoryjnego poprzez ustanowienie na
nieruchomości, działka nr ew. 82/31, objętej księgą wieczystą Kw nr …8/1
służebności gruntowej, polegającej na nieodpłatnym prawie przejazdu i przechodu,
na rzecz każdorazowych właścicieli nieruchomości objętych księgami wieczystymi
Kw nr …5/3, Kw nr …4/6, Kw nr …4/3 oraz Kw nr …8/6. Skarga, oparta na
podstawie z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., wskazuje na naruszenie art. 145 k.c. poprzez
przyjęcie, że możliwość wykonywania na podstawie art. 206 k.c. uprawnień
właścicielskich powoduje, że właściciel ma dostęp do drogi i nieruchomość nie jest
pozbawiona dostępu do drogi koniecznej; art. 285 k.c. poprzez przyjęcie, że nie
można obciążyć nieruchomości prawem przechodu i przejazdu na ich rzecz jako
współwłaścicielek tej nieruchomości, podczas gdy z istoty definicji służebności
gruntowej wynika, że obciąża ona każdoczesnego właściciela.
Sąd Najwyższy zważył:
Skarga kasacyjna w części kwestionującej nie ustanowienie służebności
gruntowej przechodu i przejazdu na rzecz każdoczesnego właściciela
nieruchomości objętej księgą wieczystą Kw nr …8/6 podlega odrzuceniu jako
niedopuszczalna. Orzeczenie reformatoryjne sądu drugiej instancji dotyczące tej
nieruchomości, ustanawiające służebność gruntową obejmującą przeprowadzenie
urządzeń służących do przesyłu wody, gazu, energii elektrycznej, sygnału telefonu,
radia, TV, Internetu zapadło w następstwie uwzględnienia apelacji uczestnika B. K.
7
Taki zakres rozstrzygnięcia odpowiadał zakresowi zaskarżenia apelacją wniesioną
przez wskazanego uczestnika, który nie kwestionował oddalenia wniosku co do
służebności obejmującej prawo przechodu i przejazdu. Oddalenie w zaskarżonym
wyroku apelacji wnioskodawczyni i uczestniczki odnosi się tylko do nieruchomości,
odnośnie do których przysługuje im prawo własności, tj. dla których prowadzone są
księgi wieczyste Kw nr …5/3, Kw nr …4/6, Kw nr …4/6. Zgodnie z art. 145 § 1 k.c.
do żądania ustanowienia służebności drogowej (drogi koniecznej), stanowiącej
szczególny rodzaj służebności gruntowej, legitymowany jest tylko właściciel
nieruchomości nie mającej odpowiedniego dostępu do drogi publicznej. Art. 146 k.c.
rozszerza tę legitymację na posiadacza samoistnego zastrzegając, że może on
żądać tylko ustanowienia służebności osobistej. W tym stanie rzeczy, niezależnie
od braku substratu rozstrzygnięcia w orzeczeniu sądu drugiej instancji, skarżącym i
tak nie przysługuje legitymacja zaskarżenia.
Uzasadniona jest podstawa skargi kasacyjnej w pozostałym zakresie.
Zagadnienie dotyczące konfuzji praw rzeczowych do nieruchomości, przez część
piśmiennictwa określanej jako konsolidacja, czyli następczej jedności
właściciela i uprawnionego z tytułu ograniczonego prawa rzeczowego było sporne.
Kodeks cywilny w sposób wyraźny reguluje jej skutki tylko w art. 247 k.c.
stanowiącym, że ograniczone prawo rzeczowe wygasa, jeżeli przejdzie
na właściciela rzeczy obciążonej, albo jeżeli ten, któremu prawo takie
przysługuje, nabędzie własność rzeczy obciążonej. Opierając się na zasadzie,
że nie jest możliwe nabycie tzw. służebności właścicielskiej (nemini res sua servit)
uregulowano w nim następcze skutki nabycia praw rzeczowych. Orzecznictwo
rozszerzyło ją w drodze wykładni funkcjonalnej na nabycie pierwotne. Judykatura
i piśmiennictwo odwołuje się także do reguły, że ograniczone prawa rzeczowe
powstają tylko na rzeczy cudzej (iura in re aliena), zatem nie mogą istnieć
równocześnie. Przepis ten nie odnosi się jednak do sytuacji, gdy nieruchomość
władnąca lub obciążona jest przedmiotem współwłasności łącznej lub udziałowej.
Do konsolidacji może dojść jedynie wówczas, gdy zachodzi pełna tożsamość
podmiotu uprawnionego i podmiotu, którego nieruchomość jest obciążona prawem,
bowiem wówczas prawo „słabsze” zostanie pochłonięte w całości przez prawo
„mocniejsze”. Skoro zaś służebność gruntowa jest prawem niepodzielnym
8
podmiotowo i przedmiotowo, to nie może być ustanowiona tylko na udziale lub
tylko na części nieruchomości. Wprawdzie wysokość udziału we współwłasności
nie jest istotna, ale argumentem przemawiającym za ustanowieniem (utrzymaniem)
służebności jest zwiększenie zakresu władztwa właściciela nieruchomości
władnącej nad nieruchomością obciążoną, który może wyjść ponad taki zakres
korzystania jaki da się pogodzić z korzystaniem z niej przez pozostałych
współwłaścicieli (art. 206 k.c.). Za dopuszczalnością ustanowienia (utrzymania)
ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości obciążonej na rzecz
właściciela nieruchomości władnącej, któremu jednocześnie przysługuje
prawo współwłasności nieruchomości obciążonej (i odwrotnie) opowiedział się
Sąd Najwyższy m.in. w uchwale z dnia 10 marca 1983 r., III CZP 3/83 (OSNCP
1983, nr 8, poz. 115), postanowieniach z dnia 20 października 2005 r., IV CK 65/05
(Biul. SN 2006 nr 3), z dnia 25 kwietnia 2007 r., IV CSK 40/07 (nie publ.), z dnia
9 lutego 2011 r., V CSK 218/10 (nie publ.). Stanowisko to podziela Sąd Najwyższy
rozpoznający przedstawioną skargę kasacyjną.
Zwraca ponadto uwagę niekonsekwencja stanowiska Sądu drugiej instancji,
który w szerokim zakresie dopuścił ustanowienie służebności gruntowych,
wyłączając spośród nich jedynie część obejmującą prawo przechodu i przejazdu.
Odwołanie się do postanowienia o podziale majątku wspólnego nie było w tym
zakresie wystarczające, bowiem rozstrzygnięcie co do działki nr ew. 82/31, objętej
księgą wieczystą Kw nr …8/1, ogranicza się do ustanowienia współwłasności
ułamkowej w oznaczonych udziałach i nie zmienia jej statusu. Przeznaczenie na
drogę dojazdową wynika jedynie z uzasadnienia orzeczenia, które nie jest objęte
prawomocnością formalną (art. 365 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Przypomnieć należy,
że nieruchomość ma odpowiedni dostęp do drogi publicznej w rozumieniu art. 145
§ 1 k.c., jeżeli z siecią dróg publicznych łączy ją szlak drożny wydzielony
geodezyjnie jako droga, która, choć nie jest zaliczona do sieci dróg publicznych w
rozumieniu ustawy z 1985 r. o drogach publicznych, pozostaje ujęta w planie
przestrzennego zagospodarowania gminy i znajduje się pod jej zarządem oraz jest
powszechnie dostępna (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 9 września
2011 r., I CSK 657/10, OSN-ZD 2012, nr 4, poz. 73, z dnia 12 października 2011 r.,
II CSK 94/11, nie publ.). Z okoliczności sprawy wynika jednoznacznie, że działki
9
ewidencyjne wchodzące w skład nieruchomości będących przedmiotem podziału są
przeznaczone pod zabudowę, co tym bardziej uzasadnia ustanowienie służebności
gruntowych, zapewniających w wypadku dalszego podziału zwiększenie ich
użyteczności oraz ochronę praw przyszłych nabywców (art. 290 § 1 k.c.).
W tym stanie rzeczy naruszenie wskazanych przepisów uzasadnia podstawę
kasacyjną określoną art. 3983
§ 1 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. w stopniu
skutkującym koniecznością wydania orzeczenia kasatoryjnego odnoszącego się
do oddalenia apelacji wnioskodawczyni i uczestniczki od postanowienia
sądu pierwszej instancji oddalającego wniosek o ustanowienie służebności
przechodu i przejazdu dla nieruchomości objętych księgami wieczystymi
Kw nr …15/3, Kw nr …4/6, Kw nr …4/6 (art. 39815
§ 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
Ponownie rozpoznając sprawę Sąd Okręgowy powinien wyjaśnić częściową
rozbieżność oznaczenia księgi wieczystej Kw nr …4/6 i rozważyć ew.
sprostowanie orzeczenia.
O kosztach postępowania kasacyjnego przed Sądem Najwyższym
orzeczono w oparciu o art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
i w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c.
kc