Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 84/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa M. M.
przeciwko J. M., […]
o ustalenie prawa do grobu, ochronę dóbr osobistych i ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 17 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 października 2014 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej roszczenia
o ustalenie, że pozwanym J. M., O. M., A. M. i O. M. nie
przysługuje prawo do dysponowania grobem opisanym w pozwie
i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego;
2. oddala skargę kasacyjną w pozostałej części.
UZASADNIENIE
2
W pozwie skierowanym przeciwko […] powódka wnosiła o ustalenie, że
przysługuje jej prawo dysponowania określonym grobem, obejmujące m.in. prawo
do decydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w tym grobie, remontu nagrobka i
załatwiania spraw z zarządem cmentarza oraz nakazanie pozwanym usunięcia
skutków naruszenia jej dobra osobistego: kultu pamięci pochowanej w tym grobie
osoby bliskiej przez nakazanie pozwanym osobom fizycznym przeprowadzenia
ekshumacji pochowanych tam trojga ich krewnych. W toku procesu wniosła
dodatkowo o ustalenie, że pozwanym osobom fizycznym nie przysługuje prawo do
przedmiotowego grobu.
Wyrokiem z dnia 4 marca 2014 r. Sąd Okręgowy w K. uwzględnił pierwsze
roszczenie, a w pozostałej części oddalił powództwo. Sąd Apelacyjny zaskarżonym
wyrokiem z dnia 14 października 2014 r. oddalił apelację powódki.
W sprawie ustalone zostało między innymi, że przedmiotowy murowany
grobowiec, przeznaczony dla rodziny P., ufundowała E. P., a jako pierwszy
pochowany tam został jej ojciec J.P., zmarły w 1907 r., następnie kolejno chowani
byli inni członkowie tej rodziny, jak również osoby im bliskie. Po śmierci E. P. w
1945 r., na mocy postanowienia sądowego dysponentem grobowca została jej
siostrzenica A. B., która była drugą żoną dziadka powódki. Powódka nie jest z nią
spokrewniona, jednak traktowała ją jak babkę, której nie znała, gdyż zmarła przed
jej urodzeniem. A. B. sporządziła w 1972 r. testament powołujący powódkę jako
jedyną spadkobierczynię. A. B. zmarła w 1974 r. i została pochowana w
przedmiotowym grobowcu. Powódka opiekowała się jej grobem do 1984r., kiedy na
stałe wyjechała z rodziną do Australii. Odwiedziła Polskę po sześciu latach, a
potem przyjeżdżała co dwa i pół roku, jednak pomiędzy 2001 a 2004 rokiem nie
było jej w Polsce, przyjechała dopiero w 2005 r.
Matką pozwanych J. i O. M. była A. M., córka M. P., której ojciec A. P. był
spokrewniony z członkami rodziny P., pochowanymi w przedmiotowym grobowcu.
A. M. starała się o uzyskanie prawa do tego grobu w 1982r., jednak Sąd oddalił
powództwo. Również zarząd cmentarza w dniu 10 maja 1984r. odmówił
uwzględnienia jej wniosku w tym przedmiocie.
3
Pozwany J. M. w 1998 r. pochował w tym grobowcu swojego brata O. M.
juniora, na co uzyskał zgodę zarządu cmentarza pod warunkiem, że zostanie mu
przyznane prawo do grobu. W dniu 7 maja 2002 r. wniósł pozew do Sądu
przeciwko zarządowi cmentarza o ustalenie, że przysługuje mu prawo do grobu,
podając, iż jest ciotecznym wnukiem pochowanej tam A. B. Sąd Rejonowy
prawomocnym wyrokiem z dnia 4 listopada 2002 r. w sprawie I C …/02/S ustalił,
że J. M. przysługuje prawo do przedmiotowego grobu. Pochował on w nim także
ojca O. M. w 2004r. i matkę A. M. w 2010r.
Powódka w 2005 r. zorientowała się, że w grobowcu pochowane są inne
osoby i interweniowała w zarządzie cmentarza, wtedy uiściła opłaty za grób
i dowiedziała się o wskazanym wyżej wyroku Sądu. Dopiero w 2012 r. ustaliła
prawidłową sygnaturę tej sprawy i w dniu 23 sierpnia 2012 r złożyła pozew
w obecnie rozpoznawanej sprawie oraz skargę o wznowienie postępowania
w sprawie I C …/02/S, która została prawomocnie odrzucona.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, że powódka
wykazała, iż poprzez faktyczne więzy jest osobą bliską A. B., mimo braku
pokrewieństwa, jest także jej spadkobierczynią, zajmowała się jej grobem, a więc
przysługuje jej prawo do tego grobu, co uzasadniało uwzględnienie w tym zakresie
powództwa.
Nie ma natomiast podstaw, zdaniem Sądu, do nakazania ekshumacji, gdyż
pochowanie tam trzech osób bliskich pozwanych nie narusza dóbr osobistych
powódki w postaci kultu pamięci zmarłej A. B. Osoby te są bowiem spokrewnione z
A. B., wprawdzie w dalekim stopniu, lecz nie ma osób bliższych. Nawet jeżeli uznać,
że ich pochowanie narusza dobra osobiste powódki, to naruszenie to nie było
bezprawne, gdyż pozwani dokonali pochówku za zgodą zarządu cmentarza i na
podstawie prawomocnego wyroku Sądu ustalającego z mocą wsteczną ich prawo
do grobu. W tej sytuacji nie musieli uzyskać zgody powódki, tym bardziej że nie
wiedzieli o jej prawie do grobu ani nawet o jej istnieniu, a powódka, która
wyjeżdżając na stałe za granicę nie zawiadomiła zarządu cmentarza o swoich
uprawnieniach do grobu, powinna była liczyć się z możliwością pochowania tam
dalszych krewnych fundatorki. Dopiero wiele lat po stwierdzeniu, że pochowano w
4
grobowcu nieznane jej osoby wystąpiła na drogę sądową o ustalenie jej prawa do
grobu, choć mogła z łatwością uzyskać prawidłowe dane o wcześniejszej sprawie
sądowej w księgach cmentarnych.
Sąd Okręgowy uznał, że skoro oddalone zostało żądanie ekshumacji
i w grobie tym spoczywają zwłoki najbliższych krewnych pozwanych, to już tylko
z tego powodu przysługuje pozwanym prawo do spornego grobu i dlatego oddalił
powództwo w tym zakresie. Niezależnie od tego uznał, że o prawie pozwanego
J. M. do grobu przesądza również wyrok wydany w sprawie IC …/02/S, którego
niekorzystnych dla powódki skutków nie można zweryfikować w rozpoznawanej
sprawie.
Sąd Apelacyjny wskazał, że powyższy wyrok wiąże Sądy bez względu na
to czy powódka była stroną w tej sprawie czy nie. Niniejszy proces nie mógł
doprowadzić do zniweczenia prawa do grobu przyznanego tym wyrokiem
pozwanemu, obejmującego ogół jego indywidualnych uprawnień majątkowych
i niemajątkowych, gdyż w obecnej sprawie powódka żąda ustalenia jej
indywidualnego prawa niemajątkowego do tego grobu: kultu pamięci osoby zmarłej.
Powódka poniekąd z własnej winy nie brała udziału w tamtym procesie jako
interwenientka uboczna, gdyż nie poinformowała zarządu cmentarza o swoim
prawie do grobu. Nie uczyniła tego nawet w 2005 r., gdy dowiedziała się już
o pochówku obcych osób. Nie była krewną A. B., a tylko powinowatą w stopniu nie
objętym dyspozycją art. 10 ust. 1 pkt 5 ustawy o cmentarzach, pozwany nie
wiedział o jej roszczeniach do grobu ani o tym, że tam bywa i zajmuje się grobem.
W tych okolicznościach nie można, zdaniem Sądu Apelacyjnego, przypisać ani
pozwanemu J. M. ani pozwanej Gminie działań sprzecznych z prawem czy też
zasadami współżycia społecznego w tym świadomego nie poinformowania powódki
o procesie w 2002 r. Ustalenie prawa do grobu w rozumieniu art. 189 k.p.c. wywiera
skutek ex tunc i w wyniku uzyskania przez pozwanego wyroku w sprawie
IC …/02/S doszło do zalegalizowania pochówku pierwszego jego krewnego,
bowiem spełnił się z mocą wsteczną warunek pozwanej Gminy, uzyskania zgody
Sądu. W konsekwencji, w ocenie Sądu, działania pozwanego J. M. ani pozwanej
Gminy nie były bezprawne, gdyż w powyższych okolicznościach nie musieli oni
uzyskać na pochówek zgody powódki skoro nie wiedzieli jej o istnieniu ani o jej
5
prawie do grobu a dysponowali działającym z mocą wsteczną wyrokiem Sądu
ustalającym prawo do grobu pozwanego. Wobec braku bezprawności działania
pozwanych nie ma podstaw do żądanie ekshumacji zwłok ani do ustalenia
nieistnienia prawa do dysponowania grobem przez pozwanego. Jeżeli bowiem
pochowanie jego krewnych w tym grobie nie było bezprawne, to tym samym
pozwanym, dla których pochowane osoby są najbliższe, przysługuje prawo do
sprawowania kultu pamięci po nich.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego powódka nie może w rozpoznawanej sprawie
kwestionować podstaw, które zadecydowały o treści wyroku wydanego w sprawie
I C …/02/S, gdyż takie działanie zmierza do weryfikacji prawomocnego wyroku, co
jest sprzeczne z art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c. Pozwany przedstawił dokumenty
dające podstawę do przyjęcia, że jego matka była daleką krewną A. B., z innej linii
P., czego powódka nie kwestionowała. Taki stan rzeczy wynika też z ustaleń w
sprawie I C …/82/S. W konsekwencji nie ma podstaw, zdaniem Sądu Apelacyjnego,
by pozbawiać pozwanego prawa wynikającego z prawomocnego wyroku sądowego,
który wywołał nieodwracalne skutki prawne.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach powódka w ramach
pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie art. 24 k.c. przez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie w wyniku przyjęcia, że pochowanie w spornym
grobowcu osób bliskich pozwanym nie naruszało dóbr osobistych powódki i nie było
bezprawne oraz że pozwanym przysługuje prawo do przedmiotowego grobu wobec
czego nakazanie ekshumacji nie ma podstaw. W ramach drugiej podstawy
skarżąca zarzuciła naruszenie art. 365 § 1 w zw. z art. 386 § 1 i art. 382 k.p.c.
przez uznanie, że prawomocny wyrok wydany w sprawie I C …/02/S jest dla
powódki wiążący i uniemożliwia także Sądowi ustalenie, że pozwanym nie
przysługuje prawo do grobu oraz art. 4 ustawy z dnia 29 września 1986 r. prawo
o aktach stanu cywilnego (jedn. tekst: Dz. U. z 2004 r., Nr 162, poz. 1688, ze zm.-
dalej: „pasc z 1986 r.”) przez ustalenie pokrewieństwa pozwanych z osobami
pochowanymi w spornym grobowcu, mimo braku aktów stanu cywilnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Jak obecnie powszechnie przyjmuje się w doktrynie i orzecznictwie, prawo
do grobu ma charakter cywilnoprawny, a umowa o pochowanie zwłok jest
czynnością cywilnoprawną zawartą przez osobę fizyczną z zarządem cmentarza,
z której wynika szereg uprawnień dla osoby, dla której kult pamięci osoby zmarłej
pochowanej w tym grobie, jest jej własnym dobrem osobistym. Suma tych
uprawnień stanowi prawo do grobu (porównaj między innymi uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 7 grudnia 1970 r. III CZP 75/70, OSNCP 1971/7-8/127).
Prawo to zostało wielokrotnie opisane przez Sąd Najwyższy jako mające dwojaki
charakter: osobisty i majątkowy, przy czym na pierwszy plan wysuwają się
elementy osobiste, do których zalicza się prawo do pochowania zwłok
uprawnionego w wybranym przez niego miejscu, jeżeli dokonał takiego wyboru
i obok zwłok jego bliskich, prawo opieki nad grobem, sprawowania kultu osoby tam
pochowanej, podjęcia decyzji o pochowaniu innych osób bliskich itp. Prawo to ma
także elementy majątkowe, takie jak np. ponoszenie wydatków związanych
z utrzymaniem prawa do grobu oraz utrzymaniem samego grobu, jednak mają one
charakter podrzędny w stosunku do decydujących elementów niemajątkowych
(porównaj między innymi uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r.
III CZP 155/94, OSNC 1995/3/52 oraz wyroki z dnia 19 kwietnia 1996 r. I CRN
53/96 i z dnia 7 maja 2009 r. IV CSK 513/08, nie publ.).
Po pochowaniu pierwszych zwłok w grobie, o tym komu przysługuje i jak
długo trwa prawo do tego grobu decydują okoliczności mające źródło w stosunkach
osobistych wynikających z bliskości i kultu pomięci osoby zmarłej jaki żywią osoby
jej bliskie, opiekujące się grobem. Jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy, po
pochowaniu pierwszych zwłok w tej kwestii nie mają decydującego znaczenia
przepisy ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych
(jedn. tekst: Dz. U. z 2015 r., poz. 2126, ze zm.- dalej: „ ustawa o cmentarzach”),
w tym art. 10 ust. 1, mające charakter techniczny i porządkowy (porównaj między
innymi wyrok z dnia 29 stycznia 2003 r. I CKN 1453/00, nie publ). Przysługujące
osobie bliskiej prawo do grobu nie wygasa w szczególności wskutek nie uiszczenia
opłat za grób ziemny ani wskutek tego, że inna osoba uzyskała zgodę zarządu
cmentarza na pochowanie w wolnym miejscu innego zmarłego. Umowa zawarta
z zarządem cmentarza obejmuje swoimi skutkami tylko umawiające się strony i nie
7
unicestwia praw do grobu tego, kto wcześniej w tym grobie pochował zwłoki osoby
bliskiej i kultywuje jej pamięć. Z tych względów zarządca cmentarza nie ma
obowiązku zawiadomienia takiej osoby, że zamierza zawrzeć umowę z kimś innym
(porównaj między innymi wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r.
II CKN 980/00, OSNC 2004/3/42). Wszystko to dotyczy w szczególności prawa do
grobu murowanego lub grobowca z wieloma miejscami pochówku, do których,
zgodnie z art. 7 ust. 3, nie mają zastosowania ograniczenia przewidziane w art. 7
ust. 1 i 2 ustawy o cmentarzach. Pochowanie w takim grobowcu zwłok osoby
trzeciej bez zgody osoby, której przysługuje prawo do grobu stanowi naruszenie
tego prawa także wtedy, gdy pochówku dokonano na podstawie umowy zawartej
z zarządem cmentarza. Stanowi to bowiem obiektywnie rzecz oceniając
naruszenia prawa do grobu.
Przenosząc powyższe zasady do stanu faktycznego sprawy należy
stwierdzić, że powódka nabyła prawo do przedmiotowego grobowca z chwilą
pochowania w nim osoby dla niej bliskiej, jaką była A. B. i kultywowania jej pamięci
przez opiekowanie się grobem. To prawo nie wygasło z chwilą zawarcia umowy
przez zarząd cmentarza z pozwanym J. M. w 1998 r. ani z chwilą
uprawomocnienia się wyroku wydanego w sprawie I C …/02/S, gdyż wyrok ten nie
niweczy prawa do grobu powódki ani nawet go nie dotyczy, lecz ustala jedynie
prawo do tego grobu pozwanego. Wobec powódki, która nie była stroną w sprawie I
C …/02/S wyrok ten, w świetle art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c., nie jest wiążący. Z tego
względu nie zastępuje zgody powódki koniecznej do pochowania w przedmiotowym
grobowcu krewnych pozwanych M. Pochowanie w grobowcu rodzinnym nieznanych
powódce osób trzecich obiektywnie rzecz oceniając stanowiło naruszenie jej prawa
do tego grobu związanego z kultem pamięci pochowanej tam babki i to zarówno w
jego aspekcie niemajątkowym jak i majątkowym. W konsekwencji rację ma
skarżąca, że pozwany J. M. powinien uzyskać jej zgodę na pochowanie w
grobowcu swoich krewnych, a brak tej zgody spowodował naruszenie jej dobra
osobistego w postaci prawa do przedmiotowego grobu.
W świetle art. 24 k.c. istotna jest bezprawność naruszenia rozumiana
obiektywnie. Nie ma znaczenia czy naruszyciel wiedział, że narusza czyjeś prawo.
Oznacza to, że samo przeświadczenie osoby, której zarzucono naruszenie dobra
8
osobistego, iż nie naruszyła niczyjego prawa, nie usuwa bezprawności działania ani
nie powoduje odpadnięcia przesłanki do żądania usunięcia skutków naruszenia.
Ochrona polegająca na usunięciu skutków naruszenia dobra osobistego nie zależy
bowiem od świadomości ani winy naruszającego (porównaj między innymi wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 11 września 1981 r. II CR 297/81, nie publ. i z dnia
10 września 1999 r. III CKN 939/98, OSNC 2000/3/56).
W konsekwencji, wbrew odmiennemu stanowisku Sądów obu instancji,
w wyniku pochowania w przedmiotowym grobowcu zwłok trzech osób bliskich
pozwanych, bez zgody powódki, doszło do bezprawnego naruszenia jej prawa do
grobu, wobec czego przysługiwało jej, przewidziane w art. 24 k.c., roszczenie
o usunięcie skutków tego naruszenia. Powódka sformułowała je jako żądanie
ekshumacji zwłok pochowanych tam trzech osób. Jednak ocena adekwatności
żądanego przez uprawnionego sposobu usunięcia skutków naruszenia dóbr
osobistych w stosunku do sposobu i okoliczności samego naruszenia, należy
zawsze do sądu.
Dotyczy to w szczególności tak daleko idącego żądania jak ekshumacja
zwłok. Sąd Najwyższy konsekwentnie dąży do maksymalnego ograniczenia
stosowania tego środka jako ochrony dóbr osobistych, w imię dobra co najmniej
równorzędnego jakim jest niezakłócanie spokoju osób zmarłych oraz ich
najbliższych, dla których ekshumacja stanowi niewątpliwie przeżycie wyjątkowo
traumatyczne. Ekshumacja może być zatem orzeczona tylko wtedy, gdy
szczególne względy ochrony dóbr osobistych za tym przemawiają, regułą jest
bowiem, że powinna zwyciężyć zasada niezakłócania spokoju zmarłych
w zetknięciu z brakiem zgody osoby uprawnionej na pochowanie określonych
zwłok (porównaj między innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 1998 r.
I CKN 729/97 i z dnia 29 stycznia 2003 r. I CKN 1453/00, nie publ.).
Szczególny charakter ekshumacji jako środka usunięcia naruszenia prawa
do grobu wyraża się w tym, że jego zastosowanie wymaga istnienia wyjątkowych
okoliczności, które w tej sprawie nie występują. Przeciwnie, wszystkie okoliczności
przemawiają przeciwko zastosowaniu tego środka. Po pierwsze osoby pochowane
przez pozwanych należą do szerokiego kręgu krewnych rodziny, dla której
9
grobowiec wzniesiono i które są tam pochowane, obok zresztą innych osób, nie
będących członkami rodziny. Po wtóre nie podniesiono żadnych okoliczności, które
z jakichkolwiek względów, także emocjonalnych, uniemożliwiałyby pochowanie
trojga krewnych pozwanych razem z osobami już tam spoczywającymi. Taką
okolicznością niewątpliwie nie jest podnoszona przez powódkę intencja jej babki
czy też fundatorki, by w grobie pochowane były tylko kobiety. Pomijając, że taka
wola jest bez znaczenia po pochowaniu pierwszej osoby, gdyż dalej decyduje już
wola jej osób najbliższych, nie ulega wątpliwości, że w grobowcu pochowany był
jako pierwszy mężczyzna i nadal tam spoczywa. Po trzecie pochowanie
i pozostawienie w grobowcu trzech osób bliskich pozwanym nie uniemożliwiało do
tej pory powódce, mieszkającej w Australii, spokojnego wykonywania kultu pamięci
zmarłej babki A. B. i nie rodziło żadnych konfliktów w tym zakresie. Po czwarte fakt,
że doszło do naruszenia jej prawa do przedmiotowego grobu nie tylko nie został w
żaden sposób zawiniony przez pozwanych, lecz w ogóle pozostawał poza ich
świadomością i wolą, a stało się tak z przyczyn leżących po stronie powódki.
Wyjeżdżając na stałe za granicę nie zostawiła żadnej informacji w zarządzie
cmentarza o swoich uprawnieniach do grobu ani nawet o swoim istnieniu, a w
aktach zarządu była jedynie wzmianka z 1974 r. wskazująca dwie różne osoby o
nieczytelnych nazwiskach jako chowające i płacące za pochówek z nieczytelnym
adresem spoza K. Przez ponad 30 lat powódka nie kontaktowała się z zarządem
cmentarza i nawet gdy stwierdziła, że w grobowcu pochowano nieznane jej osoby,
nie sprawdziła ksiąg cmentarnych na tyle starannie, by od razu ustalić znajdującą
się w nich sygnaturę akt sprawy I C …/02/S i bezzwłocznie wystąpić z
odpowiednim roszczeniem. Z drugiej strony pozwani pochowali w grobowcu
pierwszą osobę bliską za warunkową zgodą zarządu cmentarza, której warunek
wypełnili z mocą wsteczną uzyskując w 2002 r. działający ex tunc wyrok ustalający
ich prawo do grobu i pozostałe dwie osoby pochowali już w oparciu o ten wyrok.
Wobec braku czytelnych i jednoznacznych wzmianek w księgach cmentarnych, nie
ma podstaw by zarzucić im niedbalstwo w ustalaniu kręgu osób uprawnionych do
grobu lub w oparciu o inne okoliczności przypisać winę za naruszenie prawa
powódki do grobu.
10
W konsekwencji, mimo trafności kasacyjnego zarzutu naruszenia art. 24 k.c.
przez bezpodstawne przyjęcie, iż naruszenie przysługującego powódce prawa do
grobu nie było bezprawne, ostatecznie kasacyjny zarzut naruszenia tego przepisu
przez nie nakazanie ekshumacji zwłok trzech osób, okazał się nieskuteczny,
bowiem w okolicznościach sprawy taki sposób usunięcia skutków naruszenia dóbr
osobistych jest nieuzasadniony. Dlatego w zakresie żądania ekshumacji skarga
kasacyjna została oddalona (art. 39814
k.p.c.).
Nie oznacza to jednak, jak przyjęły Sądy obu instancji, że skoro oddalone
zostało powództwo o ekshumację i w grobowcu pozostaną pochowani najbliżsi
krewni pozwanych M., to tym samym pozwani ci uzyskali pełne prawo do
przedmiotowego grobu. Niewątpliwie uzyskali oni tym samym uprawnienie do
odwiedzania grobu, palenia zniczy i składanie kwiatów oraz ewentualnie innych
czynności związanych ściśle z możliwością okazania uczuć łączących ich
z pochowanymi tam krewnymi. Jednak nie wyczerpuje to całości uprawnień
składających się na prawo do grobu, a bezprawne, jak ustalono wyżej, pochowanie
przez nich bliskich, nie mogło samo przez się prowadzić do uzyskania przez
pozwanych pełnych – zarówno majątkowych jak i niemajątkowych - praw do
przedmiotowego grobowca, w tym np. prawa do dalszego decydowania
o pochowaniu w nim innych osób.
Nadal zatem kwestią sporną i przedstawioną przez powódkę do
rozstrzygnięcia Sądowi w rozpoznawanej sprawie pozostało to, czy pozwanym
przysługuje prawo do grobu w pełnym zakresie czy też ograniczone do pewnych
tylko czynności.
Oddalając roszczenie o ustalenie, że pozwanym M. nie przysługuje prawo
do spornego grobu Sądy, niezależnie od stwierdzenia, iż prawo to powstało z
samego faktu pochowania w grobowcu ich bliskich, powołały się także na
wynikające z art. 365 § 1 k.p.c. związanie wyrokiem wydanym w sprawie
I C …/02/S ustalającym prawo pozwanego J. M. do spornego grobu.
Argument ten jednak nie jest trafny. Wyrok wydany w powyższej sprawie
nie ma prawomocności rozszerzonej i nie jest wiążący dla powódki, która nie była
stroną w tym procesie. Zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c. prawomocnym wyrokiem są
11
między innymi związane wszystkie sądy we wszystkich sprawach. Są one związane
w tym sensie, że w każdej rozpoznawanej sprawie muszą uznać za wiążące
rozstrzygnięcie zawarte w sentencji prawomocnego wyroku i w oparciu o nie
budować stan prawny sprawy rozpoznawanej przez siebie. Związanie sądu treścią
prawomocnego wyroku wyraża nakaz przyjmowania, że w objętej tym orzeczeniem
sytuacji stan prawny przedstawiał się tak, jak to wynika z sentencji wyroku.
Jednakże, jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 7 grudnia
2012 r. II CSK 143/12 i z dnia 14 stycznia 2015 I CSK 1057/14 (nie publ.), jeżeli
nie zachodzi tożsamość podmiotowa, to rozstrzygnięcie określonej kwestii prawnej
w jednej sprawie nie wyłącza dopuszczalności dokonywania w innej sprawie jej
wyjaśnienia i oceny oraz innego ustalenia. Osoby, które nie były stronami i których
nie obejmuje rozszerzona prawomocność materialna wcześniejszego wyroku, nie
są pozbawione możliwości realizowania swojego uprawnienia we własnej sprawie,
także wtedy, gdy łączy się to z zakwestionowaniem oceny przesłanek orzekania,
wyrażonej w innej sprawie. Wynika to z konieczności zapewnienia stronie prawa do
sądu, umożliwiającego właściwą ocenę prawną.
Sądy były zatem w rozpoznawanej sprawie związane ustaleniem, że
pozwanemu w 2002 r. przysługiwało stwierdzone wyrokiem w sprawie I C …/02/S
prawo do przedmiotowego grobu, jednak powódka mimo to, mogła w obecnej
sprawie dowodzić, że Sąd wydając powyższy wyrok nie znał wszystkich istotnych
okoliczności faktycznych lub nie miał podstaw do ustalenia prawa pozwanego do
grobu. Mogła zatem żądać ustalenia, że pozwanemu nie przysługuje obecnie ani
nie przysługiwało także w 2002 r. prawa do spornego grobu, zaś Sądy obowiązane
były zbadać to roszczenie merytorycznie i nie mogły odwołać się jedynie do art. 365
§ 1 k.p.c. i związania wyrokiem wydanym w sprawie I C …/02/S. Powinny były
zbadać, czy rzeczywiście pozwanym przysługuje w pełnym zakresie prawo do tego
grobu, jako ogół praw niemajątkowych i majątkowych, wynikających z okoliczności,
których istnienie determinuje powstanie takiego prawa, czy też przysługują im tylko
niektóre, ściśle określone uprawnienia niemajątkowe wynikające z faktu, że
w grobowcu tym spoczywają trzy bliskie im osoby, pochowane wprawdzie
z naruszeniem prawa do grobu powódki, lecz których ekshumacja nie została
orzeczona jako nieuzasadniona w okolicznościach sprawy.
12
W konsekwencji należało uznać za uzasadniony kasacyjny zarzut
naruszenia art. 365 § 1 w zw. z art. 382 k.p.c., co prowadziło do uchylenia
zaskarżonego wyroku w części dotyczącej roszczenia o ustalenie, że pozwanym
nie przysługuje prawo do przedmiotowego grobu i przekazania sprawy w tym
zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego (art. 39815
k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw. z art.
39821
k.p.c.).
Z roszczeniem dotyczącym prawa do grobu pozwanych łączy się także
zarzut kasacyjny naruszenia art. 4 p.a.s.c. z 1986 r., w zw. z art. 244 § 1, art. 386 §
1 i art. 382 k.p.c., który jednak należy uznać za nieuzasadniony. Jak bowiem
wskazano wyżej, z chwilą pochowania pierwszej osoby, dla powstania prawa do
grobu osób jej bliskich traci decydujące znaczenie stopień ich pokrewieństwa
z pochowaną osobą, gdyż znaczenia nabierają okoliczności decydujące w świetle
art. 23 k.c. o ich bliskości i pielęgnowaniu kultu pamięci osoby zmarłej. Nie jest
zatem konieczne ścisłe ustalenie, i to na podstawie wyłącznie aktów stanu
cywilnego, stopnia pokrewieństwa z osobą pochowaną osób ubiegających się
o ustalenie ich prawa do grobu. Innymi słowy w takiej sytuacji akty stanu cywilnego
nie są wyłącznym dowodem, w rozumieniu art. 4 pasc z 1986 r., istnienia
pokrewieństwa, jeżeli ma być ono jedynie przesłanką ustalenia stosunku bliskości
koniecznego do stwierdzenia istnienia prawa do grobu. Sąd może ustalić tę
bliskość - wynikającą także ze stopnie pokrewieństwa - w oparciu o wszystkie
dowody, nie tylko w oparciu o akty stanu cywilnego.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku.
kc
db
13