Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III KK 394/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Roman Sądej (przewodniczący)
SSN Andrzej Stępka
SSN Andrzej Tomczyk (sprawozdawca)
Protokolant Jolanta Włostowska
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Jerzego Engelkinga,
w sprawie S. Z.
skazanego z art. 197 § 1 k.k. i in.,
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 17 lutego 2016 r.
kasacji wniesionej przez obrońcę skazanego
od wyroku Sądu Okręgowego w B.
z dnia 25 czerwca 2015 r., zmieniającego wyrok Sądu Rejonowego w B.
z dnia 5 marca 2015 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części utrzymującej w mocy
wyrok Sądu Rejonowego w B. z dnia 5 marca 2015 r. oraz w
zakresie orzeczenia o karze łącznej i przekazuje sprawę w tej
części Sądowi Okręgowemu w B. do ponownego rozpoznania w
postępowaniu odwoławczym.
UZASADNIENIE
Sylwester R. Z. oskarżony został o popełnienie trzech przestępstw:
2
a) zakwalifikowanego z art. 197 § 1 k.k. w zb. z art. 200 § 1 k.k. w zb. z art. 201
k.k., popełnionego w okresie od 1991 r. do 2004 r. na szkodę przysposobionej córki
M. Z.;
b) zakwalifikowanego jak w punkcie „a”, popełnionego w okresie od 1993 r. do 2004
r. na szkodę córki S. Z.;
c) zakwalifikowanego z art. 207 § 1 k.k., popełnionego w okresie od 1991 r. do
2004 r. na szkodę M. Z., w okresie od 1991 r. do 2005 r. na szkodę S. Z. i do
czerwca 2014 r. na szkodę J. Z.
W ostatnim akapicie uzasadnienia aktu oskarżenia prokurator odnotował, „iż
w końcowej fazie śledztwa S. Z. złożyła oświadczenie, że odmawia składania
zeznań. Niemniej w sprawie, w zakresie czynów wobec S., dowodem pozostają
zeznania M., A. i J. Z.” (k. 309).
Wyrokiem z dnia 5 marca 2015 r. Sąd Rejonowy w B. – po przeprowadzeniu
postępowania dowodowego w ramach którego, na podstawie art. 185c § 2 k.p.k.,
odtworzył sporządzony zapis obrazu i dźwięku przesłuchania S. Z. oraz odczytał
protokół przesłuchania, co nastąpiło po stwierdzeniu przez przewodniczącą, że
czynność przeprowadzona w trybie określonym w art. 185c k.p.k. jest sądową
czynnością dowodową i dochodzi do niej na etapie postępowania sądowego, o
którym mowa w art. 186 § 1 k.p.k., co powoduje, iż oświadczenie S.Z. o odmowie
składania zeznań jest bezskuteczne, bowiem zostało złożone po upływie terminu
prekluzyjnego określonego w tym przepisie – uznał oskarżonego za winnego
dopuszczenia się wszystkich zarzucanych mu przestępstw, modyfikując ich opisy,
zaś w odniesieniu do dwóch pierwszych – uzupełniając kwalifikację prawną.
Apelację od tego wyroku wywiódł obrońca oskarżonego, zarzucając m. in.
obrazę przepisów postępowania, mającą wpływ na treść orzeczenia – „art. 6 EKPC
w zw. z art. 186 k.p.k., przez pominięcie prawidłowego i pełnego pouczenia o treści
prawa do odmowy składania zeznań i jego skutkach i uznanie za dowód zeznań S.
Z., mimo złożenia przez nią oświadczenia w toku postępowania przygotowawczego
o skorzystaniu z przysługującego jej prawa do odmowy zeznań, co naruszyło
zasadę wyrażoną w treści art. 186 § 1 k.p.k., wynikającą z błędnej wykładni tegoż
przepisu przez uznanie, że przesłuchanie tegoż świadka w trybie art. 185c k.p.k.
jest równoznaczne z przesłuchaniem w postępowaniu sądowym, mimo że jest to
3
wyłącznie czynność sądowa w postępowaniu przygotowawczym, a tym samym przy
ocenie zarzutów przypisywanych oskarżonemu zostały wzięte pod uwagę zeznania,
które nie mogły służyć za dowód ani nie mogły być odtworzone”.
Po rozpoznaniu sprawy z powodu tej apelacji, Sąd Okręgowy w B. wyrokiem
z dnia 25 czerwca 2015 r.) zmienił zaskarżony wyrok w zakresie przestępstwa z art.
207 k.k. przez wyeliminowanie z jego opisu działań podejmowanych przez
oskarżonego na szkodę M. Z. i S. Z. i umorzenie postępowania w tej części z uwagi
na upływ terminu przedawnienia, czego konsekwencją była zmiana opisu
przestępstwa popełnionego na szkodę J. Z. i wymierzenie za tak przypisane
przestępstwo niższej kary pozbawienia wolności oraz w zakresie kary łącznej. W
pozostałej części, a więc w zakresie skazania S. Z. za przestępstwa popełnione
odrębnie na szkodę M. Z. i S. Z., zaskarżony wyrok utrzymał w mocy.
I właśnie w tej części wyrok Sądu odwoławczego zaskarżył obrońca
skazanego. W wywiedzionej w jego imieniu kasacji zarzucił:
„I. rażące i mające istotny wpływ na jego treść naruszenie prawa karnego
procesowego art. 433 § 2 k.p.k. w zw. z art. 186 k.p.k. w zw. z art. 185c § 2 k.p.k.,
przez nienależyte rozważenie podniesionego w apelacji oskarżonego zarzutu, że
Sąd I instancji błędnie uznał, że czynność dowodowa z udziałem sądu w
postępowaniu przygotowawczym, przed innym sędzią, jest czynnością, o której
mowa w art. 186 k.p.k. i wyznacza ona graniczny termin prekluzyjny do odmowy
przez pokrzywdzoną złożenia zeznań w sprawie przeciwko osobie najbliższej –
ojcu, co naruszyło art. 6 i art. 8 EKPC, art. 42 ust. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP,
prawo do poszanowania życia rodzinnego, sprawiedliwego i rzetelnego
postępowania sądowego, zasadę równości broni w postępowaniu karnym i prawo
do obrony,
II. rażące i mające istotny wpływ na jego treść naruszenie prawa karnego
procesowego art. 433 § 2 k.p.k. w zw. z art. 6 EKPC, art. 186 k.p.k., art. 191 § 2
k.p.k. i art. 182 k.p.k., przez nienależyte rozważenie podniesionego w apelacji
oskarżonego zarzutu, że sąd I instancji błędnie odczytał na rozprawie zeznania
świadka M. Z., która odmówiła w toku postępowania przygotowawczego zeznań w
sprawie przeciwko jej ojcu, co naruszyło zakaz dowodowy i doprowadziło do
oparcia ustaleń faktycznych o zeznania podlegające wyłączeniu z postępowania,
4
III. rażące i mające istotny wpływ na jego treść naruszenie prawa karnego
procesowego art. 433 § 2 k.p.k. w zw. z art. 410 k.p.k. w zw. z art. 424 § 1 pkt
1k.p.k. w zw. z art. 413 § 2 pkt 1 k.p.k. przez nienależyte rozważenie
podniesionego w apelacji oskarżonego zarzutu, że sąd I instancji pominął
wskazanie, na których zeznaniach Sąd oparł wyrok ustalający stan faktyczny
zamiast tego przytaczając czterokrotnie, że stanem faktycznym jest opis czynu
przypisany oskarżonemu a analiza dowodów na to nie wskazuje, tym samym
uchybił obowiązkowi dokładnego określenia przypisanego oskarżonemu czynu w
ramach czasowych czynu ciągłego,
IV. rażące i mające istotny wpływ na jego treść naruszenie prawa karnego
procesowego art. 53 k.k. ogólnych dyrektyw wymiaru kary, przez pominięcie przy
ocenie szkodliwości społecznej czynu: właściwości i warunków osobistych sprawcy,
oraz sposobu życia przed popełnieniem przestępstwa, faktu, że postępowanie
przeciwko R. Z. zostało wszczęte po upływie znacznego okresu czasu – ponad 10
latach od zarzucanych czynów, oskarżony nie był wcześniej karany, M. Z. i
pozostali członkowie rodziny odmówili składania zeznań przeciwko oskarżonemu,
dążąc do normalizacji i podtrzymania więzi rodzinnych, czego nieuwzględnienie
skutkowało orzeczeniem rażąco surowej kary pozbawienia wolności za czyny z pkt
I i 2 wyroku,
V. rażącą i mającą istotny wpływ na jego treść wyroku błędną wykładnię art. 6 k.k.
w zw. z art. 12 k.k. w zw. z art. 433 § 2 k.p.k. przez nienależyte rozważenie
podniesionego w apelacji oskarżonego zarzutu, że sąd I instancji pominął
prawidłowe określenie ram czasowych zabronionego czynu ciągłego i odstąpił od
ustalenia częstotliwości czynów przestępnych w opisanych w wyroku
przestępstwach, co nie pozwala na ustalenie natężenia i wielości zachowań
przestępnych, a ogólnikowe ustalenie, że czyny miały miejsce na przestrzeni 10 lat
doprowadziło do wymierzenia przez Sąd Rejonowy i utrzymania przez Sąd
Okręgowy rażąco surowej kary pozbawienia wolności za czyny z pkt. I i 2 wyroku”.
Formułując cytowane zarzuty, autor kasacji wniósł „…o uchylenie
zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego z dnia 25 czerwca 2015 r. w części
utrzymującej w mocy wyrok sądu I instancji i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania w tym zakresie właściwemu sądowi…”.
5
W tym miejscu należy podnieść, że zarówno w cytowanych zarzutach, jak i
uzasadnieniu kasacji obrońca skazanego wywody swoje odnosi do oświadczenia o
odmowie składania zeznań złożonego przez M. Z., podczas gdy w rzeczywistości
oświadczenie takie złożyła S. Z. Sąd Najwyższy potraktował ten błąd jako
oczywistą omyłkę autora kasacji i dokonywał oceny podniesionej w kasacji
problematyki, zaistniałej w związku z oświadczeniem S. Z.
W pisemnej odpowiedzi na kasację prokurator Prokuratury Okręgowej
wniósł o oddalenie kasacji jako oczywiście bezzasadnej, aprobując stanowisko
wyrażone przez Sąd Rejonowy podzielone jako oczywiście słuszne przez Sąd
odwoławczy.
Stanowisko to zaaprobował również podczas rozprawy kasacyjnej prokurator
Prokuratury Generalnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Za trafne należało uznać zarzuty sformułowane w dwóch pierwszych
punktach kasacji, sprowadzające się do wskazania nienależytego rozpoznania
przez Sąd ad quem zarzutu apelacyjnego obrazy art. 186 § 1 k.p.k. w zw. z art.
185c § 2 k.p.k. i zaaprobowanie błędnego poglądu sądu pierwszej instancji, że
czynność dowodowa przeprowadzona w postępowaniu przygotowawczym przez
sąd w trybie art. 185c § 2 k.p.k. jest czynnością, o której mowa w art. 186 § 1 k.p.k.
– wyznaczającą termin uprawniający świadka do odmowy złożenia zeznań. I mimo
że również te zarzuty – co podkreśla prokurator w pisemnej odpowiedzi na kasację
– są zmodyfikowaną na użytek postępowania kasacyjnego formą zarzutu
apelacyjnego, do ich powielenia w pełni uprawniało autora kasacji stanowisko
zaprezentowane w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku. Z wypowiedzi bowiem
Sądu odwoławczego wynika, że w pełni akceptuje stanowisko Sądu pierwszej
instancji, zgodnie z którym „…czynności przeprowadzone w trybie określonym w
art. 185c k.p.k. (przesłuchanie K. Z.) jest sądową czynnością dowodową, zatem do
jej przeprowadzenia dochodzi na etapie postępowania sądowego w rozumieniu art.
186 § 1 k.p.k. Skoro S. Z. nie skorzystała z prawa odmowy złożenia zeznań do
czasu rozpoczęcia przesłuchania w trybie określonym w art. 185c k.p.k., będąc przy
tym pouczona o takim prawie, jej pisemne oświadczenie (k. 252) o skorzystaniu z
odmowy składania zeznań, złożone po ustawowym terminie (prekluzyjnym) jest
6
nieskuteczne i tym samym nie wywołuje żadnych skutków prawnych” (s. 15
uzasadnienia zaskarżonego wyroku – uwaga SN).
Wobec tak lakonicznej wypowiedzi Sądu ad quem inna polemika z
zaprezentowanym stanowiskiem niż ponowne zakwestionowanie poglądu Sądu
pierwszej instancji, z poszerzoną w kasacji częścią motywacyjną, wskazującą na
nienależyte rozpoznanie zarzutu apelacyjnego i wyrażenie błędnego poglądu
prawnego, w istocie nie była możliwa, tym bardziej że przywołane przez Sąd a quo
wyroki Sądów Apelacyjnych: w Krakowie z dnia 27 czerwca 2002 r. (II AKa 135/02),
w Lublinie z dnia 21 czerwca 2005 r. (II AKa 131/05), we Wrocławiu z dnia 24 maja
2012 r. (II AKa 87/12) oraz Sądu Najwyższego z dnia 27 sierpnia 2008 r. (II KK
56/08) nie mogły – z uwagi choćby na daty ich wydania – być podstawą
prezentowanego poglądu.
Przepisy bowiem art. 185c zostały dodane do Kodeksu postępowania
karnego ustawą z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz
ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 2013, poz. 849) z dniem 27
stycznia 2014 r. Ustanawiając nowy, szczególny tryb przesłuchania
pokrzywdzonego przestępstwem zgwałcenia, wymuszenia i wykorzystania
seksualnego (art. 197 – 199 k.k.) w toku postępowania przygotowawczego,
ustawodawca ograniczył do niezbędnego minimum treść zawiadomienia o
przestępstwie w sytuacji składania go przez pokrzywdzonego (§ 1), natomiast
przesłuchanie pokrzywdzonego w charakterze świadka przekazał sądowi (§ 2).
Zgodnie z tym przepisem przesłuchanie pokrzywdzonego sąd przeprowadza na
posiedzeniu, w którym mają prawo wziąć udział prokurator, obrońca oraz
pełnomocnik pokrzywdzonego. Przesłuchanie to może odbywać się z udziałem
biegłego psychologa, który – na wniosek pokrzywdzonego – powinien być osobą tej
samej płci (§ 4).
Jak już wyżej zauważono, ten tryb przesłuchania zastrzeżony został do
przesłuchania pokrzywdzonego w toku postępowania przygotowawczego.
Świadczą o tym unormowania nakazujące odtworzenie na rozprawie głównej
sporządzonego zapisu obrazu i dźwięku przesłuchania oraz odczytanie protokołu
przesłuchania, zaś w odniesieniu do ponownego przesłuchania, przeprowadzenie
go w sposób wskazany w art. 177 § 1a k.p.k., o ile – co oczywiste – wystąpią
7
wymienione w przepisie art. 185 c § 3 k.p.k. okoliczności wynikające z
bezpośredniej obecności oskarżonego (podkr. SN) przy przesłuchaniu.
Z uwagi na to, że czynność ta jest dokonywana w postępowaniu
przygotowawczym, w kwestiach nieuregulowanych w analizowanych przepisach
stosuje się zasady przewidziane dla czynności sądowych w postępowaniu
przygotowawczym. Dotyczyć to będzie właściwości i składu sądu. Zgodnie więc z
art. 329 k.p.k., czynność przesłuchania pokrzywdzonego w charakterze świadka
dokonuje sąd powołany do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji oraz
jednoosobowo (por.S. Steinborn, teza 2. do art. 329 k.p.k.; (w:) S. Steinborn (red.),
J. Grajewski, P. Rogoziński: Kodeks postępowania karnego. Komentarz do
wybranych przepisów, Lex/el. 2016). Za takim zaklasyfikowaniem analizowanej
instytucji przemawia również stanowisko wyrażone w piśmiennictwie w odniesieniu
do instytucji przesłuchania w toku postępowania przygotowawczego
pokrzywdzonego w wieku poniżej 15 lat – art. 185a k.p.k. oraz świadka w wieku
poniżej 15 lat – art. 185b k.p.k. (por. np.: K. Eichstaedt; (w:) D.Świecki (red.),
B.Augustyniak, K. Eichstaedt, M.Kurowski: Kodeks postępowania karnego.
Komentarz. Tom I, Warszawa 2015, s.1118; T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania
karnego, Tom I. Artykuły 1 – 467, Warszawa 2014, s. 1143).
Okoliczność, że przesłuchanie pokrzywdzonego w charakterze świadka
przeprowadza na posiedzeniu sąd i że czynność tę określa się jako czynność
dowodową sądu nie zmienia jej charakteru. Nadal pozostaje ona czynnością
sądową w postępowaniu przygotowawczym i w żadnym wypadku nie można jej
utożsamiać z fazą postępowania sądowego, o którym mowa w art. 186 § 1 k.p.k.
Rozróżnienie to jest na tyle wyraźne i oczywiste, że nie wymaga szerszego
uzasadniania. Dodatkowo tylko można przywołać przebieg procesu legislacyjnego
dotyczącego nowelizacji z dnia 13 czerwca 2013 r. Otóż, regulując nowy tryb
przesłuchania pokrzywdzonego przestępstwami z art. 197 – 199 k.k. w charakterze
świadka, ustawodawca nie dokonał żadnej modyfikacji przepisu art. 186 § 1 k.p.k.,
mimo że zmiana unormowań zawartych w art. 186 k.p.k. była przedmiotem
projektu. Wprawdzie nie wynikała ona wprost z regulacji zawartych w
projektowanym brzmieniu art. 185c a ze zmiany trybu ścigania przestępstw
Rozdziału XXV Kodeksu karnego, tym niemniej unormowania zawarte w art. 186
8
k.p.k. były analizowane i zapewne racjonalny ustawodawca, chcąc objąć jego
dyspozycjami inny moment końcowy uprawnienia do odmowy złożenia zeznań,
zapewne by to uczynił (por. uzasadnienie poselskiego projektu z dnia 22 listopada
2012 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępowania
karnego – druk Nr 998 Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej VII Kadencji:
http://www.sejm.gov.pl). Skoro tak się nie stało, wyraźna dystynkcja między
rozpoczęciem zeznania w postępowaniu przygotowawczym (również w ramach
przesłuchania prowadzonego przez sąd) a rozpoczęciem pierwszego zeznania w
postępowaniu sądowym nadal występuje.
Podsumowując, stwierdzić należy, że pokrzywdzony przestępstwem
wymienionym w art. 197 – 199 k.k., będący osobą najbliższą dla oskarżonego,
po rozpoczęciu zeznania podczas przesłuchania przez sąd w trybie art. 185 c
§ 2 k.p.k., nie traci uprawnienia do odmowy składania zeznań w rozumieniu
art. 186 § 1 k.p.k., ponieważ przesłuchanie to nie jest elementem
postępowania sądowego, lecz czynnością sądową w postępowaniu
przygotowawczym (Rozdział 38 k.p.k.).
Wracając na grunt rozpoznawanej sprawy, stwierdzić należy, że S. Z.,
składając zeznania w czasie przesłuchania na posiedzeniu sądu,
przeprowadzonego w trybie art. 185 c § 2 k.p.k., nie pozbawiła się możliwości
złożenia oświadczenia o skorzystaniu z uprawnienia do odmowy złożenia zeznań w
sprawie oskarżonego ojca i złożenie takiego oświadczenia jeszcze w postępowaniu
przygotowawczym wywołało skutek z art. 186 § 1 in fine k.p.k.
Nierespektowanie skuteczności oświadczenia pokrzywdzonej przez Sąd
pierwszej instancji i zaaprobowanie tego postąpienia przez Sąd odwoławczy oraz
wykorzystanie jej zeznań jako dowodu w sprawie ojca S. Z. rażąco naruszyło
wskazane w kasacji przepisy, w szczególności zaś art. 186 § 1 k.p.k. Spowodowało
to konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania w postępowaniu
odwoławczym.
Jako że uprawnienie wynikające z art. 186 § 1 k.p.k., nie jest prawem
nieodwracalnym i skorzystanie z niego nie powoduje braku możliwości złożenia
zeznań w terminie późniejszym w wypadku zmiany decyzji, przeto sąd ponownie
9
rozpoznający sprawę obowiązany będzie uzyskać stanowisko pokrzywdzonej S. Z.
w tej kwestii, a w razie podtrzymania przez nią oświadczenia o skorzystaniu z
przysługującego jej uprawnienia, rozpoznać sprawę bez wykorzystania zeznań tej
pokrzywdzonej.
Sąd Najwyższy ograniczył rozpoznanie kasacji do omówionych uchybień,
bowiem było to wystarczające do wydania orzeczenia, zaś rozpoznanie pozostałych
uchybień byłoby bezprzedmiotowe dla dalszego toku postępowania (art. 436 w zw.
z art. 518 k.p.k.).
Z przytoczonych powodów orzeczono jak na wstępie.
kc