Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 257/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Władysław Pawlak
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Starosty P.
przeciwko R. N., M. K., R. N. i S. N.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych R. N. i M.K.
od wyroku Sądu Okręgowego w .z dnia 10 października 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od M. K. i R. N. na rzecz Skarbu Państwa -
Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kwotę 5400 (pięć tysięcy
czterysta) zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w
postępowaniu kasacyjnym.
UZASADNIENIE
2
W sprawie z powództwa Skarbu Państwa – Starosty P. przeciwko […] o
usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w
księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, Sąd Rejonowy w W.
wyrokiem z dnia 13 grudnia 2012 r. uzgodnił treść księgi wieczystej nr …/2
prowadzonej przez Sąd Rejonowy w W. dla nieruchomości położonej w W., w której
to księdze w dziale drugim jako właściciel wpisany jest Skarb Państwa a jako
użytkownicy wieczyści i właściciele budynków i urządzeń stanowiących odrębne
przedmioty własności wpisani są R. N. w udziale 14/40 części, M. K. w udziale 1/10
część, R. N. w udziale 2/10 części, S. N. w udziale 7/40 części, R. N. w udziale
49/400 części oraz M. K. w udziale 21/400, części z rzeczywistym stanem
prawnym w ten sposób, że w dziale drugim tej księgi nakazał wykreślić jako
użytkowników wieczystych i właścicieli budynków i urządzeń stanowiących odrębne
przedmioty własności wymienione wyżej osoby co do wszystkich udziałów
wpisanych na ich rzecz i nakazał wpisać jako użytkowników wieczystych i
właścicieli budynków i urządzeń stanowiących odrębne przedmioty własności R. N.
w udziale wynoszącym ¾ części i Szymona Nowickiego w udziale wynoszącym ¼
część.
W motywach rozstrzygnięcia Sąd Rejonowy ustalił, że pierwotnym
użytkownikiem wieczystym nieruchomości objętej wskazaną księgą wieczystą o
powierzchni 2,3699 ha składającej się z działek gruntu nr 332/1,332/2,332/3 i 332/4
był P. S.A. z siedzibą w P. Nieruchomość ta jest położona w granicach portu […]. P.
decyzją z dnia 30 lipca 2003 r. Ministra Skarbu Państwa działającego w
porozumieniu z Ministrem Infrastruktury uzyskał, w trybie art. 3 pkt 1 ustawy z dnia
20 grudnia 1996 r. o portach i przystaniach morskich (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r.,
Nr 110, poz. 967) zgodę na przeniesienie prawa użytkowania wieczystego tej
nieruchomości. Wyrokiem z dnia 20 marca 2008 r. wydanym w sprawie I ACa …/08
z powództwa O.N. i R. N. przeciwko P. S.A. z siedzibą w P. o zobowiązanie do
złożenia oświadczenia woli, Sąd Apelacyjny nakazał temu pozwanemu złożenie
oświadczenia woli o przeniesieniu na powodów, do ich majątku wspólnego, prawa
użytkowania wieczystego nieruchomości objętej KW nr …, o powierzchni 2,3699 ha
oznaczonej jako działka nr 407 oraz własności znajdujących się na tej działce
3
budynków i urządzeń, za zapłatą przez powodów na rzecz pozwanego kwoty
612.440 zł. W toku tego procesu ani pozwany ani powodowie, reprezentowani
przez R. N., pozwanego w sprawie niniejszej, ani sądy obu instancji nie
sygnalizowali, że nieruchomość położona jest w granicach portu morskiego.
Powołany wyżej wyrok stał się podstawą wpisania w dniu 20 marca 2008 r.
małżonków N. do księgi wieczystej jako użytkowników wieczystych gruntu i
właścicieli budynków i urządzeń. W dniu 29 grudnia 2008 r. małżonkowie N. umową
zawartą w formie aktu notarialnego sprzedali udziały w przysługujących im prawach:
M. K. w udziale 1/10 i R. N. w udziale 2/10. Strony czynności nie uzyskały zgody
ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa wydanej w porozumieniu z
ministrem właściwym do spraw gospodarki morskiej wymaganej art. 3 ust.1 pkt 1
ustawy o portach i przystaniach morskich w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia
2005 r. (Dz. U. z 2004 r., Nr 281, poz. 2782, por. tekst jedn. z 2010 r. Nr 33, poz.
179 ze zm., dalej jako u. o p.p.m.) dla przeniesienia własności i użytkowania
wieczystego. Strony umowy w chwili jej zawarcia nie wiedziały, że objęta umową
nieruchomość położona jest w granicach portu morskiego w W.
O. N. zmarła w dniu 4 marca 2010 r. a spadek po niej z ustawy nabyli mąż R.
N. i syn S. N., po ½ części spadku. W dniu 16 listopada 2011 r., w toku niniejszej
sprawy, R. N. sprzedał swój udział w spadku po żonie R.N. w 7/10 częściach i M. K.
w 3/10 częściach. Strony tej umowy nie uzyskały na przeniesienie praw zgody
wymaganej powołanym wyżej art. 3 ust.1 pkt 1 u. o p.p.m..
Granice portu morskiego zostały ustalone rozporządzeniem Ministra
Gospodarki Morskiej z dnia 6 lipca 2007 r. w sprawie ustalenia granicy portu
morskiego w W. od strony morza, redy i lądu (Dz.U. z 2007 r. Nr 134, poz.942)
wydanego na podstawie art. 45 ust. 1 ustawy z dnia 21 marca 1991 r, o obszarach
morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej (Dz.U z 2003 r., Nr 153,
poz.1502 ze zm.). Zgodnie z upoważnieniem zawartym w art. 45 ust.1 pkt 1 tej
ustawy, minister właściwy do spraw gospodarki morskiej miał określić, w drodze
rozporządzenia, po zasięgnięciu opinii właściwych rad gmin, granice portów
morskich od strony lądu z uwzględnieniem współrzędnych geograficznych lub
granicznych punktów geodezyjnych. W odniesieniu do portu w W. uchwałę w
sprawie wymaganej ustawą podjęła Rada Miasta w dniu 31 sierpnia 2005 r.
4
Załącznikiem do tej uchwały była kserokopia mapy własnościowej z 26 stycznia
2002 r., nie wskazano natomiast jako załącznika współrzędnych geograficznych
poszczególnych punktów granicznych portu od strony lądu. Z projektu
rozporządzenia wynikało, że granice zostały wyznaczone jako punkty przecięcia się
granic działek z uwzględnieniem ich starych numerów podczas gdy działki te
zostały połączone w jedną działkę nr 407, co uwidoczniono w ewidencji w dniu 17
czerwca 2004. Skarga R. N. na uchwałę Rady Miasta z 31 sierpnia 2005 r., oparta
mi.in na zarzutach wadliwego oznaczenia działek i naruszenia jego prawa
podmiotowego, została oddalona wyrokiem WSA z dnia 19 października 2010 r., a
NSA wyrokiem z dnia 12 kwietnia 2011 r. oddalił jego skargę kasacyjną.
Badając w toku procesu zarzut pozwanych wadliwości rozporządzenia z dnia
6 lipca 2007 r., Sąd Rejonowy odwołał się do wyników postępowania
administracyjnego oraz wskazał, że granice portu od strony lądu zostały w tym
rozporządzeniu oznaczone dwoma metodami, przez opis z odwołaniem się do
punktów w terenie i przez umieszczenie w rozporządzeniu wykazu współrzędnych
geograficznych punktów załamania granicy. Nadto wskazano, że linia przebiegu
granicy została oznaczona na mapie dostępnej w siedzibach Urzędu Morskiego
w G. i Urzędu Miasta W. W ocenie Sądu granice portu wynikały z przepisów
rozporządzenia a mapa stanowiła jedynie graficzne odzwierciedlenie ustalonych
tamże granic; oznaczenie granic na tej mapie nie pozostawiało wątpliwości co do
usytuowania spornej nieruchomości w granicach portu.
Sąd Rejonowy nie podzielił również stanowiska pozwanych, że wydana
w dniu 30 lipca 2003 r. na podstawie art. 3 pkt 1 u. o p.p.m. decyzja ma charakter
blankietowy, przez co pozwani rozumieli, że wywiera skutki również przy dalszych
czynnościach obrotu a to z tej przyczyny, że nie wskazuje adresata. W ocenie Sądu
decyzja ta co do adresata, to jest P., nie budziła wątpliwości, udzielała zgody na
przeniesienie praw temu podmiotowi i nie tworzyła żadnych uprawnień na rzecz
podmiotów uczestniczących w czynnościach dalszego obrotu prawami użytkowania
wieczystego i własności. Ponieważ umowę z dnia 29 grudnia 2008 r. strony zawarły
nie legitymując się wymaganą art. 3 ust.1 pkt 1 u.o p.p.m. zgodą (w formie decyzji
administracyjnej) ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa wydaną w
porozumieniu z ministrem właściwym do spraw gospodarki morskiej, umowa jest
5
nieważna, a to zgodnie z art. 3 ust.7 ustawy. Takiej zgody wymagała również
umowa zawarta w toku procesu, w dniu 16 listopada 2011 r., mocą której R. N.
sprzedał swój udział w spadku po żonie O. N. współpozwanym R. N. i M. K.
Nieważność dokonanych czynności prawnych prowadziła do uwzględniania
powództwa o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości
ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym w sposób
określony w żądaniu dochodzonym przez właściciela nieruchomości gruntowej.
Sąd Okręgowy wkluczył dopuszczalność oceny żądania powoda w aspekcie art. 5
k.c. (z powodu braku wiedzy pozwanych co do usytuowania nieruchomości
w granicach portu morskiego) wskazując, że nieważność czynności miała charakter
nieważności bezwzględnej; wskazał, że odmienne stanowisko prowadziłaby do
nabycia przez pozwanych prawa. Ponadto, że względu na ochronną funkcję ksiąg
wieczystych w takim procesie jak niniejszy oddalenie powództwa z powodu
sprzeczności z zasadami współżycia społecznego nie znajduje usprawiedliwienia.
Wyrokiem z dnia 10 października 2014 r. Sąd Okręgowy w G. oddalił
apelacje R. N. i M.K. od wyroku Sądu Rejonowego podzielając w całości ustalenia
faktyczne tego Sądu i ich ocenę prawną.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Okręgowego opartej na obu
podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c. pozwani R. N. i M. K., w ramach podstawy
naruszenia prawa materialnego, zarzucili naruszenie:
- art. 3 ustawy z dnia 20 grudnia 1996 r. o portach i przystaniach morskich
w brzmieniu sprzed 1 stycznia 2005 r. przez błędną wykładnię polegającą na
niezasadnym przyjęciu, że decyzja z dnia 30 lipca 2003 r. nie rodziła żadnych
skutków na rzecz pozwanych w sytuacji gdy decyzja ta zawierała tzw. zgodę
blankietową na zbycie nieruchomości, wyczerpującą wymóg uzyskiwania zgody w
odniesieniu do wszystkich późniejszych rozporządzeń tą nieruchomością,
- naruszenie art. 3 ust.1 pkt 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1996 r. (tekst jedn.
Dz.U. z 2010 r., Nr 33, poz.179 ze zm.) przez błędną wykładnię polegającą na
przyjęciu, że przepis ten nakłada obowiązek uzyskania zgody właściwego ministra
również w razie zbycia udziału w spadku obejmującym udział w prawie użytkowania
wieczystego,
6
- naruszenie art. 5 k.c. w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej przez błędne niezastosowanie w związku z art. 58 §1 i 2 w związku z art. 3
ust. 7 ustawy z dnia 20 grudnia 1996 r. przez niewłaściwe zastosowanie polegające
na uwzględnieniu roszczenia powoda, podczas gdy roszczenie to było sprzeczne
z zasadami współżycia społecznego i jako takie nie powinno korzystać z ochrony.
W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania w sposób mogący
mieć istotny wpływ na wynik sprawy skarżący zarzucili naruszenie art. 278 § 1 k.p.c.
polegające na samodzielnym ustaleniu przez Sąd, że sporna nieruchomość leży
w granicach portu morskiego w sytuacji gdy dokonanie takiego ustalenia wymagało
wiadomości specjalnych oraz naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. polegające na
nierozpoznaniu przez Sąd drugiej instancji wszystkich zarzutów przez nich
podniesionych.
We wnioskach kasacyjnych skarżący domagali się uchylenia zaskarżonego
wyroku i zmianę wyroku Sądu Rejonowego przez oddalenie powództwa
ewentualnie uchylenie wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nietrafne są zarzuty naruszenia przepisów postępowania. Art. 278 k.p.c. ,
który jako naruszony przez Sąd drugiej instancji wskazują skarżący, przewiduje
jedynie możliwość dopuszczania dowodu z opinii biegłego. Nie określa natomiast
w szczególności skutków niedopuszczenia dowodu z takiej opinii. Przepis ten, aby
zatem mógł stanowić skuteczną podstawę kasacyjną, powinien być powołany
łącznie z przepisami określającymi skutki jego naruszenia np. z przepisami art. 217
§ 2, 224 i 227 k.p.c. dotyczącymi niewyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy jako
skutku niedopuszczenia dowodu z opinii biegłego. Powołany samoistnie, jak
uczynili to skarżący, nie może stanowić uzasadnionej podstawy kasacyjnej.
Ponadto, skoro zaniechanie dopuszczenia dowodu z opinii biegłego miało miejsce
przed sądem pierwszej instancji, ten bowiem sąd wyłącznie prowadził
postępowanie dowodowe, skarżący powinni byli w skardze kasacyjnej powołać ten
przepis, jako naruszony, w związku z art. 391 § 1 k.p.c., czego również nie uczynili.
Powołanie art. 391 § 1 k.p.c. nastąpiło dopiero w piśmie procesowym z dnia
7
18 sierpnia 2015 r. złożonym po otrzymaniu odpowiedzi powoda na skargę
kasacyjną, w której tę wadę skargi kasacyjnej wytknięto, zatem nie może odnieść
skutku. Po upływie terminu do złożenia skargi kasacyjnej nie jest bowiem
dopuszczalne wskazanie dalszych przepisów prawa wypełniających jej podstawy.
Zauważyć ponadto należy, że skarżący nie domagali się w postępowaniu przez
sądami przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego; w apelacji, podobnie jak
i w skardze kasacyjnej wyrażają pogląd o potrzebie ustalenia przez biegłego, a nie
samodzielnie przez sąd, miejsca położenia nieruchomości, ponieważ, jak twierdzą,
uczynienie tego ustalenia wymagało wiadomości specjalnych. W takiej jednak
sytuacji procesowej brak przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego nie uzasadniał
zarzutu naruszenia przez sąd art. 278 § 1 k.p.c., ale usprawiedliwiony byłby
ewentualnie zarzut art. 232 zdanie drugie k.p.c., który jednak nie został
postawiony. Sąd Najwyższy rozpoznając skargę kasacyjną związany jest nie tylko
granicami zaskarżenia ale również granicami podstaw (art. 39813
§ 1 k.p.c.),
co powoduje, że zarzut skarżących związany z naruszeniem przepisów
postępowania (które to naruszenie nie należy do kategorii błędnej oceny dowodów,
ani też błędnego wnioskowania, czego konsekwencją ma być błędne ustalenie
stanu faktycznego – tzw. error in procedendo) uchyla się spod kontroli kasacyjnej.
Pozostaje więc wiążące, zgodnie z art. 39813
§ 2 k.p.c., ustalenie Sądów co do
miejsca położenia nieruchomości, to jest w granicach portu morskiego
we Władysławowie .
Bezzasadny jest zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. Skarżący zarzuca
Sądowi Okręgowemu, że nie wypowiedział się, nie wziął pod uwagę, twierdzeń
skarżących zawartych w pismach z dni 7 lipca 2014 r. i 24 września 2014 r.,
w których skarżący podnosili, że doszło do zmiany stanowiska procesowego
powoda, ponieważ powód przyjmował od nich opłaty za użytkowanie wieczyste
a w przypadku ich nieuregulowania groził wszczęciem postępowania
egzekucyjnego. W ocenie skarżących wskazywało to na potwierdzenie ważności
umowy. Brak jakichkolwiek podstaw do przyjęcia, że powód „zmienił stanowisko
procesowe”. Pojęcie zmiany stanowiska procesowego jest niewątpliwie szerokie,
obejmuje jednak wypowiedzi strony i czynności przewidziane przepisami k.p.c.
podjęte przed sądem Zmianę stanowiska procesowego powód mógłby wrazić
8
przez cofnięcie powództwa, co nie miało miejsca; takiej sugestii skarżących przeczy
stanowisko powoda w czasie rozprawy apelacyjnej, w toku której domagał się
oddalenia apelacji pozwanym. Zdarzenia, o których wyżej mowa mogłyby być
poczytane za nowe faty i dowody, nie są natomiast zarzutami apelacji, do których
Sąd, jak twierdzą skarżący, z naruszeniem art. 378 §1 k.p.c. nie odniósł się. Przy
istnieniu wniosku skarżących Sąd mógłby dopuścić dowód z pism powoda
kierowanych do pozwanych poza procesem, o ile miałyby one jakiekolwiek
znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Ważne i skuteczne przeniesienie prawa
użytkowania wieczystego i własności nieruchomości budynkowej nie następuje
jednak ani przez przyjęcie przez właściciela gruntu świadczenia pieniężnego ani
przez nazwanie tego świadczenia opłatą za użytkowanie wieczystej, stąd też fakty
i twierdzenia skarżących z pism z dni 7 lipca i 24 września 2014 r. były pozbawione
jakiegokolwiek znaczenia i nie miały żadnego wpływu na treść rozstrzygnięcia.
Nietrafne są zarzuty naruszenia prawa materialnego. Wbrew stanowisku
skarżących treść decyzji administracyjnej z dnia 30 lipca 2003 r. nie nasuwa
wątpliwości, że jej adresatem jest P. S.A. i że decyzją tą Minister Skarbu Państwa
wyraził zgodę na przeniesienie prawa użytkowania wieczystego, przy czym zgoda
ta była kierowana do strony postępowania, a więc tego podmiotu, który wnioskował
o udzielenie zgody. Dodać należy, że nauka prawa administracyjnego nie zna
pojęcia decyzji blankietowej. Decyzja administracyjna rozstrzyga o sytuacji
prawnej konkretnego podmiotu, jest aktem konkretno- indywidualnym mającym
zastosowanie do określonego stanu faktycznego. Dopuszczalność przeniesienia
uprawnień wynikających z decyzji administracyjnej nie jest wyłączona, ale nastąpić
może w wypadkach przewidzianych w ustawie. Uzyskanie przez P. S.A. zgody na
przeniesienie przysługującego mu prawa użytkowania wieczystego dotyczyło tego
podmiotu i można przyjąć, że wraz z przeniesieniem tego prawa przez P.
udzielona zgoda została „skonsumowana”. Ważne zawarcie tak w dniu 29 grudnia
2008 r. jak i w dniu 16 listopada 2011 r. umów wymagało zgody właściwego
ministra Skarbu Państwa udzielonej w drodze decyzji administracyjnej wydanej
w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw gospodarki morskiej na
rozporządzenie prawami, a to zgodnie z art. 3 ust.1 pkt 1 u. o p.p.m. Umowy
zawarte z naruszeniem obowiązku uzyskania takiej zgody są nieważne (art. 3
9
ust.7 u. o p.p.m.) i jest to nieważność bezwzględna. Brak podstaw dla przyjęcia,
że zgody o jakiej mowa w powołanych przepisach nie wymaga obrót udziałem
w masie majątkowej, w skład której wchodzi prawo własności nieruchomości czy
też użytkowanie wieczyste. Jakkolwiek nabywca spadku (udziału w spadku)
wstępuje w prawa i obowiązki spadkobiercy (art. 1053 k.c.) co czyni go następcą
uniwersalnym, jednakże do tego następstwa dochodzi przez czynność prawną,
umowę. Powołane przepisy, reglamentujące obrót, dotyczą nabycia wymienionych
w nich praw właśnie przez umowę.
Ocenę zgodności żądania powoda z zasadami współżycia społecznego,
ze skutkiem oddalenia powództwa, jak domagają się tego skarżący, należy
wykluczyć. Wyjaśniał to już Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 października 1965 r.,
I CR 265/65 (OSNCP 1966, nr 7-8, poz. 123) oraz w kolejnych, licznych
orzeczeniach (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 sierpnia 2006 r.
IV CSK 113/06, M. Prawn. 2006/17/903) wskazując, że roszczenie, którego
źródłem jest art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece to uprawnienie do
ustalenia wprost przez sąd istnienia i zakresu prawa uprawnionego. Jest to więc
szczególna odmiana powództwa o ustalenie. Skoro jest to sprawa w istocie
o ustalenie prawa, to powód nie dochodzi od strony przeciwnej żadnego
świadczenia, czyli wykonywania prawa, co jest przesłanką stosowania art. 5 k.c.
Stanowi ją dopiero czynienie ze swego prawa użytku w sensie obowiązku na jego
podstawie świadczenia drugiej strony. Doprowadzenie księgi wieczystej do stanu
usprawiedliwiającego zaufanie do niej jest celem nadrzędnym w takim procesie
i interes publiczny wynikający z funkcji ksiąg wieczystych sprzeciwia się możliwości
oddalenia takiego powództwa ze względu na sprzeczność żądania z zasadami
współżycia społecznego. Nie można też pomijać, że przy bezwzględnej
nieważności czynności prawnej art. 5 k.c. nie ma zastosowania (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 5 czerwca 2014 r. IV CSK 576/13; z dnia 6 stycznia 2000 r.
I CKN 1361/98; z dnia 22 września 1987 r., III CRN 265/87, OSNCP 1989, nr 5,
poz. 80; z dnia 10 października 2002 r., V CK 370/02, OSNP 2004, nr 2, poz. 21).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
10
O kosztach zastępstwa procesowego należnych w postępowaniu
kasacyjnym stronie przeciwnej orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c.
w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c., art. 11 ust. 3 ustawy z dnia 8 lipca 2005
r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r.,
poz. 1150) oraz na podstawie § 6 pkt 7 oraz § 13 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 461 ze zm.).
kc