Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 86/15
UCHWAŁA
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 25 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Jacek Gudowski
SSN Henryk Pietrzkowski
SSN Tadeusz Wiśniewski (sprawozdawca)
SSN Mirosława Wysocka
SSN Dariusz Zawistowski
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 lutego 2016 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Wojciecha Kasztelana,
po rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Rzecznika Praw Obywatelskich
we wniosku z dnia 4 września 2015 r., IV.510.152.2015.KD,
"Czy sąd wieczystoksięgowy może odmówić dokonania wpisu
w księdze wieczystej wówczas, gdy istnieje znana mu urzędowo
przeszkoda do jego dokonania, powodująca, że dokonanie wpisu
prowadziłoby do naruszenia bezwzględnie obowiązujących przepisów
prawa?"
podjął uchwałę:
Sąd może oddalić wniosek o wpis do księgi wieczystej, jeżeli
istnieje znana mu urzędowo przeszkoda do jego dokonania.
2
UZASADNIENIE
Przedstawione przez Rzecznika Praw Obywatelskich, na podstawie art. 60
§ 2 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym w związku
z art. 16 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 15 lipca 1997 r. o Rzeczniku Praw
Obywatelskich, do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne ma na celu wyjaśnienie,
czy sąd wieczystoksięgowy może odmówić dokonania wpisu w księdze wieczystej
wówczas, gdy istnieje znana mu urzędowo przeszkoda do jego dokonania,
powodująca, że dokonanie wpisu prowadziłoby do naruszenia bezwzględnie
obowiązujących przepisów prawa.
Wątpliwości związane z przedstawionym zagadnieniem wyłoniły się
w związku z obecnym sformułowaniem art. 6268
§ 2 k.p.c., który określając kognicję
sądu wieczystoksięgowego, stanowi, że sąd bada jedynie treść i formę wniosku,
dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi wieczystej. Przepis ten,
wprowadzony do kodeksu postępowania cywilnego z dniem 23 września 2001 r.
mocą ustawy z dnia 11 maja 2001 r. o zmianie ustawy księgach wieczystych
i hipotece, ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych oraz ustawy - Prawo o notariacie (Dz.U. Nr 63, poz. 635;
dalej jako „ustawa z dnia 11 maja 2001 r.”), jest dosłownym powtórzeniem
uchylonego tą nowelą art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. księgach
wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r., poz. 707 ze zm.; dalej jako
„u.k.w.h.”). Na podstawie tej noweli nie włączono jednak do kodeksu postępowania
cywilnego przepisu art. 46 ust. 2 u.k.w.h., według którego, postanowienie
odmawiające dokonania wpisu może opierać się na okolicznościach, które są
powszechnie znane lub doszły do wiadomości sądu rejonowego w inny sposób.
W odniesieniu do powstałych wątpliwości zarysowały się w doktrynie
dwa przeciwstawne stanowiska. Stosownie do pierwszego, niewłączenie
do kodeksu postępowania cywilnego odpowiednika art. 46 ust. 2 u.k.w.h.
stanowi celowe ograniczenie kognicji sądu wieczystoksięgowego, według
drugiego natomiast - zamiarem ustawodawcy nie było ograniczenie kognicji
sądu rozpoznającego sprawy o wpis do księgi wieczystej, lecz przeniesienie
do kodeksu postępowania cywilnego regulacji, która stanowiłaby tylko
3
powtórzenie unormowania przewidzianego w art. 228 § 2, było zbędne,
skoro unormowanie to ma odpowiednie zastosowanie w postępowaniu
wieczystoksięgowym na podstawie art. 13 § 2.
Z uzasadnienia wniosku wynika, że także w orzecznictwie Sądu
Najwyższego zauważalne są dwa zapatrywania. Pierwsze, przyjmujące założenie,
że rola ksiąg wieczystych, w tym również prawne gwarancje prawidłowości
dokonywanych wpisów i ich skutki, w sposób istotny rzutuje na zakres kognicji sądu,
dopuszcza szerszą aktywność i zakres działania sądu wieczystoksięgowego.
Drugie zapatrywanie ujmuje kognicję sądu wieczystoksięgowego wąsko
i przeciwstawia się czynieniu ustaleń w postępowaniu o wpis na podstawie innego
materiału niż wskazany w art. 6268
§ 2 k.p.c.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, sąd wieczystoksięgowy
może odmówić wpisu w księdze wieczystej, gdy istnieje znana mu urzędowo
przeszkoda jego dokonania, umieszczenie bowiem przepisów o postępowaniu
wieczystoksięgowym w kodeksie postępowania cywilnego sprawia, że możliwe jest
w tym postępowaniu stosowanie art. 228 § 2 w związku z art. 13 § 2. Gdyby zamiar
ustawodawcy był inny, to doszłoby do wyraźnego wyłączenia stosowania tego
przepisu w tym postępowaniu. Poza tym trudne do zaakceptowania byłoby
przyjęcie poglądu, że sąd nie może uwzględnić znanych mu urzędowo faktów
nawet w sytuacji, w której wpis do księgi wywoływałby skutki niezgodne
z powszechnie obowiązującym prawem. Stałoby to w sprzeczności z zasadą
prawdziwości wpisów, która wynika z art. 1 ust. 1, art. 2 i art. 3 u.k.w.h. oraz
z zasadą jawności wpisów. Należy odrzucić pogląd, że funkcją postępowania
wieczystoksięgowego jest jedynie ewidencjonowanie stanu prawnego
nieruchomości, a wszelkie badanie prawdziwości wpisów powinno być dokonywane
w ramach postępowania procesowego przewidzianego w art. 10 u.k.w.h.
Zajmując takie stanowisko, nie bierze się pod rozwagę faktu, że niekiedy wpis
do księgi ma charakter konstytutywny i byłoby sprzeczne z ekonomią procesową
świadome dokonywanie przez sąd niezgodnego z prawdą wpisu oraz
zmuszanie zainteresowanego uczestnika postępowania do wytoczenia powództwa
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wnioskiem Rzecznika Praw Obywatelskich została objęta jedynie wątpliwość
co do odmowy dokonania wpisu w sytuacji, gdy przeszkoda do jego dokonania
mogłaby prowadzić do naruszenia bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa,
tymczasem zagadnienie ma walor ogólniejszy i łączy się z pytaniem, czy w każdym
wypadku sąd może odmówić dokonania wpisu, jeżeli przeszkoda do jego
dokonania ujawni się nie na podstawie czy to dokumentów załączonych do wniosku,
czy też treści księgi wieczystej (art. 6268
§ 2 k.p.c.), lecz w następstwie wiadomości
powziętych przez sąd z urzędu. Przepis art. 6269
k.p.c. wskazuje, że oddalenie
wniosku o wpis powinno nastąpić zarówno w razie braku podstaw do wpisu,
jak i wtedy, gdy istnieją przeszkody do jego dokonania. Sytuacji tych nie można
procesowo różnicować, dlatego poszukiwać trzeba odpowiedzi na pytanie
o charakterze generalnym, czy w ogóle sąd wieczystoksięgowy może, dostrzegając
przeszkodę do dokonania wpisu, uwzględniać fakty znane mu urzędowo, a więc nie
tylko wynikające ze źródeł określonych w art. 6268
§ 2 k.p.c.
Należy przede wszystkim rozważyć, czy przeniesienie na mocy ustawy
z dnia 11 maja 2001 r. przepisów o postępowaniu wieczystoksięgowym
z ustawy o księgach wieczystych i hipotece do kodeksu postępowania cywilnego
doprowadziło do zmiany w zakresie dopuszczalności uwzględniania w tym
postępowaniu okoliczności, które są powszechnie znane lub doszły do wiadomości
sądu w inny sposób. Wcześniej zasadnicze znaczenie miał art. 46 u.k.w.h., który,
jak przyjmowano, określał kognicję sądu wieczystoksięgowego. Według ustępu 1
tego artykułu, rozpoznając sprawę, sąd rejonowy bada jedynie treść wniosku, treść
i formę dołączonych doń dokumentów oraz treść księgi wieczystej. Porównanie
tego przepisu z jego odpowiednikiem z kodeksu postępowania cywilnego wskazuje,
że regulacja omawianej kwestii w zasadzie nie uległa zmianie, skoro stosownie
do art. 6268
§ 2 k.p.c., rozpoznając wniosek o wpis, sąd bada jedynie treść i formę
wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi wieczystej.
Różnica nie jest istotna, gdyż polega jedynie na tym, że w kodeksie
postępowania cywilnego posłużono się zwrotem „rozpoznanie wniosku o wpis”,
a nie zwrotem „rozpoznanie sprawy”. Do kodeksu nie włączono natomiast
przepisu zawartego w art. 46 ust. 2 u.k.w.h., który przewidywał, że postanowienie
5
odmawiające dokonania wpisu może opierać się na okolicznościach, które są
powszechnie znane lub doszły do wiadomości sądu rejonowego
w inny sposób. Taki stan rzeczy sprawił, że po skodyfikowaniu postępowania
wieczystoksięgowego w orzecznictwie i doktrynie prawa procesowego doszło do
kontrowersji co do przyczyn i następstw tego zaniechania ustawodawczego.
Powstało również pytanie, czy celem ustawodawcy było wyłączenie możliwości
uwzględnienia przez sąd w postępowaniu o wpis jakichkolwiek innych okoliczności
niż wynikające z treści wniosku i dołączonych do niego dokumentów oraz treści
księgi wieczystej.
Przykładem negatywnej odpowiedzi na to pytanie jest w szczególności
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2003 r., I CKN 152/01 (OSNC 2004, nr 6,
poz. 92) oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2010 r., IV CSK
168/10 (nie publ.) i z dnia z 6 kwietnia 2011 r., I CSK 367/10 (nie publ.).
Także w uzasadnieniu uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
16 grudnia 2009 r. - zasady prawnej - III CZP 80/09 (OSNC 2010, nr 6, poz. 84)
wyrażono pogląd, że sąd nie może odmówić dokonania wpisu w księdze wieczystej
na podstawie okoliczności, które są powszechnie znane lub doszły do jego
wiadomości w inny sposób niż przez badanie treści wniosku, treści i formy
dołączonych do niego dokumentów oraz treści księgi wieczystej (art. 6268
§ 2
k.p.c.). Sąd Najwyższy przyjął, że art. 6268
k.p.c. zawiera pełną regulację
przebiegu postępowania wieczystoksięgowego, nie tylko zatem postępowania
dowodowego, ale i podstaw orzekania, które w procesie zostały uregulowane w art.
316 § 1 k.p.c. W ramach tej linii orzeczniczej argumentuje się, że jedynym
racjonalnym wytłumaczeniem dokonanej zmiany w unormowaniu postępowania
wieczystoksięgowego była wola ustawodawcy dalszego ograniczenia kognicji
sądu wieczystoksięgowego. W konsekwencji w obowiązującym stanie prawnym
wyłączną podstawą ustaleń faktycznych i prawnych sądu wieczystoksięgowego
dokonywanych w związku z rozpoznaniem sprawy, a ściślej ujmując związku
z rozpoznaniem wniosku o wpis, może być jedynie treść wniosku, dołączonych
do wniosku dokumentów i księgi wieczystej. Podnosi się przy tym,
że wprawdzie zgodnie z art. 228 § 2 k.p.c., fakty znane sądowi urzędowo
nie wymagają dowodu, jednakże sąd na rozprawie powinien zwrócić na nie
6
uwagę stron. Fakty te powinny zostać przytoczone na rozprawie w celu
umożliwienia stronom wypowiedzenia się co do nich. Ewentualne
powołanie się w uzasadnieniu orzeczenia na fakty znane sądowi z urzędu,
które jednak nie były przedmiotem rozprawy, oznaczałoby naruszenie art.
228 k.p.c. Jeżeli więc wnioski o wpis w postępowaniu wieczystoksięgowym
są rozpoznawane na posiedzeniu niejawnym, to w wypadku zamiaru sądu
powołania się na fakty znane mu urzędowo, konieczne byłoby wyznaczenie
rozprawy (art. 148 § 2 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.), co podważałoby zasadę
rozpoznawania spraw w postępowaniu wieczystoksięgowym na posiedzeniu
niejawnym (art. 6261
§ 1 k.p.c.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyraża się także pogląd,
że nieinkorporowanie do kodeksu postępowania cywilnego art. 46 ust. 2 u.k.w.h.
nie wyłącza oddalenia wniosku o wpis po uwzględnieniu przez sąd
wieczystoksięgowy faktów powszechnie znanych lub znanych sądowi
urzędowo, (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2005 r., V CK
54/05, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 138; por. także postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 5 stycznia 2011 r., III CSK 84/10, Palestra 2012, nr 9-10,
s. 121 oraz z dnia 20 października 2011 r., III CSK 322/10, nie publ.).
Uzasadniając to zapatrywanie, podkreśla się, że po nowelizacji dokonanej ustawą
z dnia 11 maja 2001 r., w wyniku której postępowanie wieczystoksięgowe
wyłączono z ustawy o księgach wieczystych i hipotece i włączono do
kodeksu postępowania cywilnego jako postępowanie nieprocesowe z zakresu
prawa rzeczowego, powtórzenie treści art. 46 ust. 2 u.k.w.h. było zbędne, skoro
podobny przepis znajduje się w kodeksie. W postępowaniu wieczystoksięgowym
zastosowanie art. 228 k.p.c. następuje z modyfikacjami uwzględniającymi rodzaj
postępowania, a w szczególności to, że sprawy rozpoznawane są na posiedzeniu
niejawnym (art. 6261
§ 1 k.p.c.). Z tego właśnie względu odpada powinność sądu
zwrócenia stronom na rozprawie uwagi na fakty znane mu urzędowo, co nie
oznacza jednak, że fakty te sąd ma zignorować. W orzecznictwie przyjęto,
że jeżeli z treści innego wniosku i dołączonych do tego wniosku dokumentów
sąd poweźmie wiadomość uzasadniającą odmowę dokonania wpisu objętego
wnioskiem rozpoznawanym, to powinien wydać postanowienie odmawiające jego
7
dokonania (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 2009 r.,
II CSK 4/09, nie publ.).
Trzecie zapatrywanie, kompromisowe, jest próbą pogodzenia drugiego
stanowiska z konsekwencjami mocy wiążącej uchwały składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2009 r., III CZP 80/09, której nadano
moc zasady prawnej. Wskazuje się, że w sprawie wieczystoksięgowej, w której
nie występuje konkurencja wniosków złożonych w różnym czasie, sąd
rozpoznając je może - w celu zapewnienia w księdze wieczystej prawdziwości
wpisów - uwzględnić okoliczności znane mu urzędowo (zob. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 23 czerwca 2010 r., II CSK 661/09, OSNC 2011, nr 1, poz. 12,
z dnia 12 stycznia 2012 r., IV CSK 251/11, nie publ. i z dnia 20 marca 2015 r.,
II CSK 229/14, nie publ.; por. też uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 8 października 2014 r., II CSK 781/13, OSNC 2015, nr 9, poz. 108.).
Niewątpliwie chodzi o specyficzną sytuację, w której dochodzi do konkurencji
wniosków o wpis w księdze wieczystej, rozważoną m.in. w uzasadnieniu
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2012 r., IV CSK 218/11
(OSNC-ZD 2013, nr B, poz. 33). W sprawie tej Sąd Najwyższy, w ślad za
poglądem wyrażonym w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2009 r., III CZP 80/09, przyjął, że kolejność
rozpoznawania wniosków o wpis w księdze wieczystej wiąże się ściśle z kognicją
sądu wieczystoksięgowego. W związku z tym art. 6268
k.p.c. powinien być
rozpatrywany łącznie z art. 6266
k.p.c., stanowiącym, że o kolejności wniosku
o wpis rozstrzyga chwila wpływu wniosku do właściwego sądu. Decydujące
znaczenie przy rozpoznawaniu wniosku o wpis w księdze wieczystej ma więc stan
rzeczy istniejący w chwili wpływu wniosku do sądu, a kolejność złożenia wniosków
o wpis w księdze jest dla sądu wiążąca. Sąd Najwyższy we wskazanej uchwale
podkreślił, że odmienne zapatrywanie dopuszczające rozszerzenie kognicji sądu
wieczystoksięgowego przez uwzględnienie w chwili dokonywania wpisu także
okoliczności znanych sądowi z urzędu (art. 228 § 2 k.p.c.), np. ujawnionych w innej
sprawie oczekującej na rozpoznanie w terminie późniejszym, kolidowałoby
z art. 6268
§ 2 k.p.c. Poza tym pomijałoby się okoliczność, że w przepisach
8
o kognicji sądu wieczystoksięgowego nie ma odpowiednika uchylonego art. 46
ust. 2 u.k.w.h.
W opozycji do przytoczonego poglądu Sąd Najwyższy w postanowieniu
z dnia 23 czerwca 2010 r., II CSK 661/09, przyjął, że przedstawione stanowisko
może być miarodajne tylko w sprawach, w których wchodzi w grę konkurencja
wniosków i nie powinno ono być rozszerzane na inne postępowania w sprawach
o wpis do księgi wieczystej. Przyjęcie odmiennego zapatrywania byłoby
sprzeczne z podstawowymi funkcjami ksiąg wieczystych określonymi w art. 1 ust. 1,
art. 2 i 3 u.k.w.h., a które ukierunkowują działalność sądów wieczystoksięgowych
na zapewnienie księgom wieczystym prawdziwości wpisów. Nie można więc
akceptować poglądu zakładającego, że sąd - w sytuacji, w której nie
ma konkurencji wniosków o wpis - może dokonać wpisu prawa ze świadomością
sprzeczności z rzeczywistym stanem prawnym. Przeciwny pogląd wyrażony
przez Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 16 grudnia 2009 r.,
III CZP 80/09, jest uzasadniany wynikającą z art. 6266
§ 2 k.p.c. koniecznością
dokonywania wpisów według kolejności wpływu wniosków do sądu,
co zabezpiecza wierzyciela przed pozbyciem się majątku przez dłużnika,
dokonanym między ustanowieniem hipoteki a jej wpisaniem do księgi wieczystej.
Potrzeba ochrony wierzyciela przed czynnościami dłużnika, zmierzającymi do
usunięcia majątku spod egzekucji, w istocie zaważyła na dokonanej przez Sąd
Najwyższy wykładni art. 6266
§ 2 i art. 6268
§ 2 k.p.c. Potrzeby takiej nie ma
w sprawach, w których nie pojawia się konkurencja wniosków, dlatego sąd
wieczystoksięgowy w razie powzięcia z urzędu wiadomości wskazujących na brak
podstaw do dokonania wpisu, powinien wniosek oddalić (zob. też postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2012 r., IV CSK 251/11, nie publ., z dnia
19 stycznia 2012 r., IV CSK 218/11, i z dnia 20 marca 2015 r., II CSK 229/14,
nie publ.).
Należy zaznaczyć, że w praktyce orzeczniczej rozważana kontrowersja
dotyczy jedynie tego, czy sąd w celu oddalenia wniosku o wpis może uwzględnić
materiał procesowy inny niż pochodzący ze źródeł określonych w art. 6268
§ 2
k.p.c., nie ma bowiem w tym zakresie rozbieżności, gdy chodzi o uwzględnienie
wniosku o wpis. W taki sposób wniosek może zostać załatwiony jedynie
9
na podstawie okoliczności wynikających z jego treści, dołączonych do niego
dokumentów lub treści księgi wieczystej. W tym wypadku przesądzające znaczenie
ma wyczerpujące wyliczenie w ustawie księgach wieczystych i hipotece podstaw
dokonania wpisu, którymi są ściśle określone dokumenty (art. 31-34).
Z tego względu w orzecznictwie wyłączono, przykładowo, możliwość uwzględnienia
wniosku o wpis na podstawie dokumentów dołączonych do wniosku w innej sprawie
(zob. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2011 r.,
I CSK 83/11, OSNC-ZD 2012, nr C, poz. 60), czy też dokumentu zawartego
w aktach innej księgi wieczystej (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
9 grudnia 2010 r., IV CSK 168/10, nie publ.). W tym kierunku wypowiedział się
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 31 stycznia 2014 r., II CSK 225/13
(OSP 2015, nr 7-8, poz. 75), w którym dopuszczono możliwość wpisu w razie
powołania się we wniosku na dokumenty znajdujące się już w aktach danej księgi,
wyłączając zarazem możliwość wpisu na podstawie dokumentów znajdujących się
w aktach innej księgi wieczystej.
W tym stanie rzeczy na pytanie, czy sąd oddalając wniosek o wpis do księgi
wieczystej, może oprzeć się na faktach znanych mu urzędowo należy udzielić
odpowiedzi pozytywnej. Z powodu nieprzeniesienia art. 46 ust. 2 u.k.w.h. do
kodeksu postępowania cywilnego nie można bowiem wysnuwać wniosku, że tym
samym ustawodawca doprowadził do zmiany merytorycznej w kognicji sądu
wieczystoksięgowego. Również po tej zmianie w razie powzięcia przez
sąd wieczystoksięgowy z urzędu wiadomości wskazujących na brak podstaw
do dokonania wpisu, sąd powinien oddalić wniosek o wpis. Wynika to z założenia,
że także w postępowaniu wieczystoksięgowym ma bezwzględne zastosowanie
wyrażona w art. 13 § 2 k.p.c. zasada odpowiedniego stosowania przepisów
o procesie do innych postępowań uregulowanych w kodeksie, a wiec również do
postępowania nieprocesowego. Reguła odpowiedniego stosowania przepisów
normujących proces do innych postępowań nie wchodzi w rachubę jedynie w razie
istnienia przepisów szczególnych, zastrzeżenie to nie aktualizuje się jednak
w rozważanej sytuacji.
Nie ma przekonywających argumentów, ażeby przyjmować, że istota i sens
unormowania zawartego w art. 228 § 2 k.p.c. przeciwstawiają się jego
10
zastosowaniu w odniesieniu do postępowania wieczystoksięgowego ze względu na
charakter tego postępowania. Jest odwrotnie, skoro nakaz „odpowiedniego”
stosowania przepisów o procesie oznacza pełne uwzględnienie charakteru i celu
innego postępowania oraz wynikających stąd odmienności względem procesu.
Lokata art. 228 § 2 k.p.c. w systematyce kodeksu nie jest więc przeszkodą
do zastosowania tego przepisu w sprawie o wpis do księgi wieczystej.
Należy zauważyć, że w poprzednim stanie prawnym, tj. przed wejściem
w życie ustawy z dnia 11 maja 2001 r., wskazywano, iż art. 46 ust. 2 u.k.w.h.
wyłączał możliwość świadomego ujawniania w księdze wieczystej prawa
sprzecznie z rzeczywistym stanem prawnym i realizował podstawową funkcję ksiąg
wieczystych, jaką jest prawidłowe ustalenie stanu prawnego nieruchomości.
Obecnie trudno byłoby zrozumieć tezę, że sąd wieczystoksięgowy może
dokonywać wpisu prawa ze świadomością sprzeczności z rzeczywistym stanem
prawnym tylko dlatego, iż w przepisach o postępowaniu wieczystoksięgowym
brakuje odpowiednika art. 46 ust. 2 u.k.w.h. Jak podkreślono, omawianego
zagadnienia nie można rozważać w oderwaniu od okoliczności, że w postępowaniu
tym stosowanie art. 228 § 2 k.p.c. następuje jedynie odpowiednio, co oznacza,
iż sąd nie ma obowiązku wyznaczania rozprawy celem zwrócenia uwagi
uczestnikom postępowania na znane mu urzędowo fakty. Inną kwestią jest,
że chociaż w postępowaniu wieczystoksięgowym zasadą jest rozpoznawanie
spraw na posiedzeniu niejawnym, to jednak w każdej sprawie możliwe jest
wyznaczenie rozprawy. Decyzja w tym względzie pozostawiona jest uznaniu sądu
(art. 514 § 1 zdanie drugie k.p.c.).
Należy podzielić pogląd, że wyłączenie stosowania art. 228 § 2 k.p.c.
w postępowaniu wieczystoksięgowym wymagałoby wyraźnej wypowiedzi
ustawodawcy, co nie nastąpiło, mimo wielu nowelizacji zarówno kodeksu
postępowania cywilnego, jak i ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. księgach wieczystych
i hipotece. Trzeba też zwrócić uwagę że ustawodawca ustawą z dnia 14 lutego
2003 r. o przenoszeniu treści księgi wieczystej do struktury księgi wieczystej
prowadzonej w systemie informatycznym (Dz.U. Nr 42, poz. 363), która weszła
w życie z dniem 1 lipca 2003 r., rozszerzył zakres obowiązkowego działania sądu
wieczystoksięgowego przez dodanie do kodeksu art. 6268 § 3-5. Zgodnie z tymi
11
przepisami, sąd ma badać z urzędu zgodność danych wskazanych
we wniosku z danymi wynikającymi z systemów prowadzących ewidencje
powszechnych numerów identyfikacyjnych oraz z danymi katastru nieruchomości.
Niezgodność danych z wniosku z danymi z tych rejestrów stanowi przeszkodę
wpisu (art. 6268
§ 5 k.p.c.).
W doktrynie trafnie wskazuje się, że wskazany obowiązek sądu wynika
z założenia, iż sąd wieczystoksięgowy powinien dbać o prawidłowość i rzetelność
dokonywanych wpisów. Trzeba jednak przyznać, że niektórzy przedstawiciele
doktryny dopatrują się w wyniku wejścia w życie noweli z dnia 11 maja 2001 r.
zmiany polegającej na tym, że sąd wieczystoksięgowy nie może w ramach
rozpatrywania wniosku o wpis opierać się na materiale, który został pozyskany
z urzędu. Przeciwko zastosowaniu art. 228 § 2 k.p.c. przemawia rzekomo
okoliczność, że wskazany przepis wymaga zwrócenia stronom uwagi na fakty
znane sądowi z urzędu. Celowe więc byłoby przeprowadzenie rozprawy,
co w sprawach wieczystoksięgowych nie jest z reguły możliwe lub uzasadnione.
Podnosi się też argument, że funkcją sądu wieczystoksięgowego nie jest ustalanie
rzeczywistego stanu prawnego nieruchomości i dlatego nie został on
ustawowo wyposażony w odpowiednie ku temu instrumentarium. Wynika to
z rejestracyjnego charakteru postępowania wieczystoksięgowego, które ma być
sprawne i szybkie, nie służąc przy tym badaniu zgodności ujawnionego w księdze
stanu prawnego z rzeczywistym stanem prawnym. Wszelkie kwestie dotyczące
niezgodności stanu prawnego powinny być wyjaśniane w procesie wytoczonym
na podstawie art. 10 u.k.w.h.
Poszukując właściwego rozwiązania, należy zwrócić uwagę na genezę
regulacji obowiązujących na obszarze Polski, dotyczących możliwości
uwzględniania przez sąd wieczystoksięgowy okoliczności znanych z urzędu. Artykuł
46 u.k.w.h. nie stanowił pod tym względem nowości normatywnej wyraźnie
uprawniającej sąd do wzięcia pod rozwagę tego rodzaju okoliczności, gdyż był
niemalże dosłownym powtórzeniem uprzednio obowiązującego art. 45 zdanie
drugie dekretu z 11 października 1946 r. - Prawo o księgach wieczystych (Dz.U. Nr
57, poz. 320), przewidującego, że postanowienie odmawiające dokonania wpisu
może opierać się także na okolicznościach, które doszły do wiadomości sądu
12
w drodze urzędowej albo są powszechnie znane. Regulacja ta bez wątpienia
świadczyła o tym, że w postępowaniu wieczystoksięgowym sąd jest obowiązany
uwzględniać nie tylko materiał dostarczony przez wnioskodawcę i wynikający
z treści księgi wieczystej, ale także okoliczności znane mu urzędowo i powszechnie
znane. To konsekwencja założenia, że funkcji ksiąg wieczystych nie można
ograniczać tylko do rejestracji i ewidencji określonych czynności prawnych,
lecz istotna jest też dbałość o prawdziwość i wiarygodność wpisów
dokonywanych w księgach.
Księgi wieczyste są publicznym rejestrem praw odnoszących się do
nieruchomości, dlatego ich funkcje muszą być rozpatrywane z punktu widzenia
interesu publicznego, a są nimi tak doniosłe kwestie jak bezpieczeństwo obrotu
prawnego i zapewnienie bezpieczeństwa kredytu hipotecznego. Symptomatyczne
jest, że wiele przepisów kodeksu postępowania cywilnego i ustawy z dnia 6 lipca
1982 r. księgach wieczystych i hipotece wskazuje na konieczność reagowania
przez sąd na dostrzeżone nieprawidłowości wpisów w księdze wieczystej lub wręcz
przeciwdziałania ich powstaniu. Chodzi o obowiązki sądu związane z weryfikacją
danych zawartych we wniosku o wpis z danymi zawartymi w bazach ewidencyjnych
(PESEL i REGON) oraz z danymi z katastru nieruchomości (art. 6268
§ 3 i 4 k.p.c.),
a także o obowiązek wpisania ostrzeżenia z urzędu o dostrzeżonej niezgodności
treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym i obowiązkiem
prostowania treści wpisów z urzędu (art. 62613
k.p.c.). Nie można również pomijać
regulacji zmierzających do zapewnienia prawidłowości wpisu w postępowaniu
wieczystoksięgowym i nakładających na sąd obowiązek określonego działania
(zob. np. art. 6262
§ 4 k.p.c.) oraz przewidujących niedopuszczalność cofnięcia
wniosku o wpis, jeżeli z treści wniosku i dołączonych dokumentów wynika,
że nastąpiła zmiana prawa własności (art. 6265
k.p.c.).
Za trafnością przedstawionego rozumowania przemawia także porównanie
art. 6268
§ 2 i art. 6269
k.p.c., które wyraźnie różnicują środki dowodowe,
jakie powinny stanowić podstawę wniosku o wpis oraz jakie są skutki braku
podstaw do wpisu lub wystąpienia przeszkody wpisu. Wbrew dominującemu
stanowisku, art. 6268
§ 2 k.p.c. nie reguluje całościowo kognicji sądu
w postępowaniu wieczystoksięgowym, lecz określa jedynie, na podstawie jakich
13
środków dowodowych sąd wieczystoksięgowy powinien rozpoznać wniosek o wpis.
Brak stosownej podstawy do wpisu stanowi tylko jedną z możliwych przyczyn
oddalenia wniosku; drugą z nich jest wystąpienie przeszkody do wpisu.
Pojęcie takiej przeszkody nie jest co prawda w ustawie wyraźnie zdefiniowane,
ale rozpatrując tę kwestię w aspekcie art. 6269
k.p.c., należy dojść do wniosku,
że nie można jej utożsamiać z brakiem podstaw do wpisu, chodzi bowiem o dwie
samodzielne i alternatywne przyczyny oddalenia wniosku. Brak podstawy do wpisu
należałoby utożsamiać z niewykazaniem zaistnienia okoliczności, od których
przepisy ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. księgach wieczystych i hipotece uzależniają
dokonanie wpisu. Wykazywanie tych okoliczności następuje na podstawie wniosku,
dołączonych dokumentów lub treści księgi wieczystej. Wystąpienie przeszkody
jest natomiast czymś innym; należy ją wiązać z zaistnieniem takiego zdarzenia,
które - mimo formalnego wykazania przez wnioskodawcę podstawy wpisu - nie
zezwala z punktu widzenia prawa na jego dokonanie. W tym wypadku chodzi więc
o okoliczności natury prawnej, determinujące skuteczność czynności stanowiącej
podstawę wpisu.
De lege lata ustawodawca nie określił, na jakiej podstawie może dojść do
ustalenia przeszkody wpisu i na czym ta przeszkoda polega. Uzasadnia to
stwierdzenie, że o ile fakty znane sądowi z urzędu nie mogą same przez się
stanowić podstawy wpisu, gdyż pozostawałoby to w sprzeczności z art. 6268
§ 2
k.p.c., o tyle mogą i powinny stanowić podstawę oddalenia wniosku, jeśli w wyniku
uwzględnienia tych faktów dochodzi do ustalenia, iż istnieje przeszkoda do
dokonania wpisu. Z tego względu w judykaturze Sądu Najwyższego traktuje się art.
6268
§ 2 k.p.c. jako przepis dopuszczający w postępowaniu o wpis posługiwanie się
jedynie dokumentami dołączonymi do wniosku; prowadzenie postępowania
dowodowego z wykorzystaniem zeznań świadków lub innych środków dowodowych
przewidzianych przez kodeks postępowania cywilnego jest wyłączone. Wymieniony
przepis należy zatem łączyć jedynie z ograniczeniem środków dowodowych,
z jakich można korzystać w postępowaniu o wpis i nie należy przypisywać mu dalej
idącego znaczenia (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 marca 2004 r.,
III CK 331/02, nie publ.). Oznacza to, że nie można zaakceptować poglądu, iż art.
14
6268
§ 2 k.p.c. wyłącza możliwość uwzględnienia przez sąd okoliczności znanych
mu urzędowo celem oddalenia wniosku (uwzględnienia przeszkody wpisu).
Za tezą przeciwną nie może przemawiać samo uchylenie art. 46 ust. 2
u.k.w.h. Poza tym z art. 6268
§ 2 k.p.c. nie wynika, że w postępowaniu
wieczystoksięgowym art. 228 k.p.c. nie ma zastosowania. Jak podkreślono, art.
6268
§ 2 k.p.c. nie reguluje tego, w jaki sposób sąd ma stwierdzić przeszkodę wpisu,
lecz wskazuje jedynie środki dowodowe, z których mogą korzystać uczestnicy
w postępowaniu o wpis. Stanowisko to da się pogodzić z uzasadnieniem uchwały
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2009 r., III CZP
80/09, trafnie bowiem w postanowieniu z dnia 23 czerwca 2010 r., II CSK 661/09,
Sąd Najwyższy przyjął, że zakaz uwzględniania przez sąd wieczystoksięgowy
faktów znanych urzędowo aktualizuje się jedynie w sprawach, w których pojawia się
kolizja wniosków. Nie bez znaczenia jest też okoliczność, że podstawowym celem
wymienionej uchwały było wyjaśnienie, iż sąd jest związany stanem rzeczy
obowiązującym w chwili zgłoszenia pierwszego wniosku (nie ma zastosowania art.
316 § 1 k.p.c.), a nie rozważenie kwestii, czy sąd wieczystoksięgowy może oprzeć
się na materiale pochodzącym z innego źródła niż wskazane w art. 6268
§ 2 k.p.c.
Konkluzji tej nie podważa to, że ewentualną niezgodność stanu ujawnionego
w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym można usunąć w drodze
powództwa przewidzianego w art. 10 u.k.w.h. Istnienie takiej możliwości nie
powinno wyłączać obowiązku sądu przeciwdziałania dokonywaniu wpisów
niezgodnych z rzeczywistym stanem prawnym wtedy, gdy sąd dysponuje stosowną
wiedzą. Byłoby to zbędne mnożenie postępowań i przenoszenie na uczestników
postępowania wieczystoksięgowego obowiązku zwalczania wpisu niezgodnego
z prawem, gdy sąd dysponował w tym zakresie stosownym materiałem
procesowym. Powództwo przewidziane w art. 10 u.k.w.h. dotyczy powstałej już
niezgodności, podczas gdy zadaniem sądu wieczystoksięgowego powinno być
niedopuszczenie do jej powstania.
Poza tym istnieją sytuacje faktyczne i prawne, uzasadniające wszczęcie
postępowania wieczystoksięgowego nie na wniosek, lecz z urzędu (np. wpisanie
z urzędu ostrzeżenia o wydaniu przez sąd prawomocnego postanowienia
o stwierdzeniu nabycia spadku po spadkodawcy ujawnionemu w księdze wieczystej
15
jako właściciel w sytuacji, gdy osoby uprawnione nie zażądały wpisu w dziale II-im
księgi). W doktrynie trafnie zauważono, że świadczy to o ustawowym zobligowaniu
sądu uwzględniania ex officio okoliczności, które mogą prowadzić do wszczęcia
postępowania wieczystoksięgowego.
Powstaje też pytanie, jakie znaczenie dla rozważanego zagadnienia ma
określony w art. 62613
§ 1 k.p.c. obowiązek dokonania przez sąd z urzędu wpisu
ostrzeżenia w razie dostrzeżenia niezgodności stanu prawnego ujawnionego
w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Nie można aprobować
poglądu, że z punktu widzenia ochrony obrotu prawnego instytucja ta jest
wystarczająca i nie jest konieczne stworzenie sądowi możliwości oddalenia
wniosku o wpis z powołaniem się na fakty znane mu urzędowo.
Przytoczony przepis akcentuje szczególną rolę sądu w postępowaniu
wieczystoksięgowym i wskazuje, że zadaniem sądu jest przeciwdziałanie
dokonywania wpisów wbrew rzeczywistemu stanowi prawnemu. Należy przy
tym zaznaczyć, że art. 62613
§ 1 k.p.c. dotyczy jedynie sytuacji, w której sąd
na skutek uzyskanej informacji (najczęściej z urzędu) ma dokonać wpisu
ostrzeżenia co do ujawnionego już stanu prawnego, nie dotyczy więc wypadku,
gdy sąd ma dopiero dokonać wpisu do księgi wieczystej.
Należy także odrzucić skrajną koncepcję, że art. 228 § 2 k.p.c.
nie ma zastosowania w postępowaniu wieczystoksięgowym, gdyż generalne
pominięcie tego przepisu byłoby sprzeczne z powszechną praktyką sądową.
Również w doktrynie prawa procesowego cywilnego nie budzi wątpliwości
stanowisko, że fakty znane sądowi powszechnie i urzędowo mogą być podstawą
czynienia ustaleń faktycznych także w postępowaniu nieprocesowym.
Fakty znane sądowi urzędowo mogą mieć znaczenie zwłaszcza w niektórych
postępowaniach nieprocesowych, w których nie ma innej możliwości poczynienia
ustaleń faktycznych. Dotyczy to m.in. postępowania wieczystoksięgowego, a także
postępowania rejestrowego, w którym zakres możliwości poznawczych sądu jest
z natury rzeczy ograniczony.
Trzeba poza tym stwierdzić, że skoro w postępowaniu wieczystoksięgowym
nie rozstrzyga się sporów prawnych, to nie istnieje obawa, iż niezwrócenie uwagi
uczestnikom postępowania na określony fakt znany sądowi z urzędu pociągnie za
16
sobą pozbawienie ich prawa do sądu. Oddalenie wniosku o wpis nie zamyka
zainteresowanemu uprawnienia do ponownego wystąpienia z wnioskiem po
uprzednim usunięciu przeszkody do jego dokonania. Dopuszczalne jest także
wystąpienie z powództwem, o którym mowa w art. 10 u.k.w.h.
Należy dodać, że zgodnie z art. 5091
§ 1 k.p.c., czynności w sprawach
o wpis w księdze wieczystej może wykonywać także referendarz, w myśl
zaś art. 471
k.p.c., w zakresie powierzonych mu czynności referendarz
sądowy ma kompetencje sądu, chyba że ustawa stanowi inaczej. Oznacza to,
że stanowisko zajęte w uchwale dotyczy również referendarza.
Mając na względzie przytoczoną argumentację, Sąd Najwyższy podjął
uchwałę, jak na wstępie.
jw