Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 67/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa P. M.
przeciwko A. W.
o zachowek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 24 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 kwietnia 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Powód P. M. wniósł o zasądzenie od pozwanej A. W. tytułem zachowku
kwoty 500.000 zł z ustawowymi odsetkami.
Wyrokiem z dnia 29 maja 2013 r., Sąd Okręgowy w W. zasądził od pozwanej
na rzecz powoda kwotę 205.334,20 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 28 marca
2009 r. do dnia zapłaty, oddalając powództwo w pozostałej części.
Ustalił m.in., że J. M. zmarł w dniu 19 stycznia 2009 r. w W. Jego jedynym
spadkobiercą ustawowym jest syn P. M. Postanowieniem z dnia 12 maja 2009 r., w
sprawie o sygn. akt VI Ns …/09 Sąd Rejonowy w W. stwierdził, że spadek po
zmarłym J. M. z mocy testamentu notarialnego z dnia 16 października 2006 r.
nabyła w całości A. W. Oprócz wyżej wymienionego testamentu, spadkodawca
sporządził jeszcze jeden testament z dnia 25 września 1993 r., w którym powołał do
spadku żonę B. K. oraz uczynił zapis na rzecz syna P. M. w postaci militariów,
pamiątek i samochodu. W skład spadku po zmarłym J. M. wchodzą aktywa o
łącznej wartości 616.695 zł, tj. lokal mieszkalny nr 4, stanowiący odrębną
nieruchomość, położony przy ul. E. […] w W. o powierzchni 77,83 m2
, o wartości,
według jego stanu na 19 stycznia 2009 r. a cen obecnych, 601.400 zł oraz militaria
o wartości 15.295 zł. Do spadku należały też pasywa w kwocie 10.086,61 zł, tj.
spłacone przez pozwaną po śmierci J.M.: zadłużenie w […] Bank S.A. - w kwocie
5.877,26 zł, należności na rzecz Wspólnoty Mieszkaniowej - w łącznej kwocie
1.274,68 zł, należności na rzecz TP S.A. - w łącznej kwocie 470,94 zł, należności
na rzecz telewizji kablowej […] S.A. - na łączną kwotę 90,45 zł, należności na rzecz
PGNiG - w łącznej kwocie 1.678,40 zł, należności na rzecz RWE - w łącznej kwocie
694,88 zł. Ponadto po stronie pasywów Sąd ujął też kwotę 165.350 zł z tytułu
zachowku należnego pozwanej po matce B. K. zmarłej w dniu 31 maja 2006 r.,
przyjmując, że prawomocnym postanowieniem z dnia 16 października 2006 r., w
sprawie o sygn. akt l Ns …/06 Sąd Rejonowy w W. stwierdził, że spadek po B. K.
na podstawie testamentu notarialnego z dnia 22 grudnia 2005 r. nabył w całości jej
mąż J. M. W poprzednim testamencie własnoręcznym z dnia 25 września 1993 r.,
również powołującym do całości spadku męża, B. K. jednocześnie zobowiązała
swoją córkę A. W., jedyną spadkobierczynię ustawową, do ewentualnej opieki nad
3
jej mężem J. M. w razie takiej konieczności. Sąd Okręgowy ustalił też, iż w skład
spadku po zmarłej B. K. wchodziły: udział wynoszący ½ część we współwłasności
lokalu mieszkalnego nr 4, położonego w W. przy ul. E. […] o wartości 300.700 zł
oraz udział wynoszący 1/64 części we współwłasności nieruchomości położonej w
P. przy ul. M. […]. Udział ten został zbyty przez spadkodawcę w dniu 31 sierpnia
2007 r. za cenę 30.000 zł. Należny pozwanej zachowek po matce odpowiada,
według ustaleń Sądu, kwocie 165.350 zł. Łączna wartość pasywów stanowi kwotę
175.436,61 zł, a czysta wartość spadku stanowiąca różnicę między wartością
aktywów a wartością pasywów, odpowiada kwocie 441.258,40 zł.
Powód jest synem spadkodawcy z jego pierwszego małżeństwa z J. N. (zd.
S.). W dniu 7 grudnia 1985 r. J. M. zawarł związek małżeński z B. K. B. K. zmarła w
dniu 31 maja 2006 r. Pozwana po śmierci matki wystąpiła przeciwko ojczymowi J.
M. do Sądu Rejonowego w W. z pozwem o zapłatę zachowku, określając swoje
roszczenie na kwotę 50.002,50 zł w oparciu o wartość majątku spadkowego
wskazanego w decyzji ustalającej wysokość podatku od spadków i darowizn.
Postępowanie w tej sprawie zostało umorzone, ponieważ w jego trakcie J. M. zmarł,
a spadek po nim odziedziczyła A. W.
Powód jest kawalerem, zamieszkuje w W. w mieszkaniu, które stanowi jego
własność. Jest osobą samotną, bezdzietną. Utrzymuje się z prowadzenia
działalności gospodarczej, wykonując zawód montażysty. Pozwana zamieszkuje od
1984 roku w Paryżu, jest z zawodu psychologiem klinicznym, prowadzi prywatny
gabinet. Ma dwoje dorosłych dzieci. Wraz z mężem uzyskuje dochody ok. 4.000
EUR miesięcznie.
Sąd Okręgowy, odwołując się do art. 991 § 1 k.c. uznał, że do obliczenia
należnego powodowi zachowku należało przyjąć, iż jego wysokość stanowi połowę
tego, co dziedziczyłby, gdyby po zmarłym J. M. następował porządek dziedziczenia
oparty na ustawie. Ustalił tzw. substrat zachowku, uprzednio określając czystą
wartość spadku jako różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością
wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i
cen z chwili orzekania o zachowku, a stanem biernym spadku, czyli sumą długów
spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń.
4
Sąd nie uwzględnił twierdzeń pozwanej o tym, jakoby zaliczeniu na należny
powodowi zachowek podlegała darowizna w kwocie 600.000 zł uczyniona przez
spadkodawcę w 1989 r. Sąd również nie zaliczył do długów spadkowych
poniesionych przez pozwaną kosztów opieki na spadkodawcę, wskazując
iż pozwana opiekowała się swoim ojczymem, przekazując mu za życia środki
pieniężne, a czyniła to zarówno w wykonaniu polecenia, jakie nałożyła na nią jej
matka w testamencie z dnia 25 września 1993 r., jak i z poczucia moralnego
obowiązku. Skoro za swego życia spadkodawca nie był zobowiązany do zwrotu na
rzecz pozwanej otrzymywanych przez nią kwot, to nie można przyjąć, że po jego
śmierci wydatkowane przez pasierbicę kwoty stają się długiem spadkowym.
Sąd Okręgowy uznał za nieuzasadnione żądanie pozwanej, aby przy
ustalaniu wartości lokalu wchodzącego w skład spadku wziąć pod uwagę remonty
podwyższające wartość lokalu według jego stanu na dzień otwarcia spadku, tj.
na dzień 19 stycznia 2009 r.
Reasumując, Sąd uznał, że przy dziedziczeniu ustawowym powód
odziedziczyłby spadek w całości, czyli o wartości 441.258,40 zł (616.695 zł -
175.436,61 zł), a wobec przyjęcia, że przysługuje mu połowa tego, co należałoby
się gdyby dziedziczenie następowało na podstawie ustawy - Sąd obliczył, że
należny mu udział wynosi kwotę 220.629,20 zł i na należny powodowi zachowek
zaliczył zapis w postaci militariów o wartości 15.295 zł (art. 991 § 2 k.c.). Odejmując
tę kwotę od należnego powodowi zachowku w kwocie 220.629.20 zł, uzyskał
kwotę 205.334,20 zł, którą zasądził od pozwanej na rzecz powoda tytułem
zachowku, oddalając jednocześnie powództwo o zapłatę zachowku w pozostałej
części. Sąd Okręgowy uznał, że nie zachodzą podstawy do zastosowania
w sprawie art. 5 k.c. i obniżenia należnego powodowi zachowku.
O odsetkach ustawowych od uwzględnionego roszczenia Sąd orzekł na
podstawie art. 481 § 1 i 2 k.c., uznając, że do oznaczenia daty początkowej,
od której należą się odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia o zachowek,
znajduje zastosowanie reguła z art. 455 k.c. i tym samym odsetki należą się od daty
wezwania zobowiązanej do zapłaty, tj. od daty doręczenia jej odpisu pozwu.
Dalej idące roszczenie odsetkowe powoda Sąd Okręgowy oddalił jako niezasadne.
5
Apelacja pozwanej wniesiona od wyroku Sądu pierwszej instancji została
oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 24 kwietnia 2014 r.
Sąd drugiej instancji uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne dokonane
przez Sąd pierwszej instancji. Podzielił również ocenę prawną tego Sądu.
W szczególności nie podzielił zarzutu apelacji naruszenia art. 455 k.c., art. 481 § 1
i art. 1007 k.c. przez zasądzenie odsetek ustawowych od należnej kwoty zachowku
od dnia następnego po doręczeniu pozwanej odpisu pozwu, uznając za trafne
stanowisko Sądu Okręgowego, iż roszczenie o zachowek w ustalonych
okolicznościach nie stało się wymagalne dopiero od daty wyrokowania, ale
wcześniej - w dacie doręczenia pozwanej pisma inicjującego postępowanie.
Orzeczenie o należnym zachowku ma charakter deklaratoryjny, a zobowiązanie
z tytułu zachowku ma charakter bezterminowy i przekształca się w zobowiązanie
terminowe w wyniku wezwania wierzyciela do spełnienia świadczenia
skierowanego do dłużnika. Ustalenie zatem wysokości zachowku nie ma
w zasadzie wpływu na wymagalność tego roszczenia i bieg odsetek od kwoty
zachowku jeżeli, zobowiązany z tytułu zachowku został wezwany do uiszczenia
konkretnie oznaczonej kwoty z tytułu zachowku.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniosła pozwana, która
zaskarżyła go w części, w jakiej oddalono jej apelację w zakresie żądania zmiany
wyroku Sądu Okręgowego i oddalenia powództwa, co do odsetek ustawowych od
kwoty 205.334,20 zł za okres od 28 marca 2009 r. do 28 maja 2013 r. wynoszących
111.381,15 zł. W skardze kasacyjnej opartej na podstawie z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
zarzuciła naruszenie:
- art. 991 § 1 2 k.c. w zw. z art. 995 § 1 k.c. poprzez ich błędną wykładnię,
i przyjęcie, iż roszczenie o zachowek ma charakter bezterminowy i tym samym
odsetki za opóźnienie w jego spełnieniu należą się od daty wezwania pozwanej do
jego zapłaty, podczas gdy wymagalność roszczenia o zapłatę zachowku wynika
z właściwości tego zobowiązania, skutkujących możliwością naliczania odsetek
dopiero od daty wyrokowania przez Sąd pierwszej instancji w przedmiotowej
sprawie;
6
- art. 455 i art. 476 k.c. poprzez ich zastosowanie w następstwie uznania
bezterminowego charakteru roszczenia o zachowek, i uznanie, iż w przedmiotowej
sprawie roszczenie o zachowek stało się wymagalne w dniu doręczenia pozwanej
pozwu w przedmiotowej sprawie;
- art. 481 § 1 i 2 k.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie w następstwie
uznania iż w rozpoznanej sprawie roszczenie o zachowek stało się wymagalne
w dniu doręczenia pozwanej pozwu, i zasądzenie od pozwanej odsetek
ustawowych za opóźnienie za okres od dnia 28 marca 2009 r., podczas gdy odsetki
te winny zostać zasądzone najwcześniej od dnia 29 maja 2013 r., tj. od dnia
wyrokowania przez Sąd pierwszej instancji.
Powołując się na wyżej przedstawione zarzuty, pozwana wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku w zaskarżonym zakresie i zmianę wyroku Sądu Okręgowego
w W. z dnia 29 maja 2013 r. poprzez oddalenie powództwa także co do odsetek
ustawowych od kwoty 205.334,20 zł za okres od 28 marca do 28 maja 2013 r.
Nadto wniosła o orzeczenie o zwrocie przez powoda na rzecz pozwanej
spełnionego przez pozwaną świadczenia w wysokości 111.381,15 zł, ewentualnie
wniosła o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonym zakresie
i przekazanie w tej części sprawy Sądowi drugiej instancji sprawy do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 991 § 1 k.c., zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom
spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli
uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest
małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy
dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału
(zachowek). Natomiast według art. 991 § 2 k.c., jeżeli uprawniony nie otrzymał
należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny,
bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu
przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do
pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Z powołanych przepisów wynika,
że uprawnionemu do otrzymania zachowku przysługuje przeciwko spadkobiercy
7
roszczenie o spełnienie świadczenia pieniężnego. Roszczenie o zachowek jest
więc od początku długiem pieniężnym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
15 grudnia 1999 r., I CKN 248/98, nie publ.).
Wyżej cytowane przepisy nie określają terminu, w jakim zobowiązany
spadkobierca powinien uczynić zadość roszczeniu uprawnionego do zachowku.
Terminu tego nie można także wywieść z właściwości tego zobowiązania.
W szczególności nie można podzielić stanowiska skarżącej, że z właściwości
zobowiązania obejmującego obowiązek zapłaty zachowku wynika termin
jego wymagalności na dzień wyrokowania o tym roszczeniu przez sąd.
Według pozwanej, wniosek taki wyciągnąć należy z przepisu art. 995 k.c. -
określającego zasady ustalania wartości przedmioty darowizny - a który ma
odpowiednie zastosowanie do ustalenia wysokości zachowku, co następuje na
podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z
tytułu zachowku (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego - zasada
prawna - z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84 - OSNC 1985, nr 10, poz. 147).
Chwila, według której ocenia się wartość spadku na potrzeby ustalenia wysokości
zachowku, decyduje ostatecznie o wysokości, w jakiej roszczenie o zachowek
zostaje uwzględnione przez sąd w razie sporu o zachowek, nie przesądza jednak
ani o właściwości zobowiązania z tego tytułu, ani o wymagalności roszczenia
o zachowek.
Wymagalność roszczenia należy ściśle wiązać z terminem, w którym
wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia przez dłużnika, a zarazem - w razie
odmowy spełnienia świadczenia - z możliwością żądania przez wierzyciela
przymusowego spełnienia świadczenia bez narażenia się na zarzut
przedwczesności zgłoszonego żądania. Zobowiązanie z tytułu zachowku może
i powinno być spełnione przez dłużnika bez potrzeby uprzedniego wydania w tym
przedmiocie orzeczenia sądu, do którego dochodzi jedynie wówczas, gdy istnieje
spór co do prawa lub wysokości należnego zachowku. Niejednokrotnie spór taki
wynika jedynie z niczym nieuzasadnionej odmowy zobowiązanego spadkobiercy
uczynienia zadość usprawiedliwionemu żądaniu uprawnionego z tytułu zachowku.
Zarówno prawo do zachowku, jak również jego wysokość zależą od okoliczności
określonych w przepisach prawa materialnego dotyczących instytucji zachowku.
8
Wyrok w przedmiocie roszczenia dochodzonego przez uprawnionego do zachowku
przeciwko zobowiązanemu spadkobiercy nie ma więc charakteru konstytutywnego,
lecz deklaratoryjny. O tym, iż analizowane zobowiązanie nie ma charakteru
bezterminowego nie przesądza to, że zarówno uprawnienie do żądania przez
uprawnionego, jak również wysokość zachowku, mogą być sporne pomiędzy
stronami zobowiązania. Dotyczyć to bowiem może każdego zobowiązania, także
o charakterze bezterminowym. Skutkiem takiego zapatrywania byłaby konieczność
uznania, że dłużnik nie ponosiłby negatywnych konsekwencji, poza ewentualnymi
kosztami postępowania sądowego, w razie bezzasadnej odmowy dobrowolnego
spełnienia świadczenia pieniężnego na rzecz uprawnionego wierzyciela. Dlatego
za prawidłowe uznać należy stanowisko Sądu drugiej instancji, że obowiązek
zapłaty na rzecz uprawnionego świadczenia pieniężnego z tytułu zachowku ma
charakter zobowiązania bezterminowego, do którego zastosowanie ma art. 455 k.c.
Zgodnie z tym przepisem, jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony
ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione
niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Takie też stanowisko zostało
wyrażone w orzeczeniach Sądu Najwyższego (por. wyroki z dnia 17 kwietnia
2009 r., III CSK 298/08, OSNC-ZD 2009, nr 4, poz. 107, z dnia 17 września 2010 r.,
II CSK 178/10, z dnia 7 lutego 2013 r., II CSK 403/12 oraz z dnia 6 marca 2014 r.,
V CSK 209/13 - nie publ.). Z tych względów za nieuzasadniony należy uznać zarzut
naruszenia art. 991 § 1 2 k.c. w zw. z art. 995 § 1 k.c. poprzez ich błędną wykładnię
na skutek przyjęcia, że roszczenie o zachowek ma charakter bezterminowy, jak
również zarzut naruszenia art. 455 i art. 476 k.c. poprzez ich zastosowanie
w następstwie uznania bezterminowego charakteru roszczenia o zachowek
i uznania, iż roszczenie to stało się wymagalne z chwilą doręczenia pozwanej
pozwu w sprawie, a nie dopiero z chwilą wydania wyroku w sprawie o zachowek.
W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2013 r., II CSK 403/12 przyjęto
- przy założeniu, że zobowiązanie z tytułu zachowku ma charakter bezterminowy –
iż powinno zostać spełnione po wezwaniu do jego spełnienia przez uprawnionego
wierzyciela, gdy zobowiązany spadkobierca znał wszystkie obiektywnie istniejące
okoliczności pozwalające mu racjonalne ocenić zasadność i wysokość zgłoszonego
roszczenia z tytułu zachowku. Może więc to nastąpić także w dacie poprzedzającej
9
chwilę wyrokowania. Od tej chwili występuje stan opóźnienia w rozumieniu art. 481
§ 1 k.c., uprawniający wierzyciela do żądania zapłaty odsetek za czas opóźnienia.
Ponieważ jedną z funkcji, jaką pełnią odsetki, w tym ustawowe, należne
wierzycielowi od dłużnika za czas opóźnienia w spełnieniu świadczenia
pieniężnego jest waloryzacja spadku siły nabywczej pieniądza, zasądzenie odsetek
od dnia opóźnienia poprzedzającego datę wyrokowania, gdy jednocześnie
ustalenie wysokości należnego świadczenia pieniężnego (w tym przypadku z tytułu
zachowku) przez sąd następuje na podstawie cen obowiązujących w chwili
wyrokowania, prowadzi do dwukrotnego zastosowania na korzyść wierzyciela, tego
samego mechanizmu waloryzacji świadczenia pieniężnego. Stąd też w judykaturze
oraz w piśmiennictwie prawniczym wyrażane jest stanowisko, że w takiej sytuacji
data, od której zasądzane są odsetki, powinna być zbieżna z datą wyrokowania
sądu o roszczeniu z tytułu zachowku. Nie można jednak uznać, niejako w sposób
automatyczny, w oderwaniu od konkretnych okoliczności danej sprawy, że zawsze
w takiej sytuacji wierzycielowi należą się odsetki ustawowe od zasądzanej przez
sąd kwoty z tytułu zachowku od daty wydania wyroku. Jak bowiem zwrócono
uwagę w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2013 r. II CSK 403/12, odsetki
ustawowe za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego na podstawie art.
480 § 1 i 2 k.c. w związku ze stabilizacją stosunków ekonomicznych w mniejszym
stopniu niż dawniej - w okresie transformacji ekonomicznej i niestabilności cen -
pełnią funkcję waloryzacyjną, a w większym stopniu funkcję swego rodzaju
zryczałtowanego wynagrodzenia za korzystanie przez dłużnika ze środków
pieniężnych należnych wierzycielowi oraz funkcję motywującą dłużnika do
spełnienia świadczenia pieniężnego. Należy mieć na względzie, że w okresie
pomiędzy powstaniem stanu wymagalności roszczenia o zachowek, a datą
orzekania o tym roszczeniu ceny mające wpływ na określenie rozmiaru
świadczenia z tytułu zachowku mogły nie tylko wzrosnąć, ale mogły także być
stabilne, a nawet obniżyć się. W tych ostatnich dwóch przypadkach zasądzenie
odsetek od ustalonego świadczenia pieniężnego, którego wysokość nie wzrosła
wskutek inflacji pomiędzy datą powstania stanu jego wymagalności a datą
orzekania przez sąd o jego wysokości, nie prowadzi, do podwójnej waloryzacji tego
samego świadczenia. Nie można przy tym zakładać, przy braku odpowiednich
10
ustaleń faktycznych - czemu sprzeciwia się obserwacja zachodzących zjawisk
ekonomicznych - że następuje stały wzrost cen, na podstawie których
następuje ustalenie wysokości należnego zachowku. Nie jest więc wykluczona
sytuacja, w której wysokość ustalonego przez sąd świadczenia z tytułu zachowku
na podstawie cen obowiązujących w chwili orzekania nie jest wyższa od cen
obowiązujących w chwili wezwania dłużnika do spełnienia tego świadczenia.
Z dokonanych w sprawie ustaleń wynika, że powód zwrócił się do pozwanej
o spełnienie określonego świadczenia z tytułu zachowku, a także to, iż pozwana
znała i mogła ocenić wszystkie okoliczności, które według przepisów dotyczących
zachowku miały wpływ na ustalenie wysokości świadczenia należnego powodowi
z tego tytułu. W sprawie nie ustalono również, a skarga nie zawiera w tym
przedmiocie żadnych odpowiednich zarzutów, że w okresie pomiędzy doręczeniem
pozwanej odpisu pozwu - uznanego za otrzymanie wezwania do zapłaty - a datą
wyrokowania przez Sąd pierwszej instancji, nastąpił wzrost cen, na podstawie
których ustalono w wyroku Sądu pierwszej instancji wysokość należnego powodowi
zachowku. Z tych względów zarzut naruszenia art. 481 § 1 i 2 k.c. uznać należy za
nieuzasadniony.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną, jako bezzasadną.
eb