Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 86/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Beata Gudowska (przewodniczący)
SSN Jolanta Frańczak
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku A. K. i B. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o zwrot składek na ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej A.K. od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 listopada 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w odniesieniu do roszczenia
zgłoszonego przez A. K. i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania w tym zakresie i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 13 czerwca 2012 r. i
decyzją z dnia 13 czerwca 2012 r. odmówił odpowiednio A. K. i B. K. –
spadkobiercom P. K. zwrotu nienależnie opłaconych składek na Fundusz
2
Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Ubezpieczeń Zdrowotnych, Fundusz Pracy i
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od stycznia 1999 r.
do kwietnia 2002 r. z powodu ich przedawnienia.
W wyniku odwołania wnioskodawczyń Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia
4 grudnia 2012 r. zmienił zaskarżone decyzje i zobowiązał Zakład Ubezpieczeń
Społecznych do zwrotu nienależnie opłaconych składek na wskazane wyżej
Fundusze za okres od 17 marca 1999 r. do 30 kwietnia 2002 r.
Sąd Okręgowy ustalił, że uznany za zmarłego P. K. był synem
wnioskodawczyni B. K. i bratem wnioskodawczyni A. K. W dniu 16 marca 1999 r. P.
K. zaginął. Wcześniej prowadził działalność gospodarczą C. S.C. Po jego
zaginięciu, z uwagi na kierowane na adres firmy pisemne upomnienia, po
konsultacji z pracownikami organu rentowego, wnioskodawczyni B. K. nadal
opłacała w imieniu syna składki na ubezpieczenia społeczne.
Dnia 10 marca 2010 r. B. K. złożyła wniosek o uznanie P. K. za zmarłego.
Postanowieniem z dnia 16 czerwca 2011 r. Sąd Rejonowy w W. uznał P. K. za
zmarłego i oznaczył chwilę jego śmierci na dzień 16 marca 1999 r., godz. 2400
.
Postanowienie to uprawomocniło się dnia 8 lipca 2011 r.
Dysponując tym postanowieniem, wnioskodawczyni B. K. złożyła w dniu 29
września 2011 r. wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym P. K.
Postanowieniem z dnia 20 października 2011 r. Sąd Rejonowy w W. stwierdził, że
spadek po P. K., zmarłym dnia 16 marca 1999 r. na podstawie ustawy nabyły:
matka B. K. w części 3/8 spadku - wprost i siostra A. w części 5/8 spadku - wprost.
Postanowienie to uprawomocniło się 11 listopada 2011 r.
Pismem z dnia 10 kwietnia 2012 r. B. K. wystąpiła o zwrot składek po
zmarłym synu P. K. Decyzją z dnia 8 maja 2012 r. organ wydał decyzję odmowną z
powodu braku aktu poświadczenia dziedziczenia. W dniu 14 maja 2012 r.
wnioskodawczynie B. K. i A. K. ponownie wystąpiły o zwrot składek, dołączając
odpis prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po zmarłym P.
K. Zaskarżonymi w niniejszej sprawie decyzjami z dnia 13 czerwca 2012 r. organ
rentowy odmówił wnioskodawczyniom zwrotu składek po zmarłym P. K. za okres od
stycznia 1999 r. do kwietnia 2002 r. z powodu przedawnienia prawa do ich zwrotu.
Organ rentowy dokonał zwrotu składek za okres od maja 2002 r. do grudnia 2008 r.
3
– stosownie do udziału w spadku – na rzecz wnioskodawczym B. K. w kwocie
21.237,01 zł oraz na rzecz A. K. w kwocie 35.394,95 zł.
Sąd pierwszej instancji, przywołując treść art. 24 ust. 6g ustawy z dnia 17
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2015 r., poz. 121 ze zm.) oraz art. 29 § 1 k.c., wskazał, że w rozpatrywanej sprawie
o dacie zgłoszenia wniosku o zwrot składek po zmarłym P. K. nie zadecydowała
wola wnioskodawczyń lub ich niestaranność, lecz obiektywnie istniejące
okoliczności. W jego ocenie, w szczególnej sytuacji, jaką stanowi przypadek
ubiegania się o zwrot nienależnie pobranych składek za osobę, która uznana
została za zmarłą zgodnie z regułami wynikającymi z art. 29 § 1 k.c., nie można
przepisów art. 24 ust. 6h pkt. 2 i 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
odnoszących się do zagadnienia wstępnego oraz śmierci spadkodawcy, wykładać
zgodnie z ich dosłownym brzmieniem.
W wyniku apelacji organu rentowego od powyższego wyroku Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 22 listopada 2013 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołania.
W uzasadnieniu Sąd Apelacyjny stwierdził, że przedmiotem sporu nie było
uznanie składek za nienależnie opłacone, a jedynie ocena, czy składki za sporny
okres uległy przedawnieniu. Sąd Apelacyjny, przy uwzględnieniu najdłuższego
(10-letniego) z obowiązujących na gruncie ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych terminów przedawnienia nienależnie opłaconych składek,
odpowiedział twierdząco na to pytanie. Podkreślił, że w stosunku do składek od 17
stycznia 1999 r. do 30 kwietnia 2002 r. nie zaszła żadna z przesłanek zawieszenia
biegu terminu przedawnienia, wymienionych w art. 24 ust. 6h pkt 1-4 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych, bowiem wszczęcie postępowania o zwrot
składek z istoty nie może odnieść skutku do składek, których termin przedawnienia
już upłynął (art. 24 ust. 6h pkt 1). Na dzień złożenia wniosku przez
wnioskodawczynie wydanie decyzji w sprawie nie było uzależnione od
rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego przez inny organ lub sąd, gdyż
postępowania o uznanie za zmarłego i o stwierdzenie nabycia spadku były już
zakończone; upłynęły 2 lata od śmierci spadkodawcy; Zakład Ubezpieczeń
Społecznych nie wydał decyzji stwierdzającej brak obowiązku podlegania
ubezpieczeniom społecznym.
4
Sąd Apelacyjny podkreślił także, że w orzecznictwie sądowym utrwaliło się
stanowisko o autonomii przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
wobec przepisów Kodeksu cywilnego, przemawiające za niemożliwością
stosowania wynikających z niego regulacji dotyczących przedawnienia.
Wyrok ten został zaskarżony skargami kasacyjnymi przez obie
wnioskodawczynie, które zarzuciły naruszenie prawa materialnego: błędną
wykładnię art. 24 ust. 6g ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, przez
uznanie, że przepis ten podlega jedynie wykładni językowej, bez odniesienia do
wykładni celowościowej, zasady racjonalności ustawodawcy i spójności systemu
prawa w Polsce, czego efektem była odmowa zwrotu nienależnie opłaconych
składek z powodu ich przedawnienia; błędną wykładnię art. 24 ust. 6h pkt 2 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych, przez przyjęcie, że odnosi się on jedynie do
sytuacji, gdy na dzień złożenia wniosku wydanie decyzji w sprawie było
uzależnione od rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego przez inny organ lub sąd i
wykluczenie z zakresu jego normowania sytuacji, gdy postępowanie w celu
rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego zostało zakończone przed złożeniem
wniosku o zwrot składek; błędną wykładnię art. 24 ust. 6h pkt 3 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, przez uznanie, że w każdym przypadku zawieszenie
okresu przedawnienia nie może trwać dłużej niż 2 lata od śmieci spadkodawcy;
błędną wykładnię art. 24 ust 6h ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, przez
uznanie, że przepis ten podlega jedynie wykładni językowej, bez odniesienia do
wykładni celowościowej, zasady racjonalności ustawodawcy i spójności systemu
prawa w Polsce, czego efektem było uznanie, że stanowi on zamknięty katalog
przesłanek zawieszenia biegu terminu przedawnienia nienależnie opłaconych
składek, którego żadnego punktu nie da się odnieść do przypadku opłacania
składek za osobę, która została uznana za zmarłą z datą wsteczną; naruszenie
art. 121 pkt 4 k.c., przez jego niezastosowanie, mimo że w ustalonym stanie
faktycznym istniała konieczność jego zastosowania; naruszenie art. 64 Konstytucji
RP, przez nieznajdujące uzasadnienia naruszenie prawa własności i prawa
dziedziczenia wnioskodawczyń; naruszenie art. 2 Konstytucji RP, przez podjęcie
rozstrzygnięcia naruszającego zasadę demokratycznego państwa prawa i
sprawiedliwości społecznej; naruszenie art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, przez podjęcie
5
rozstrzygnięcia naruszającego zasadę sprawiedliwego orzekania.
Skarżące zarzuciły także naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., przez niewyjaśnienie
podstawy prawnej zaskarżonego wyroku.
W odpowiedzi na skargi kasacyjne organ rentowy wniósł o wydanie
postanowienia o odmowie przyjęcia ich do rozpoznania, ewentualnie o ich
oddalenie i zasądzenie od wnioskodawczyń na swoją rzecz kosztów postępowania
kasacyjnego według norm przepisanych.
Skarga kasacyjna B. K. została odrzucona postanowieniem Sądu
Apelacyjnego z dnia 8 października 2014 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie jest uzasadniony zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., przez
niewyjaśnienie podstawy prawnej zaskarżonego wyroku. Zarzut naruszenia art. 328
§ 2 k.p.c. (powinno być w związku z art. 391 § 1 k.p.c.) może być usprawiedliwiony
tylko w tych wyjątkowych okolicznościach, w których treść uzasadnienia orzeczenia
Sądu drugiej instancji uniemożliwia całkowicie dokonanie oceny toku wywodu, który
doprowadził do wydania orzeczenia lub w przypadku zastosowania prawa
materialnego do niedostatecznie jasno ustalonego stanu faktycznego (por. między
innymi wyroki: z dnia 27 czerwca 2001 r., II UKN 446/00, OSNP 2003 nr 7,
poz. 182; z dnia 5 września 2001 r., I PKN 615/00, OSNP 2003 nr 15, poz. 352 oraz
z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK 136/05, LEX nr 2009730; z dnia 18 marca 2003 r.,
IV CKN 1862/00, LEX nr 109420, a także postanowienia z dnia 20 lutego 2003 r.,
II CKN 1138/00, LEX nr 78271 oraz z dnia 5 kwietnia 2002 r., II CKN 1368/00,
LEX nr 54382). Tego zaś Sądowi drugiej instancji nie można zarzucić, bowiem w
uzasadnieniu wyroku wskazał przepisy prawa materialnego, na podstawie których
uznał, że roszczenie wnioskodawczyni uległo przedawnieniu. Natomiast błędna ich
wykładnia i/lub niewłaściwe zastosowanie może być wyłącznie przedmiotem
zarzutu naruszenia prawa materialnego.
Rację ma Sąd Apelacyjny, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwaliło
się stanowisko o autonomii przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
wobec przepisów Kodeksu cywilnego. Podkreśla się w nim, że przepisy prawa
6
ubezpieczeń społecznych nie zawierają również odpowiednika art. 300 k.p.,
zezwalającego na odpowiednie stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego do
stosunku pracy w sprawach nieuregulowanych przepisami prawa pracy wówczas,
gdy nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. Regulacja ta ma charakter
szczególny i nie może być stosowana w drodze analogii do stosunków
ubezpieczeniowych, które - w odróżnieniu od stosunków pracy - nie są regulowane
przepisami prawa prywatnego. Oznacza to, że przepisy prawa cywilnego mogą być
wprost stosowane w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych wyłącznie w
wypadku wyraźnego odesłania do nich przez normę prawa ubezpieczeń
społecznych, np. art. 84 ust. 1 i 8c, art. 85 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 21 października 2008 r., II UK
71/08, LEX nr 519959; z dnia 14 grudnia 2005 r., III UK 120/05, OSNP 2006 nr
21-22, poz. 338; z dnia 23 października 2006 r., I UK 128/06, OSNP 2007 nr 23-24,
poz. 359; z dnia 29 października 1997 r., II UKN 311/97, OSNAPiUS 1998 nr 15,
poz. 465; z dnia 12 stycznia 2000 r., II UKN 293/99, OSNAPiUS 2001 nr 9,
poz. 231; z dnia 19 czerwca 1986 r., II URN 96/86, Służba Pracownicza 1987 nr 3;
z dnia 26 maja 1999 r., II UKN 669/98, OSNAPiUS 2000 nr 15, poz. 597).
Nie ma zatem usprawiedliwionej podstawy zarzut niezastosowania przez
Sąd drugiej instancji art. 121 pkt 4 k.c.
Uzasadnione są natomiast zarzuty dotyczące naruszenia art. 24 ust. 6h pkt 2
i 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, a w rezultacie także art. 24 ust. 6g
pkt 2 tej ustawy.
Orzeczenie uznające daną osobę za zmarłą (art. 29 § 1 k.c.) stwarza taki
stan prawny, jaki powstaje w razie śmierci osoby fizycznej. W szczególności
następuje otwarcie spadku i przejście praw i obowiązków majątkowych zmarłego na
spadkobierców (art. 922 § 1, art. 924 k.c.). Postanowienie o uznaniu za zmarłego
ma charakter konstytutywny ze skutkiem wstecznym (ex tunc), działa zatem wstecz
od chwili określonej w nim jako chwila śmierci osoby uznanej za zmarłą (por. np.
S. Grzybowski (w:) System Prawa Cywilnego, Tom I, Część ogólna,
red. S. Grzybowski, Ossolineum 1985, Tom I, s. 314-318; K. Piasecki, Kodeks
cywilny, Księga pierwsza, Część ogólna, Kraków 2003, s. 201; S. Dmowski,
S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego, Księga pierwsza, Część ogólna,
7
Warszawa 2004, s. 121-123). Retroaktywne skutki prawne uznania za zmarłego
nadają zatem składkom status nienależnie opłaconych od dnia następnego po dniu
oznaczonym jako dzień śmierci ubezpieczonego (a nie od dnia uprawomocnienia
się postanowienia o uznaniu za zmarłego) oraz mają wpływ na bieg terminu
przedawnienia roszczeń jego spadkobierców o zwrot tych składek.
Zgodnie z art. 24 ust. 6g pkt 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
bieg terminu przedawnienia roszczenia o zwrot składek ulega zwieszeniu od dnia
śmierci spadkodawcy do dnia uprawomocnienia się postanowienia sądu o
stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowania aktu poświadczenia
dziedziczenia, nie dłużej jednak niż do dnia, w którym upłynęły 2 lata od śmierci
spadkodawcy. Wynikający z tego przepisu stan zawieszenia biegu terminu
przedawnienia trwa maksymalnie przez dwa lata od dnia śmierci spadkodawcy
oznaczonej w postanowieniu o uznaniu za zmarłego, bowiem w tym szczególnym
przypadku kwestię przedawnienia ocenia się nie z perspektywy uprawomocnienia
się orzeczenia sądowego, ale z punktu widzenia jego retroaktywnych skutków
prawnych.
W przedmiotowej sprawie oznacza to, że od 17 marca 1999 r. bieg terminu
przedawnienia każdej opłaconej składki ulegał zawieszeniu od dnia jej opłacenia do
17 marca 2001 r., co powodowało odpowiednie wydłużenie terminu przedawnienia
poszczególnych składek.
Z kolei, stosownie do art. 24 ust. 6h ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, bieg terminu przedawnienia nienależnie opłaconych składek ulega
zawieszeniu: w przypadku wydania przez Zakład decyzji w sprawie nienależnie
opłaconych składek - od dnia wszczęcia postępowania do dnia, w którym decyzja
stała się prawomocna (pkt 1); jeżeli wydanie decyzji w sprawie nienależnie
opłaconych składek jest uzależnione od rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego
przez inny organ lub sąd - do dnia, w którym decyzja innego organu stała się
ostateczna lub orzeczenie sądu uprawomocniło się, nie dłużej jednak niż na okres 2
lat (pkt 2). Zakresy obu przytoczonych normują odrębne zagadnienia. Pierwsza z
nich dotyczy postępowania o zwrot składek - od dnia złożenia wniosku o zwrot
składek do uprawomocnienia się decyzji, druga zaś wszczęcia postępowania
rozstrzygającego zagadnienie wstępne (prejudycjalne). Nie można przyjąć, że pkt 2
8
art. 24 ust. 6h jest uzupełnieniem treści zawartej w pkt 1 tego artykułu, w takim
znaczeniu, że zagadnienie wstępne to wyłącznie zagadnienie rozstrzygane w
trakcie trwającego postępowania o zwrot nienależnie opłaconych składek, skoro dla
zawieszenia biegu terminu przedawnienia w tym postępowaniu rozstrzygnięcie
zagadnienia prejudycjalnego jest obojętne (zawieszenie i tak trwa - od wszczęcia
postępowania o zwrot składek do jego prawomocnego zakończenia). Ustawodawca
co prawda nawiązał do zwrotu użytego w art. 97 § 1 pkt 2 k.p.a. (organ
administracji publicznej zawiesza postępowanie, gdy rozpatrzenie sprawy i wydanie
decyzji zależy od uprzedniego rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego przez inny
organ lub sąd), ale jedynie celem wskazania, że chodzi o takie rozstrzygnięcia, bez
których nie jest możliwe rozpatrzenie sprawy o zwrot składek. Za takim
stanowiskiem przemawia także i to, że gdyby oba przypadki wymienione w art. 24
ust. 6h - z pkt 1 i 2 dotyczyły tego samego postępowania, tj. postępowania o zwrot
składek, to ustawodawca posłużyłby się w pkt 1 zwrotem „z zastrzeżeniem pkt 2”
albo skonstruował je na zasadzie alternatywy rozłącznej określającej odrębne
zasady zwieszania biegu terminu przedawnienia w sprawie o zwrot składek w
zależności od tego, czy w jego trakcie doszło do obligatoryjnego zawieszenia
postępowania administracyjnego na podstawie art. 97 § 1 pkt 2 k.p.a. W rezultacie
art. 24 ust. 6h pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych ma zastosowanie
w przypadku, gdy wszczęcie postępowania w kwestii wstępnej poprzedza
wszczęcie postępowania o zwrot składek.
Za zagadnienie wstępne, od którego było uzależnione wydanie decyzji w
niniejszej sprawie (w sprawie nienależnie opłaconych składek), uznać należy
kwestie związane z uznaniem P. K. za zmarłego (w tym określenie daty jego
śmierci), przesądzające o wykluczeniu okresu przypadającego po jego śmierci (od
17 marca 1999 r.) z okresu podlegania ubezpieczeniom społecznym i uznaniu
składek opłaconych za ten okres za nienależnie opłacone. Skoro wniosek o
uznanie P. K. za zmarłego złożony został 10 marca 2010 r., to od tego dnia
ponownie uległ zawieszeniu bieg terminu przedawnienia roszczenia o zwrot
składek.
W konkluzji, konieczność realizowania przez wnioskodawczynie wymagań
prawnych implikujących możliwość wystąpienia o zwrot składek nie zamknęło im
9
drogi do realizowania swoich uprawnień (nie pozbawiło ochrony prawnej). Z tego
względu nie mają znaczenia zarzuty powołujące się na naruszenie przepisów
Konstytucji RP.
Zastosowanie powyżej przedstawionych reguł wymaga ustalenia terminu
przedawnienia roszczenia o zwrot poszczególnych składek opłaconych w spornym
okresie, z uwzględnieniem art. 27 ust. 3 pkt 2 ustawy dnia 16 września 2011 r. o
redukcji niektórych obowiązków obywateli i przedsiębiorców (Dz.U. Nr 232,
poz. 1378), biorąc po uwagę zmianę terminu przedawnienia z art. 24 ust. 6g z
10-letniego na 5-letni (od 1 stycznia 2012 r.).
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na
podstawie art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
kc