Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UZP 1/16
POSTANOWIENIE
Dnia 10 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maciej Pacuda (przewodniczący)
SSN Dawid Miąsik
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
Protokolant Anna Pęśko
w sprawie z odwołania S. C.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury pomostowej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 10 marca 2016 r.,
zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem przez Sąd Apelacyjny z dnia
7 grudnia 2015 r.,
"czy emerytury pomostowe określone przepisami ustawy z dnia 19
grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (t.j. Dz.U. z 2015 r., poz.
965) są świadczeniami z tytułu starości, a w konsekwencji czy z mocy
art. 3 ust. 1 lit. d rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady
(WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji
systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.U.UE.L.04.166.1),
rozporządzenie to znajduje zastosowanie przy ustalaniu prawa do
emerytury pomostowej".
odmawia podjęcia uchwały.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 31 lipca 2013 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, powołując
się na przepisy ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych
(Dz.U. z 2015 r., poz. 965 ze zm.), odmówił ustalenia S. C. prawa do emerytury
2
pomostowej, wskazując, że na dzień 1 stycznia 2009 r. wnioskodawca nie
udowodnił 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze
w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy pomostowej, jak również nie udowodnił
wymaganego 25-letniego okresu składkowego i nieskładkowego.
Wyrokiem z dnia 28 stycznia 2015 r. Sąd Okręgowy w G. oddalił odwołanie
wnioskodawcy od powyższej decyzji. Podstawę tego rozstrzygnięcia stanowiły
następujące ustalenia.
Wnioskodawca (ur. 1 stycznia 1951 r.), w dniu 12 czerwca 2013 r. złożył
ponowny wniosek o emeryturę pomostową. Organ rentowy uznał za udowodnione
23 lata i 6 miesięcy okresów składkowych i nieskładkowych (od 26 czerwca 1970 r.
do 9 grudnia 1080 r.; od 18 grudnia 1980 r. do 30 października 1981 r.; od 26
stycznia 1982 r. do 31 lipca 1989 r.; od 10 stycznia 1990 r. do 29 czerwca 1991 r.;
od 26 listopada 1991 r. do 3 czerwca 1992 r.; od 5 kwietnia 1993 r. do 16
października 1993 r. oraz od 18 maja 1994 r. do 13 grudnia 1994 r.), w tym okresy
pracy w szczególnych warunkach od 26 czerwca 1970 r. do 9 grudnia 1980 r. oraz
od 18 grudnia 1980 r. do 30 października 1981 r. W okresie od 26 stycznia 1982 r.
do 31 lipca 1989 r. wnioskodawca był zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy
w Zarządzie […] w charakterze pracownika wpisanego na listę członków załogi
statku, wykonując prace w szczególnych warunkach na jednostkach pływających w
portach morskich w stoczniach, wymienione w dziale VIII, poz. 6 wykazu A
stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
w sprawie wieku emerytalnego dla pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.; dalej jako
rozporządzenie z 1983 r.). W okresach od 5 listopada 2005 r. do 31 grudnia 2005 r.
oraz od 1 stycznia 2006 r. do 21 kwietnia 2006 r. wnioskodawca świadczył pracę w
oparciu o umowę o pracę na statku w Niemczech, w charakterze drugiego
mechanika. Pracował w wymiarze ośmiu godzin dziennie i podlegał kierownictwu
starszego mechanika oraz kapitana. We wskazanych okresach opłacał składki na
rzecz niemieckiej instytucji ubezpieczeniowej. W okresie od 1 stycznia 2006 r. do
31 grudnia 2011 r. wnioskodawca był zatrudniony na podstawie umowy o pracę
jako członek załogi - starszy mechanik na statku w Norwegii. Odprowadzał
wówczas składki na rzecz norweskiej instytucji ubezpieczeniowej.
3
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji uznał odwołanie
wnioskodawcy za niezasadne.
Powołując się na treść art. 3, art. 4 i art. 49 ustawy o emeryturach
pomostowych oraz załącznika nr 1 do tej ustawy, zawierającego wykaz prac w
szczególnych warunkach i wymieniającego pod poz. 23 prace na statkach żeglugi
morskiej, Sąd pierwszej instancji uznał, że co prawda okres pracy wnioskodawcy
od 26 stycznia 1982 r. do 31 lipca 1989 r. stanowi okres wykonywania pracy w
warunkach szczególnych, co powoduje, że wnioskodawca legitymuje się
wymaganym 15-letnim stażem takiej pracy, to jednak nie spełnia on warunku 25 lat
ogólnego stażu ubezpieczeniowego.
Wskazując na treść art. 4 pkt 4 ustawy o emeryturach pomostowych, Sąd
pierwszej instancji wskazał, że okres składkowy i nieskładkowy ustalany jest na
zasadach określonych w art. 5-9 i art. 11 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2015 r., poz. 748 ze zm., dalej jako ustawa emerytalna). Okresy pracy poza
granicami kraju mogą być uwzględnione przy ustalaniu prawa do emerytury
pomostowej pod warunkiem uznania ich za okresy składkowe w rozumieniu art. 6
ust. 1 pkt 1 lub art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. d ustawy emerytalnej (tak Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 5 marca 2003 r., II UK 196/21, OSNP 2004 nr 8, poz. 144). Okresy
wykonywania pracy za granicą nie są uwzględniane wówczas, gdy obowiązujące
przepisy nie dają podstawy do uznania ich za okresy składkowe. Okresy
zatrudnienia za granicą u pracodawców zagranicznych stanowią okresy składkowe,
o których mowa w art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. d i art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej,
jeżeli opłacane były składki na ubezpieczenie społeczne w Polsce. Ponieważ za
okresy pracy w Niemczech i Norwegii wnioskodawca nie opłacał składek w Polsce,
przeto nie stanowią one okresów składkowych w rozumieniu ustawy emerytalnej.
Okresy te nie podlegają również zaliczeniu w oparciu o przepisy prawa unijnego,
które odnoszą się do świadczeń z tytułu starości (art. 3 ust. 1 rozporządzenia
Parlamentu Europejskiego i Rady [WE] nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w
sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego [Dz.U.UE.L.04.166.1;
dalej jako rozporządzenie nr 883/2004]). Emerytura pomostowa do takich
świadczeń nie należy, gdyż - zgodnie z art. 16 ustawy o emeryturach pomostowych
4
- jest świadczeniem przejściowym, przysługującym w okresie pomiędzy pracą a
emeryturą właściwą (przyznawaną z uwagi na osiągniecie wieku emerytalnego), do
którego prawo ustaje z dniem poprzedzającym dzień nabycia prawa do emerytury
(świadczenia z tytułu starości).
Rozpoznając apelację wnioskodawcy od powyższego wyroku, Sąd drugiej
instancji powziął poważne wątpliwości, sformułowane w przedstawionym do
rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym, a mianowicie, czy emerytura pomostowa jest
świadczeniem z tytułu starości, a w konsekwencji, czy z mocy art. 3 ust. 1 lit. d
rozporządzenia nr 883/2004 znajduje ono zastosowanie przy ustalaniu prawa do
tego świadczenia.
Sąd drugiej instancji wskazał, że w stosunkach pomiędzy państwami
Europejskiego Obszaru Gospodarczego nienależącymi do Unii Europejskiej, tj.
Norwegią, Irlandią i Lichtensteinem, rozporządzenie nr 883/2004 weszło w życie z
dniem 1 czerwca 2012 r. Przed tą datą w zakresie koordynacji systemów
zabezpieczenia społecznego w stosunkach, między innymi, z Norwegią
zastosowanie miały przepisy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady
(EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów
zabezpieczenia społecznego dla pracowników najemnych, osób prowadzących
działalność na własny rachunek i członków ich rodzin przemieszczających się we
Wspólnocie (Dz.U.UE. L. 1971.149.2; dalej jako rozporządzenie nr 1408/71).
W rozporządzeniu tym wśród świadczeń objętych koordynacją nie wymieniono
świadczeń przedemerytalnych.
W myśl art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 883/2004, znajduje ono zastosowanie
do całego ustawodawstwa odnoszącego się, między innymi, do świadczeń z tytułu
starości (lit. d) oraz świadczeń przedemerytalnych (lit. i). Zgodnie z art. 1 lit. x) tego
rozporządzenia, określenie „świadczenie przedemerytalne” oznacza „wszystkie
świadczenia pieniężne inne niż zasiłek dla bezrobotnych lub wcześniejsze
świadczenie z tytułu starości, a emerytura udzielane od określonego wieku
pracownikom, którzy ograniczyli, zaprzestali lub zawiesili swą dającą
wynagrodzenie pracę do wieku, w którym kwalifikują się do emerytury lub do
wcześniejszej emerytury, a których otrzymywanie nie jest uzależnione od tego, czy
zainteresowana osoba pozostaje w dyspozycji służb zatrudnienia właściwego
5
państwa”. Z kolei pojęcie „wcześniejsze świadczenie z tytułu starości” oznacza
„świadczenie udzielane przed osiągnięciem zwykłego wieku emerytalnego, które
albo jest nadal przyznawane po osiągnięciu wspomnianego wielu, albo jest
zastępowane innym świadczeniem z tytułu starości”. Objęcie koordynacją
świadczenia przedemerytalnego uregulowanego ustawą z dnia 30 kwietnia 2004 r.
o świadczeniach przedemerytalnych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 170 ze
zm.) nie budzi wątpliwości, jednak - z mocy art. 66 rozporządzenia nr 883/2004 -
nie znajduje do nich zastosowania zasada sumowania okresów ubezpieczenia
określona w art. 6 tego rozporządzenia.
W ocenie Sądu drugiej instancji, charakter emerytur pomostowych nie jest
jednoznaczny. I tak, według stanowiska Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej
pojęcie „świadczenia przedemerytalne” obejmuje w odniesieniu do polskich
przepisów, między innymi, emerytury pomostowe i renty rodzinne po osobach
uprawnionych do emerytury pomostowej, uregulowane w ustawie z dnia 19 grudnia
2008 r. o emeryturach pomostowych. Z kolei w doktrynie wskazuje się, że - w
kontekście prawa polskiego - do kategorii świadczeń przedemerytalnych zaliczyć
trzeba świadczenie przyznawane na podstawie ustawy z dnia 30 kwietnia 2004 r. o
świadczeniach przedemerytalnych (K. Ślebzak. „Koordynacja systemów
zabezpieczenia społecznego”, Komentarz. Warszawa 2012, s. 72). W wyroku z
dnia 11 grudnia 2013 r., III AUa 518/13, Sąd Apelacyjny w Szczecinie stanął na
stanowisku, że emerytura pomostowa nie jest świadczeniem z tytułu starości
określonym w art. 3 ust. 1 lit. d rozporządzenia nr 883/2004. W uzasadnieniu tego
wyroku podniesiono, że wykaz ryzyk ubezpieczeniowych zawartych w art. 3 ust. 1
rozporządzenia jest zamknięty, a niewymieniony w tym przepisie dział
zabezpieczenia społecznego nie wchodzi do zakresu wymienionych tam
świadczeń. Treść tej regulacji pozwala zatem na stwierdzenie, że emerytura
pomostowa - chociaż jest świadczeniem, które może być przyznane po osiągnięciu
określonego wieku - wymaga spełnienia jeszcze kilku przesłanek określonych w art.
4 w związku z art. 8 ustawy o emeryturach pomostowych. Tym co odróżnia
świadczenie z tytułu starości od innych kategorii świadczeń, które również mogą
być przyznane ze względu na osiągnięcie określonego wieku lub stażu pracy, jest
konieczność spełnienia dodatkowych warunków lub zaistnienie określonej sytuacji.
6
Stąd też uważa się - i jest to stanowisko prezentowane w orzecznictwie Trybunału
Sprawiedliwości - że w przypadku typowych świadczeń z tytułu starości ich nabycie
i realizacja związana jest z osiągnięciem określonego wieku i realizacją prawa do
zaprzestania wykonywania pracy i stanowi to swoiste uprawnienie osoby
zainteresowanej.
Sąd drugiej instancji wskazał, że jest też możliwe przyjęcie stanowiska
przeciwnego i zakwalifikowanie emerytur pomostowych jako „wcześniejszych
świadczeń z tytułu starości” oraz objęcie ich przepisami rozporządzenia nr
883/2004 z uwagi na to, że po pierwsze - stosowanie tych przepisów do emerytur
pomostowych nie zostało wyłączone w art. 3 ust. 5 powołanego rozporządzenia; po
drugie - zgodnie z art. 3 ust. 2 rozporządzenia, o ile załącznik XI nie stanowi
inaczej, rozporządzenie stosuje się do ogólnych i specjalnych systemów
zabezpieczeń społecznych, bez względu na to czy są one składkowe, czy
nieskładkowe, oraz do systemów związanych z obowiązkiem pracodawcy lub
armatora (Polska nie jest wymieniona w tym załączniku); po trzecie - uzyskanie
prawa do emerytury pomostowej nie jest uzależnione od pozostawania
ubezpieczonego do dyspozycji służb zatrudnienia państwa właściwego; po czwarte
- w uzasadnieniu projektu ustawy o emeryturach pomostowych wskazano między
innymi, że osoby pracujące w szczególnych warunkach lub szczególnym
charakterze zamiast uprawnień do wcześniejszego przejścia na emeryturę będą
uprawnione do świadczeń wynikających z ustawy o emeryturach pomostowych,
stanowiących realizację zapowiedzi zawartej w art. 24 ustawy emerytalnej w
momencie wprowadzania reformy systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce; po
piąte - porównując warunki stawiane ubezpieczonym ubiegającym się o emeryturę
pomostową w stosunku do przesłanek wymaganych do uzyskania prawa do
emerytury w obniżonym wieku z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, zasadniczo różnice sprowadzają się do wykazów
stanowisk prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze
określonych w załącznikach nr 1 i nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych oraz
w wykazach A i B stanowiących załączniki do rozporządzenia z 1983 r. oraz do
wymagania rozwiązania stosunku pracy w przypadku ubiegania się o emeryturę
pomostową; po szóste - art. 18, 19 i 20 ustawy o emeryturach pomostowych
7
przewidują uprawnienia do dodatku pielęgnacyjnego, renty rodzinnej i zasiłku
pogrzebowego na zasadach przewidzianych w ustawie emerytalnej; po siódme - w
myśl art. 14 ust. 3 ustawy o emeryturach pomostowych, kwota emerytury
pomostowej nie może być niższa niż kwota najniższej emerytury, o której mowa w
art. 85 ustawy emerytalnej; po ósme - w art. 1 lit. x) rozporządzenia nr 883/2004
wskazano, że „wcześniejsze świadczenie z tytułu starości” oznacza świadczenie
udzielane przed osiągnięciem zwykłego wieku emerytalnego, które albo jest
przyznawane po osiągnięciu wspomnianego wieku, albo jest zastępowane innym
świadczeniem z tytułu starości; po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego
przez osobę uprawnioną do emerytury pomostowej, uzyskuje ona prawo do
emerytury (o ile wystąpi z takim wnioskiem), gdyż ogólny staż pracy wymagany do
uzyskania emerytury pomostowej i emerytury powszechnej jest taki sam, a tym
samym emerytura pomostowa zastąpiona zostanie „innym świadczeniem z tytułu
starości”; po dziewiąte - w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
przyjmuje się, że świadczenie jest zakwalifikowane jako świadczenie z zakresu
ubezpieczenia społecznego, gdy ma wyraźnie zdefiniowane warunki nabycia
określone w przepisach prawa krajowego, gdy prawo gwarantuje uprawnionemu
roszczenie do przyznania i wypłaty świadczenia, gdy prawo powstaje po spełnieniu
uprzednio zdefiniowanych przesłanek ustawowych, gdy sposób rozpatrzenia
wyklucza jakąkolwiek decyzję uznaniową. Jeżeli tak zdefiniowane świadczenie
odnosi się do choćby jednego z ryzyk wymienionych w art. 4 ust. 1 rozporządzenia
nr 1408/71, to może zostać zakwalifikowane do katalogu świadczeń podlegających
koordynacji (por. G. Uścińska. Zabezpieczenie społeczne osób korzystających z
prawa do przemieszczania się w Unii Europejskiej, Warszawa 2013, s. 189).
Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z dnia 20 stycznia 2005 r. w sprawie C-101/04
Roger Noteboom v. Rijksdienst voor Pensioenen, stwierdził, że świadczenie można
uznać za świadczenie z ubezpieczenia społecznego wchodzące w przedmiotowy
zakres stosowania rozporządzenia nr 1408/71, jeżeli, po pierwsze - jest ono
przyznawane uprawnionym w oderwaniu od jakiejkolwiek indywidualnej i
dyskrecjonalnej oceny ich osobistych potrzeb i na podstawie prawnie określonej
sytuacji oraz po drugie - dotyczy ono jednego z ryzyk enumeratywnie wyliczonych
w art. 4 ust. 1 tego rozporządzenia, zaś podział na świadczenia wyłączone z
8
zakresu stosowania rozporządzenia nr 1408/71 i na świadczenia do niego należące
opiera się na elementach konstytutywnych świadczenia, w szczególności na jego
celach i warunkach przyznania, nie zaś na okoliczności, iż dane świadczenie
zostało lub nie zostało zakwalifikowane przez ustawodawstwo krajowe jako
świadczenie z ubezpieczenia społecznego (podobnie w wyrokach z dnia 18 grudnia
2007 r. w sprawie C-396/05; z dnia 27 stycznia 1981 r., 70/80, Tamara Vigier v.
Bundesversicherungsanstalt fur Angestellte; z dnia 27 marca 1985 r., 122/84,
Kennethi Carol Cole v. Centre public d'aide sociale de Chastre; z dnia 10
października 1996 r., C-245/94, Ingrid Hoever i Iris Zachów v. Land Nordrhein-
Westfalen). Zdaniem Sądu Apelacyjnego, powyższe stanowiska Trybunału
Sprawiedliwości można odnieść do oceny zakresu stosowania rozporządzenia nr
883/2004, czego potwierdzenie może stanowić wyrok Trybunału z dnia 16 września
2015 r. w sprawie C-361/13, w którym wyjaśniono, że zasadniczą cechą świadczeń
z tytułu starości, o których mowa w art. 3 ust. 1 lit. d rozporządzenia nr 883/2004
jest to, że świadczenia te służą zapewnieniu źródeł utrzymania osobom, które wraz
z osiągnięciem pewnego wieku kończą działalność zarobkową i nie są już
zobowiązane do pozostawania do dyspozycji urzędów pracy (także wyrok w
sprawie 171/82, Valentini).
W ocenie Sądu drugiej instancji, wskazane wyżej cechy emerytury
pomostowej, redakcja art. 1 lit. x), art. 3 ust. 2 i 5 rozporządzenia nr 883/2004 oraz
przytoczone orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości przemawiają
za zakwalifikowaniem tego świadczenia jako „wcześniejszego świadczenia z tytułu
starości”, o którym mowa w art. 1 lit. x) rozporządzenia nr 883/2004, nieobjętego
zakresem użytego w tym przepisie określenia „świadczenia przedemerytalnego”. W
konsekwencji, z mocy art. 3 ust. 1 lit. d) rozporządzenia nr 883/2004, znajdowałoby
ono zastosowanie do emerytury pomostowej. W tym wypadku - odmiennie niż w
przypadku świadczenia przedemerytalnego - zastosowanie znajdowałby art. 6
rozporządzenia nr 883/2004, umożliwiający sumowanie, między innymi, okresów
ubezpieczenia i zatrudnienia w innym Państwie Członkowskim lub w Państwie
należącym do Europejskiego Obszaru Gospodarczego, nienależącym do Unii
Europejskiej, w tym przy nabywaniu prawa do emerytury pomostowej.
9
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
W pierwszej kolejności należy stwierdzić, że wprawdzie sąd drugiej instancji
może zwrócić się do Sądu Najwyższego o podjęcie stosownej uchwały na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c., to - zgodnie z art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii
Europejskiej (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2 ze zm., dalej jako TFUE) - organem
właściwym do orzekania w trybie prejudycjalnym o wykładni traktatów oraz o
ważności i wykładni aktów przyjętych przez instytucje, organy lub jednostki
organizacyjne Unii jest Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej jako
TSUE). W rezultacie to on jest wyłącznie właściwy do rozstrzygnięcia zagadnienia
prawnego obejmującego wykładnię prawa unijnego (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2010 r., III CZP 3/10, OSNC 2010 nr 11, poz. 155).
Objęta przedstawionym zagadnieniem prawnym kwestia, czy emerytura
pomostowa wynikająca z ustawy o emeryturach pomostowych jest świadczeniem z
tytułu starości w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. d) rozporządzenia nr 883/2004 dotyczy
wykładni prawa unijnego i nie stanowiła dotychczas przedmiotu rozstrzygnięcia
TSUE. Sąd drugiej instancji nie dostrzegł przy tym, że jest ona wtórna w stosunku
do problemu wyłaniającego się na tle art. 9 tego rozporządzenia, zgodnie z którym,
państwa członkowskie corocznie powiadamiają pisemnie Komisję Europejską o
oświadczeniach złożonych zgodnie z art. 1 lit. l), o ustawodawstwie i systemach, o
których mowa w art. 3, określając datę, od której rozporządzenie stosować się
będzie do systemów wskazanych przez państwa członkowskie. Odwołując się do
stanowiska Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (dostępnego na stronie
internetowej - http://www.mpips.gov.pl/koordynacja-systemow-zabezpieczenia-
spolecznego/unia-europejska/swiadczenia-w-ramach-koordynacji-unijnej-
/swiadczenia-przedemerytalne-/), wskazującego, że pojęcie „świadczenia
przedemerytalne” obejmuje - w odniesieniu do polskich przepisów - emerytury
pomostowe, Sąd odwoławczy nie dostrzegł, iż Rzeczpospolita Polska złożyła po
dniu 28 czerwca 2012 r. (data uchylenia obowiązku publikowania oświadczenia w
Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej), na podstawie art. 9 rozporządzenia nr
883/2004, oświadczenie (dostępne na stronie internetowej Unii Europejskiej -
http://ec.europa.eu/social/main./jsp?catid=868&intPageid=2285&langid=en), w
10
którym stwierdza się, że rozporządzenie nr 883/2004 ma zastosowanie do
wymienionych w oświadczeniu systemów od dnia 1 maja 2010 r., a - zgodnie z pkt
II ppkt 9 oświadczenia - za świadczenia przedemerytalne w rozumieniu art. 3 ust. 1
lit. i) tego rozporządzenia uznaje się: 1) świadczenia przedemerytalne uregulowane
w ustawie z dnia 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 170 ze zm.); 2) emerytury pomostowe i renty rodzinne
po osobach uprawnionych do emerytury pomostowej, uregulowane w ustawie o
emeryturach pomostowych; 3) nauczycielskie świadczenia kompensacyjne,
uregulowane w ustawie z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach
kompensacyjnych (jednolity tekst: Dz.U. Nr 97, poz. 800 ze zm.). Oznacza to, że w
złożonym przez Polskę na podstawie art. 9 rozporządzenia nr 883/2004
oświadczeniu „o przepisach i systemach, o których mowa w art. 3”, emerytury
pomostowe uznane zostały za świadczenia przedemerytalne, co - prima facie -
mogłoby wskazywać na przesądzenie odpowiedzi na przedstawione do
rozstrzygnięcia zagadnienie prawne. Powstaje jednak wątpliwość, czy kwalifikacja
ta jest wiążąca, a inaczej rzecz ujmując, na ile złożenie oświadczenia i wskazanie w
nim określonych świadczeń wpływa na ich zakwalifikowanie do świadczeń objętych
koordynacją.
Z dotychczasowego orzecznictwa TSUE wynika, że o ile w przypadku
niezłożenia przez państwo członkowskie stosownego oświadczenia należy
każdorazowo badać, czy określone świadczenie należy do jednego z działów
zabezpieczenia społecznego w rozumieniu art. 3 rozporządzenia nr 883/2004, a
jeśli tak, to do którego (por. wyroki: z dnia 17 lipca 1964 r., 100/63, Van der Veen;
z dnia 2 grudnia 1964 r., 24/64, Dingemans; z dnia 31 marca 1977 r., 79/76, Fossi;
z dnia 29 listopada 1977 r., 35/77, Beerens; z dnia 4 listopada 1997 r., C-20/96,
Snares; z dnia 11 czerwca 1998 r., C-297/96, Partridge), o tyle złożenie
oświadczenia powoduje, że wskazane w nim świadczenia zostają uznane za
świadczenia z zabezpieczenia społecznego w rozumieniu rozporządzenia, nawet
jeśli kwalifikacja ta może wywoływać wątpliwości, a złożone oświadczenie wiąże
państwo członkowskie w tym sensie, że nie może ono później kwestionować, iż
wskazane w oświadczeniu świadczenia są objęte unijną koordynacją (por. wyroki:
z dnia 29 listopada 1977 r., 35/77, Beerens; z dnia 22 lutego 1990 r., C-228/88,
11
Bronzino; z dnia 22 lutego 1990 r., C-12/89, Gatto). W orzecznictwie TSUE nie
zajmowano się natomiast wprost problemem, jak należy postąpić w sytuacji, w
której państwo członkowskie złożyło oświadczenie, lecz wskazane w nim
świadczenie zostało błędnie zakwalifikowane do konkretnego działu
zabezpieczenia społecznego w rozumieniu art. 3 rozporządzenia nr 883/2004.
Odpowiedź na pytanie, czy emerytura pomostowa przewidziana w ustawie o
emeryturach pomostowych jest świadczeniem z tytułu starości w rozumieniu art. 3
ust. 1 lit. d) rozporządzenia nr 883/2004, czy też świadczeniem przedemerytalnym
w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. i) tego rozporządzenia, wymaga zatem w pierwszym
rzędzie rozstrzygnięcia zagadnienia, czy dokonana przez państwo członkowskie w
oświadczeniu złożonym na podstawie art. 9 rozporządzenia nr 883/2004
kwalifikacja danego świadczenia, jako odnoszącego się do konkretnego działu
zabezpieczenia społecznego wymienionego w art. 3 tego rozporządzenia, może
podlegać ocenie przez organ lub sąd krajowy.
Co do tej ostatniej kwestii należy zwrócić uwagę, że oświadczenia państw
członkowskich powinny uwzględniać treść regulacji unijnych, a więc są ważne tylko
wtedy, gdy mieszczą się w ramach wynikających z prawa Unii Europejskiej (por.
stanowisko Rzecznika Generalnego do wyroku z dnia 29 listopada 1977 r., 35/77,
Beerens, w którym stwierdzono, że złożone oświadczenie ma walor dowodu, ale
tak długo, jak długo nie wynika z niego, że jest ono pod pewnym względem
wadliwe). W orzecznictwie TSUE - w kontekście wątpliwości co do zakwalifikowania
danego świadczenia za świadczenie z zabezpieczenia społecznego - uznano, że
„każda norma prawa krajowego, która reguluje jedną z dziedzin ujętych w
rozporządzeniu, wchodzi ipso iure, po jej wejściu w życie, w zakres zastosowania
rozporządzenia. Przeciwne stanowisko prowadziłoby do pozostawienia zakresu
zastosowania rozporządzenia swobodnemu uznaniu państw członkowskich” (por.
wyrok z dnia 15 czerwca 1964 r., C-100/63, Van der Veen). Oznaczałoby to, że
państwo członkowskie - w oświadczeniu składanym na podstawie art. 9
rozporządzenia nr 883/2004 - nie ma prawa do takiego kwalifikowania świadczeń,
które prowadziłoby do modyfikacji przedmiotowego zakresu unijnej koordynacji, a w
konsekwencji, że złożenie oświadczenia nie sprzeciwiałoby się ocenie co do
prawidłowości kwalifikacji określonego świadczenia. W istocie nie ma bowiem
12
różnicy pomiędzy sytuacją, w której oświadczenia brak a sytuacją, w której
oświadczenie wprawdzie zostało złożone, lecz powstają uzasadnione wątpliwości,
czy nie jest ono wadliwe. Wadliwość ta może polegać zarówno na tym, że
określone świadczenie krajowe nie zostało uznane za świadczenie z
zabezpieczenia społecznego, jak również, że określone świadczenie krajowe
zostało błędnie zakwalifikowane do określonej kategorii świadczeń wymienionych w
art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 883/2004.
Dopiero przesądzenie, że złożenie oświadczenia przez państwo
członkowskie na podstawie art. 9 rozporządzenia nr 883/2004 nie uniemożliwia
oceny prawidłowości zakwalifikowania świadczenia wskazanego w oświadczeniu
do jednego z działów zabezpieczenia społecznego, otwiera drogę do rozważania
zagadnienia, czy emerytura pomostowa przysługująca na podstawie ustawy o
emeryturach pomostowych może być uznana za świadczenie z tytułu starości w
rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. d) tego rozporządzenia. Pozytywne rozstrzygnięcie tej
kwestii pozwalałoby na zastosowanie w sprawie zasady sumowania okresów
ubezpieczenia (art. 6 rozporządzenia). Możliwość taka byłaby natomiast wyłączona
w razie zakwalifikowania emerytury pomostowej do świadczeń przedemerytalnych
w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. i).
W tym ostatnim wypadku wyłania się kolejny niedostrzeżony przez Sąd
Apelacyjny problem, a mianowicie, czy wyłączenie - w odniesieniu do świadczeń
przedemerytalnych - zasady sumowania okresów ubezpieczenia (art. 66 i pkt 33
preambuły rozporządzenia nr 883/2004) realizuje funkcję ochronną w dziedzinie
zabezpieczenia społecznego wynikającą z art. 48 lit. a) TFUE. Przepis ten stanowi,
że Parlament Europejski i Rada, stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą
ustawodawczą, przyjmują w dziedzinie zabezpieczenia społecznego środki
niezbędne do ustanowienia swobodnego przepływu pracowników; w tym celu Rada
ustanawia system umożliwiający migrującym pracownikom najemnym i osobom
prowadzącym działalności na własny rachunek oraz uprawnionym osobom od nich
zależnym zaliczenie wszystkich okresów uwzględnianych w prawie poszczególnych
państw, w celu nabycia i zachowania prawa do świadczeń oraz naliczenia
wysokości świadczeń. Wyłączenie w przypadku świadczenia przedemerytalnego
wynikającej z art. 6 rozporządzenia nr 883/2004 zasady sumowania okresów
13
ubezpieczenia, może zatem budzić wątpliwości co do zgodności art. 66 tego
rozporządzenia z art. 48 Traktatu, co również wymagałoby rozstrzygnięcia przez
TSUE.
Niewątpliwie emerytury pomostowe wynikające z ustawy o emeryturach
pomostowych nie należą do świadczeń wymienionych w art. 3 ust. 1 lit. h) i ust. 5
rozporządzenia nr 883/2004. Nie zostały również wyłączone z unijnej koordynacji
na mocy załącznika Nr XI (art. 3 ust. 2 tego rozporządzenia). Wątpliwość dotyczy
natomiast zakwalifikowania ich do konkretnej kategorii świadczeń w rozumieniu art.
3 ust. 1 lit. d) lub lit. i) rozporządzenia nr 883/2004.
W dotychczasowym orzecznictwie TSUE ogólnie stwierdzano, że zaliczenie
określonego świadczenia do świadczeń objętych koordynacją możliwe jest w
przypadku, gdy: 1) przyznawane jest ono na podstawie ustawowych przesłanek bez
badania indywidualnej potrzeby osoby zainteresowanej oraz 2) dotyczy jednego z
ryzyk wymienionych w art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 883/2004 (por. wyroki: z dnia
27 marca 1985 r., 249/83, Hoeckx, pkt 11; z dnia 2 sierpnia 1993 r., C-66/92,
Acciardi, pkt 14; z dnia 5 marca 1998 r., C-160/96, Molenaar, pkt 20; z dnia 21
lutego 2006 r., C-286/03, Hosse, pkt 37; z dnia 18 grudnia 2007 r., C-396/05,
Habelt, pkt 63). W zakresie dokładnego charakteru świadczenia, w orzecznictwie
TSUE stwierdza się, że dla uznania danych świadczeń za świadczenia z
zabezpieczenia społecznego powinny one być postrzegane jako posiadające taką
samą naturę, niezależnie od cech właściwych różnym ustawodawstwom krajowym,
gdy ich cel, podstawa wyliczenia i warunki przyznawania są identyczne. Natomiast
cechy wyłącznie formalne nie mogą być uznawane za elementy konstytutywne przy
określaniu świadczeń (por. wyroki: z dnia 5 lipca 1983 r., 171/82, Valentini, pkt 13;
z dnia 18 lipca 2006 r., C-406/04, De Cuyper, pkt 25; z dnia 11 września 2008 r.,
C-228/07, Petersen, pkt 21). Rozstrzygany był również problem świadczeń
przyznawanych przed osiągnięciem wieku emerytalnego, przy czym kontrowersje
odnoszące się do zakresu przedmiotowego dotyczyły tego, czy badane
świadczenia są świadczeniami z tytułu starości, czy też świadczeniami
przyznawanymi ze względu na sytuację na rynku pracy, a więc czy w ogóle mogą
być uznane za świadczenia z zakresu zabezpieczenia społecznego podlegające
unijnej koordynacji (por. wyroki: z dnia 5 lipca 1983 r., 171/82, Valentini; z dnia 11
14
czerwca 1996 r., C-25/95, Otte). W pierwszym z powołanych wyroków TSUE
stwierdził, że świadczenia z tytułu starości posiadają tę cechę szczególną, iż mają
na celu zabezpieczenie środków do życia dla osób, które: 1) ukończyły określony
wiek oraz 2) nie są zobowiązane pozostawać w dyspozycji służb zatrudnienia. W
wyroku tym przyjęto, że w przypadku świadczeń z tytułu starości przyznawane są
one przede wszystkim ze względu na osiągnięcie określonego wieku, a zatem nie
może być za takie uznane świadczenie udzielane dla realizacji celu związanego z
kształtowaniem polityki rynku pracy, sprowadzającego się do zwalniania miejsc
pracy dla młodszych pracowników. Z kolei w drugim z powołanych wyżej wyroków -
za istotny uznano charakter i cel badanego świadczenia oraz zasady jego
przyznawania, uznając, że z jednej strony - brak finansowania składkowego,
ograniczony czas pobierania, brak roszczenia o wypłatę, wygaśnięcie prawa do
świadczenia w chwili śmierci uprawnionego bez prawa do renty rodzinnej z tego
tytułu, a z drugiej strony - okoliczność, że świadczenie realizuje cel związany z
sytuacją na rynku pracy, lecz świadczeniobiorca nie ma obowiązku pozostawania w
dyspozycji służb zatrudnienia, powodują, iż świadczenie to nie jest ani
świadczeniem z tytułu starości, ani świadczeniem z tytułu bezrobocia, ale typowym
świadczeniem przedemerytalnym, nieobjętym w tym czasie koordynacją unijną.
Na tle spraw dotyczących świadczeń z tytułu starości nie był natomiast
analizowany problem sprowadzający się do rozstrzygnięcia kwestii, że świadczenie
bezspornie należy do świadczeń z zabezpieczenia społecznego, ale istnieją
wątpliwości, czy zostało prawidłowo zakwalifikowane do określonej kategorii
świadczeń objętych regulacją art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 883/2004. W tym
kontekście należy mieć na uwadze, że niejednokrotnie świadczenia wprowadzane
w państwach Unii Europejskiej uzależnione były z jednej strony od osiągnięcia
określonego wieku, a z drugiej strony służyły złagodzeniu skutków sytuacji na rynku
pracy. Wykazywały zatem często cechy wspólne dla świadczeń z tytułu starości
oraz świadczeń z tytułu bezrobocia. Właśnie tę perspektywę uwzględnia definicja
„świadczeń przedemerytalnych” zawarta w art. 1 lit. x) rozporządzenia nr 883/2004.
Zgodnie z tym przepisem, określenie „świadczenie przedemerytalne” oznacza:
wszystkie świadczenia pieniężne inne niż zasiłek dla bezrobotnych lub
wcześniejsze świadczenie z tytułu starości, [a emerytura] udzielane od określonego
15
wieku pracownikom, którzy ograniczyli, zaprzestali lub zawiesili swą dającą
wynagrodzenie pracę do wieku, w którym kwalifikują się do emerytury lub do
wcześniejszej emerytury, a których otrzymywanie nie jest uzależnione od tego, czy
dana osoba pozostaje w dyspozycji służb zatrudnienia właściwego państwa;
„wcześniejsze świadczenie z tytułu starości” oznacza świadczenie udzielane przed
osiągnięciem zwykłego wieku emerytalnego, które albo jest nadal przyznawane po
osiągnięciu wspomnianego wieku, albo jest zastępowane innym świadczeniem z
tytułu starości.
Uwzględniając wypracowaną w orzecznictwie TSUE metodologię kwalifikacji
świadczenia do określonej kategorii świadczeń z zabezpieczenia społecznego,
istotne jest ustalenie charakteru, celu oraz zasad ustalania prawa do świadczenia
(w tym wypadku emerytury pomostowej), w świetle definicji „świadczenia
przedemerytalnego” zawartej w art. 1 lit. x) rozporządzenia nr 883/2004. Z definicji
tej wynika, że wcześniejsze świadczenie z tytułu starości zostało oddzielone od
typowych świadczeń z tytułu starości, jakimi są emerytura i wcześniejsza emerytura
oraz od świadczenia przedemerytalnego, jednak kryteria wyodrębniania
wcześniejszego świadczenia z tytułu starości w relacji do świadczenia
przedemerytalnego nie są jednoznaczne i budzą wątpliwości, przekładające się na
wątpliwości co do oceny charakteru emerytury pomostowej, na co wskazuje w
swoich rozważaniach Sąd drugiej instancji.
Przy przyjęciu, że zdefiniowane w art. 1 lit. x) rozporządzenia nr 883/2004
pojęcie świadczenia przedemerytalnego jednocześnie doprecyzowuje pojęcie
wcześniejszego świadczenia z tytułu starości w ten sposób, iż to ostatnie oznacza -
niebędące świadczeniem przedemerytalnym - świadczenie udzielane od
określonego wieku pracownikom, którzy ograniczyli, zaprzestali lub zawiesili swą
pracę do wieku, w którym nabywają uprawnienia do emerytury lub wcześniejszej
emerytury (kryteria te spełnia emerytura pomostowa - art. 4 pkt 3 i 7, art. 16 oraz
art. 17 ust. 1 i 4 ustawy o emeryturach pomostowych), to zasadnicza różnica
pomiędzy świadczeniem przedemerytalnym a wcześniejszym świadczeniem z
tytułu starości polegałaby na tym, że aczkolwiek obydwa przyznawane są ze
względu na osiągnięcie określonego wieku, to świadczenie przedemerytalne
przyznawane jest również ze względu na sytuację na rynku pracy, zaś
16
wcześniejsze świadczenie z tytułu starości - z uwagi na spełnienie szczególnych
warunków przez ubiegającą się o nie osobę (w przypadku emerytury pomostowej -
posiadanie odpowiednio długiego stażu w szczególnych warunkach lub
charakterze), a zatem bez związku z sytuacją na rynku pracy. Pozwalałoby to na
uznanie emerytury pomostowej - przy uwzględnieniu jej cech i zasad przyznawania
- za wcześniejsze świadczenie z tytułu starości, a zatem za rodzaj emerytury w
niższym wieku emerytalnym. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na treść pisma
Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 stycznia 2012 r., SPS-
023-505/12 (dostępnego w bazie informacji prawnej LEX) zawierającego
stanowisko w sprawie efektu likwidacji wcześniejszych emerytur, w którym
stwierdza się, że „skorzystanie w przyszłości z emerytury przed osiągnięciem
powszechnego wieku emerytalnego będzie możliwe wyłącznie w ramach systemu
świadczeń dla osób wykonujących pracę w warunkach szczególnych lub o
szczególnym charakterze, przewidzianych w ustawie z dnia 19 grudnia 2008 r. o
emeryturach pomostowych” (por. także art. 1 ust. 1 pkt 1 oraz art. 2 pkt 3 i 5 tej
ustawy).
Wszystkie wskazane wyżej wątpliwości dotyczą wykładni prawa unijnego i
nie były dotychczas przedmiotem wypowiedzi TSUE, a w związku z tym wymagają
zwrócenia się do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym.
W wyroku z dnia 4 czerwca 2002 r. (C-99/00, Kenny Roland Lyckeskog)
TSUE stwierdził, że kiedy jego decyzje mogą być zaskarżalne do sądu
najwyższego, sąd krajowy lub trybunał nie ma obowiązku, o którym mowa w art.
234 akapit trzeci TWE (art. 267 akapit 3 TFUE), kierowania pytania do Trybunału w
celu wydania orzeczenia wstępnego, nawet jeśli badanie meritum przez sąd
najwyższy jest uzależnione od uprzedniego oświadczenia o dopuszczalności. W
judykaturze Sądu Najwyższego utrwaliło się stanowisko, że w sprawie, w której do
wystąpienia do TSUE w postępowaniu prejudycjalnym (art. 267 TFUE) uprawniony i
zobowiązany jest sąd drugiej instancji, Sąd Najwyższy, któremu na podstawie art.
390 § 1 k.p.c. przedstawiono do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne wymagające
wykładni prawa unijnego, odmawia podjęcia uchwały; w takiej sytuacji brak podstaw
do wystąpienia przez Sąd Najwyższy do Trybunału z wnioskiem o wydanie
orzeczenia prejudycjalnego (por. powołane wyżej postanowienie z dnia 28 kwietnia
17
2010 r., III CZP 3/10, wydane w sytuacji procesowej, w której od orzeczenia sądu
drugiej instancji nie przysługiwała skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego, a zatem
niewątpliwie zastosowanie znajdował art. 267 akapit 3 TFUE). W postanowieniu
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2015 r., III PZP
1/15 (OSNP 2016 nr 5, poz. 60) zajęto stanowisko, podzielane przez obecny skład
tego Sądu, zgodnie z którym sądem, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu
według prawa wewnętrznego w rozumieniu art. 267 akapit 3 TFUE, w polskiej
procedurze cywilnej jest zawsze sąd drugiej instancji. W sprawie C-99/00,
Lyckeskog, do szwedzkiego Sądu Najwyższego przysługiwał bowiem zwykły
środek odwoławczy, jedynie ograniczony procedurą „przedsądu”. Według polskiej
procedury cywilnej skarga kasacyjna jest natomiast nadzwyczajnym środkiem
zaskarżenia, spełniającym przede wszystkim funkcje publiczne. Należy wobec tego
przyjąć, że sądami, od orzeczeń których nie przewidziano w prawie krajowym
środka odwoławczego w rozumieniu art. 267 akapit 3 TFUE, są zawsze sądy
drugiej instancji. W razie potrzeby dokonania wykładni prawa unijnego przy
rozpoznaniu apelacji, sąd drugiej instancji ma więc obowiązek wystąpienia do
TSUE z pytaniem prejudycjalnym, choćby w sprawie tej przysługiwała skarga
kasacyjna. W takiej sytuacji brak podstaw do przedstawienia Sądowi Najwyższemu
do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego (art. 390 § 1 k.p.c.) oraz do wystąpienia
przez Sąd Najwyższy do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji.
kc