Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 232/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa G. Spółki Akcyjnej
z siedzibą w G.
przeciwko K. Zakładom Drobiarskim
z siedzibą w K.
o nakazanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 17 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 3 grudnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Powodowa spółka wniosła na podstawie art. 334 § 2 k.s.h. o nakazanie
pozwanej zamiany określonych akcji imiennych będących własnością powódki na
akcje na okaziciela oraz wydanie dokumentów 5 800 sztuk akcji na okaziciela.
Pozwana wniosła o oddalenie powództwa stwierdzając, że jej statut
przewiduje wyłącznie akcje imienne i tylko takie akcje spółka wyemitowała.
Wyrokiem z dnia 14 lipca 2014 r. Sąd Okręgowy w Ł. uwzględnił
powództwo.
Sąd pierwszej instancji ustalił między innymi, że powódka jest
akcjonariuszem pozwanej Spółki i posiada 5 800 akcji imiennych serii F i G, które,
jak wszystkie akcje powódki, są akcjami objętymi w zamian za wkłady pieniężne
i nie są akcjami uprzywilejowanymi.
Pozwana spółka została zawiązana aktem notarialnym z dnia 7 grudnia
1992 r., jej kapitał wówczas dzielił się na 7500 akcji imiennych. Zgodnie z § 6
statutu kapitał zakładowy dzieli się na akcje imienne serii od A do J i jak wskazuje
§ 7 został wniesiony przez osoby fizyczne w postaci wkładów pieniężnych. W § 8
postanowiono, że akcje są zbywalne za pisemną zgodą zarządu, natomiast § 39
stanowi między innymi, że wszystkie akcje objęte przez akcjonariuszy - założycieli
są imienne, a część z nich to akcje uprzywilejowane w określonym zakresie.
Obecnie akcje pozwanej spółki są akcjami dziesięciu emisji (od serii A do serii J),
a każda emisja była emisją akcji imiennych.
Pismem z dnia 25 sierpnia 2011 r. powódka, powołując się na art. 334 § 2
k.s.h., wystąpiła do zarządu pozwanej o dokonanie zamiany posiadanych akcji
imiennych na akcje na okaziciela. W odpowiedzi strona pozwana stwierdziła,
że wyemitowała wyłącznie jeden typ akcji: imienne i dotychczasowa struktura
kapitału czyni ją spółką zamkniętą, a celem emisji wyłącznie takich akcji było i jest
ograniczenie możliwości dostępu do spółki nieokreślonej ilości anonimowych
akcjonariuszy.
3
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał powództwo za
uzasadnione. Wskazał, że zgodnie z art. 334 § 2 k.s.h. zamiana akcji imiennych na
akcje na okaziciela albo odwrotnie może być dokonana na żądanie akcjonariusza,
jeżeli ustawa lub statut nie stanowi inaczej. Przepis ten przyznaje akcjonariuszowi
roszczenie o zamianę akcji imiennych na akcje na okaziciela, które podlega
ograniczeniom wynikającym jedynie z ustawy lub statutu. Stronie powodowej
przysługuje zatem zgłoszone roszczenie o zamianę akcji imiennych na akcje na
okaziciela, bowiem w ocenie Sądu przepisy k.s.h. nie przewidują ograniczenia tego
roszczenia, jak również ograniczenia takiego ani wyłączenia nie przewiduje statut
pozwanej Spółki, w którym brak wyraźnego wyłączenia możliwości zamiany akcji
imiennych na akcje na okaziciela. Nie zawiera on również przepisu, który w sposób
pośredni wyłączałby dopuszczalność zamiany akcji. W szczególności nie wynika
to ze wskazanego przez pozwaną §6 ani § 39 statutu.
Od powyższego wyroku apelację wniosła strona pozwana zarzucając
naruszenie art. 334 § 1 i 2 k.s.h., art. 304 § 1 pkt 5 k.s.h. oraz § 8 statutu w związku
z art. 337 § 2 k.s.h., jak również sprzeczność ustaleń Sądu z treścią zebranego
w sprawie materiału dowodowego.
W toku postępowania apelacyjnego, w dniu 20 listopada 2014 r., strona
pozwana złożyła pismo przygotowawcze podnosząc dalsze zarzuty apelacyjne
oparte na nowych faktach i dowodach, o których dopuszczenie wnosiła.
Wskazała, że już po wniesieniu apelacji nastąpiła zmiana statutu pozwanej
przez wprowadzenie w § 6 ust. 2 zakazu zamiany akcji imiennych na akcje na
okaziciela wobec czego obecnie zamiana akcji jest niedopuszczalna, co czyni
żądanie strony powodowej bezpodstawnym w świetle art. 334 § 2 k.s.h.
Sąd Apelacyjny ustalił dodatkowo, że uchwałą nr 5 Nadzwyczajnego
Zgromadzenia pozwanej Spółki z dnia 8 września 2014 r. zmieniony został § 6
statutu spółki w ten sposób, że jego treść oznaczona została jako ust.1 i dodano ust.
2 w brzmieniu: „zamiana akcji imiennych na akcje na okaziciela jest
niedopuszczalna”. Zmiana statutu została zarejestrowana w Krajowym Rejestrze
Sądowym postanowieniem Sądu Rejestrowego z dnia 30 października 2014 r.
4
W tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 3 grudnia 2014r.
zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo.
Sąd drugiej instancji nie podzielił stanowiska powódki, że pismo procesowe
pozwanej z dnia 20 listopada 2014 r. zawierające nowe fakty i dowody powinno być
zwrócone na podstawie art. 207 § 7 k.p.c., stwierdził bowiem, że przepis ten nie
dotyczy pism, które obejmują wyłącznie wniosek dowodowy. Podkreślił, że pismo
zawierało wnioski dowodowe istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, które przesądziły
o skuteczności apelacji, a których strona powodowa nie mogła zgłosić wcześniej.
Uzasadniało to przeprowadzenia na podstawie art. 381 k.p.c. dowodów
zgłoszonych w tym piśmie. Stwierdził, że jako sąd merytoryczny, zgodnie z art. 382
i art. 316 § 1 k.p.c., obowiązany jest przy orzekaniu brać pod uwagę stan rzeczy
istniejący w chwili zamknięcia rozprawy, a więc uwzględnić zarówno zmianę stanu
faktycznego jak i zmianę stanu prawnego, przy czym zmianę stanu prawnego
obowiązany jest brać pod uwagę z urzędu.
Uznał, że w wyniku podjęcia uchwały z dnia 8 września 2014 r. zmieniającej
statut pozwanej i wyłączającej możliwość zamiany akcji imiennych na akcje na
okaziciela, strona powodowa na etapie postępowania apelacyjnego utraciła
podstawę do wystąpienia z roszczeniem o zamianę akcji. Wykonanie wyroku Sądu
pierwszej instancji, wobec zmiany stanu faktycznego sprawy i nowego brzmienia
statutu pozwanej Spółki, stało się obecnie, zdaniem Sądu Apelacyjnego,
niemożliwe, co uzasadniało oddalenie powództwa.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach strona powodowa
w ramach pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie art. 334 § 2 k.s.h. przez błędną
wykładnię i przyjęcie, że późniejsza zmiana statutu spółki akcyjnej wyłączająca
możliwość zamiany akcji imiennych na akcje na okaziciela, dokonana po złożeniu
przez akcjonariusza wniosku o zamianę akcji, powoduje, iż ewentualne wykonanie
nieprawomocnego wyroku sądu uznającego roszczenie akcjonariusza za
usprawiedliwione, staje się niemożliwe z uwagi na nowe brzmienie statutu
wykluczające zamianę akcji.
W ramach drugiej podstawy zarzuciła naruszenie art. 328 § 2 w zw. z art.
391 § 1 k.p.c. przez nie odniesienie się do wszystkich zarzutów strony powodowej
5
i nie wskazanie podstawy faktycznej i prawnej swojego stanowiska oraz art. 316
k.p.c. przez przyjęcie, że zmiana treści statutu spółki akcyjnej stanowi zmianę
stanu prawnego objętego dyspozycją tego przepisu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istotą sporu w sprawie jest to, od jakiej chwili wywołuje skutki prawne dla
akcjonariuszy zmiana statutu spółki akcyjnej wyłączająca dopuszczalność zamiany
akcji imiennych na akcje na okaziciela, a w szczególności, czy akcjonariusz,
który na podstawie art. 334 § 2 k.s.h. i statutu spółki nie przewidującego zakazu
zamiany akcji imiennych na akcje na okaziciela wystąpił o dokonanie zamiany akcji,
nabył roszczenie o zamianę i czy zasadność oraz skuteczność tego roszczenia
należy oceniać według stanu z chwili wystąpienia z roszczeniem, bez względu
na późniejszą zmianę statutu wykluczającą możliwość zamiany, czy też
z uwzględnieniem zmiany statutu.
W świetle art. 334 § 2 k.s.h. trafnie Sąd Okręgowy stwierdził, że żądanie
zamiany akcji jest roszczeniem, które przysługuje akcjonariuszowi z mocy prawa,
jeżeli ustawa i statut takiego roszczenia nie wyłączają. Wobec tego, że przyczyną
oddalenia przez Sąd Apelacyjny powództwa o zamianę akcji była wyłącznie zmiana
statutu pozwanej spółki na etapie postępowania apelacyjnego wyłączająca
dopuszczalność zamiany akcji imiennych na akcje na okaziciela w związku z czym
Sąd drugiej instancji nie badał, czy wcześniej obowiązujące postanowienia statutu
w tym przedmiocie wyłączały możliwość zamiany akcji wprost lub w sposób
dorozumiany, kwestia ta, podobnie jak ewentualne wyłączenia z mocy ustawy
możliwości zamiany akcji, musi pozostać poza oceną także Sądu Najwyższego.
Rozważenia natomiast wymaga, czy w sytuacji już zgłoszonego roszczenia
o zamianę akcji imiennych na akcje na okaziciela na podstawie postanowienia
statutu obowiązującego w tym przedmiocie w chwili zgłoszenia roszczenia,
późniejsza zmiana statutu na wykluczającą możliwość zamiany akcji, jest
skuteczna w tym znaczeniu, że uniemożliwia uwzględnienie już zgłoszonego
roszczenia. Na pytanie to należy odpowiedzieć przecząco. W chwili zgłoszenia
przez akcjonariusza żądania zamiany akcji, powstało bowiem jego indywidualne
roszczenie wobec spółki o dokonanie takiej zamiany. Zgodnie z powszechnie
6
obowiązującymi regułami w tym przedmiocie, do oceny roszczenia stosuje się stan
faktyczny i prawny istniejący w chwili powstania roszczenia, podobnie jak, zgodnie
z zasadą tempus regit actum, do oceny stosunków prawnych stosuje się przepisy
obowiązujące w chwili ich powstania.
Jeżeli zatem prawo (roszczenie) powstało na gruncie określonego stanu
faktycznego i prawnego, to zasadność roszczenia ocenia się według przepisów
obowiązujących w czasie gdy roszczenie to (prawo) powstało, nie zaś przepisów
późniejszych. Jest to akceptowana jednolicie w orzecznictwie Trybunału
Konstytucyjnego zasada praw słusznie nabytych (porównaj między innymi wyrok
z dnia 13 kwietnia 1999 r. K 36/98, OTK 1999/3/40) przyjmująca zakaz wstecznego
działania nowych regulacji prawnych, w szczególności wtedy, gdy oddziałują one
w sposób niekorzystny na ostatecznie skonkretyzowane prawa podmiotowe
już nabyte zgodnie z przepisami dotychczas obowiązującymi. Zasada ta odnosi się
także do roszczeń (praw) nabytych na podstawie przepisu ustawy dopuszczającego
możliwość ich powstania, pod warunkiem, że inny przepis (ustawy lub statutu) nie
stanowi inaczej, a przepisu takiego brak.
Statut spółki akcyjnej jest przede wszystkim umową między
akcjonariuszami, jest czynnością prawną wywołującą określone skutki prawne.
Może zawierać postanowienia normatywne, które wywołują skutki prawne
między akcjonariuszami oraz w stosunkach zewnętrznych. Tego rodzaju
postanowienia normatywne to postanowienia odbiegające od względnie
obowiązujących lub semiimperatywnych przepisów k.s.h. Postanowienie statutu
wyłączające możliwość zamiany akcji należy do postanowień normatywnych,
bowiem kształtuje stosunek prawny, na co zezwala względnie obowiązujący przepis
art. 334 § 2 k.s.h. Postanowienia statutu, poza tym, że są oświadczeniami woli
wspólników i czynnościami prawnymi, są też szczególnego rodzaju przepisami
prawa, kształtującymi, wraz z przepisami ustawy, prawa i obowiązku akcjonariuszy.
Jako czynność prawna - umowa, kształtują wraz z przepisami ustawy obowiązki
stron umowy - akcjonariuszy od chwili zarejestrowania i przystąpienia akcjonariuszy
do spółki. Jeżeli zatem statut spółki akcyjnej nie przewidywał zakazu zamiany akcji
imiennych na akcje na okaziciela, to zgodnie z art. 334 § 2 k.s.h. akcjonariuszowi
przysługiwało prawo do żądania zamiany akcji.
7
Zmiana statutu spółki w tym przedmiocie i wyłączenie dopuszczalności
zamiany akcji wywołuje w stosunkach wewnętrznych, a więc wobec akcjonariuszy,
skutek od chwili podjęcia uchwały o zmianie statutu, zmiana statutu ma bowiem
charakter konstytutywny i zmienia statut na przyszłość (ex nunc), a nie wstecz
(ex tunc), chyba że postanowiono tak w uchwale, nadając jej moc wsteczną.
Nie ma bowiem ustawowego zakazu nadania uchwale o zmianie statutu mocy
wstecznej. Jak jednak trafnie przyjmuje się w literaturze, brak zakazu ustawodawcy
nie oznacza, że zgromadzenie akcjonariuszy ma w tym zakresie całkowitą
swobodę. Nadanie uchwale o zmianie statutu skutków retroaktywnych jest
dopuszczalne jedynie wtedy, gdy nie narusza przepisów ustawy, bezpieczeństwa
obrotu oraz praw nabytych przez jakąkolwiek osobę. Ograniczenie swobody
w retroaktywnej zmianie statutu wynika również z art. 3531
k.c., jako niezgodne
z właściwością stosunku prawnego, zasadami współżycia społecznego i ustawą.
Nie ulega zatem wątpliwości, że uchwała o zmianie statutu obowiązuje
akcjonariuszy dopiero od chwili jej podjęcia, chyba że nadano jej moc wsteczną,
co jest jednak niedopuszczalne jeżeli prowadzi do utraty praw wcześniej nabytych
przez akcjonariuszy lub inne osoby.
Bezsporne jest, że uchwale nr 5 Nadzwyczajnego Zgromadzenia
Akcjonariuszy pozwanej Spółki z dnia 8 września 2014 r., zmieniającej § 6 statutu
Spółki i wyłączającej dopuszczalność zamiany akcji imiennych na akcje na
okaziciela nie nadano mocy wstecznej, a zatem obowiązuje ona akcjonariuszy,
w tym powódkę, dopiero od chwili jej podjęcia. Uchwala ta nie mogła więc pozbawić
strony powodowej prawa żądania zamiany akcji imiennych na akcje na okaziciela,
jeżeli nabyła ona to prawo na podstawie art. 334 § 2 k.s.h. jeszcze przed zmianą
statutu. Stwierdzenie, czy tak było zależy od wyników wykładni dotychczasowych
postanowień statutu w tym przedmiocie i oceny, czy przed zmianą zawierały zakaz
zamiany akcji wyrażony wprost lub w sposób pośredni. Jeżeli nie - jak przyjął
Sąd pierwszej instancji - powódka nabyła prawo do żądania zamiany akcji,
którego zmiana statutu w tym przedmiocie nie mogła jej pozbawić i które może
realizować na drodze sądowej także po zmianie statutu w tym zakresie.
Stanowisko Sądu Okręgowego w przedmiocie wykładni postanowień statutu
pozwanej Spółki przyjmujące brak zakazu zamiany akcji zakwestionowała strona
8
pozwana w apelacji, jednak Sąd drugiej instancji nie odniósł się do tego zarzutu
i nie zajął stanowiska w tej kwestii, oddalając powództwo z powodu
braku możliwości wykonania wyroku Sądu pierwszej instancji wobec zmiany stanu
faktycznego sprawy i nowego brzmienia statutu wyłączającego dopuszczalność
zamiany akcji. Nie uzasadnił jednak bliżej swojego stanowiska w tym przedmiocie,
co nie pozwala na jego merytoryczną ocenę, podobnie jak niemożliwa jest - jak
wskazano wyżej- ocena przez Sąd Najwyższy stanowiska Sądu pierwszej instancji,
że statut pozwanej Spółki w dawnym brzmieniu nie przewidywał wyłączenia
możliwości zamiany akcji.
Trafnie także zarzuciła skarżąca, że Sąd Apelacyjny nie odniósł się
również do jej zarzutów podniesionych w toku postępowania apelacyjnego
w związku ze zmianą statutu na etapie tego postępowania oraz skutków
takiej zmiany.
Wszystko to powoduje konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku
na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego
(art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
kc
jw