Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 269/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Władysław Pawlak (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa Banku […] poprzednio Banku […]przeciwko H. R. i K. R.
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 stycznia 2015 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 25 października 2013 r., Sąd Okręgowy w B. uznał za
bezskuteczną w stosunku do poprzednika prawnego powodowego Banku umowę
sprzedaży z dnia 29 października 2009 r., mocą której pozwani H. R. i K. R. nabyli
od dłużników strony powodowej A. B. i S. B. własność lokalu mieszkalnego nr 2
o powierzchni użytkowej 60m², znajdującego się w budynku położonym w Ł. przy ul.
C. wraz z udziałem wynoszącym ½ we własności nieruchomości wspólnej, dla
których Sąd Rejonowy prowadzi księgi wieczyste nr […].
W uzasadnieniu ustalił, że wynikająca z dwóch bankowych tytułów
egzekucyjnych zaopatrzonych w sądową klauzulę wykonalności zaległość
dłużników powodowego Banku według stanu z dnia 29 września 2009 r. wynosi
321 063,13 zł z odsetkami. Pozwani w związku z zawarciem zaskarżonej czynności
prawnej nie zapłacili A. i S. B. wskazanej w akcie notarialnym ceny. Znali trudną
sytuację materialną dłużników strony powodowej, tym bardziej, że mieszkają w
jednym domu i pozostają w dobrych, rodzinnych relacjach. Pismem z dnia 17
stycznia 2011 r. Komornik Sądowy poinformował stronę powodową, że
postępowanie egzekucyjne wobec dłużników jest bezskuteczne, gdyż nie pracują
zarobkowo i nie posiadają majątku podlegającego zajęciu.
W takim stanie faktycznym, Sąd pierwszej instancji uznał, że strona
powodowa wykazała zaistnienie wszystkich przesłanek uzasadniających
uwzględnienie powództwa na podstawie art. 527 § 1-3 k.c. oraz art. 528 k.c.
W wyniku apelacji pozwanych, Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu pierwszej
instancji w ten tylko sposób, że dookreślił chronioną wierzytelność, przez
odniesienie jej do skonkretyzowanych bankowych tytułów egzekucyjnych,
a w pozostałym zakresie apelację tę oddalił.
Sąd drugiej instancji po przeprowadzeniu uzupełniającego postępowania
dowodowego zmodyfikował ustalenie Sądu pierwszej instancji w zakresie
dotyczącym charakteru zaskarżonej czynności prawnej i przyjął, iż pozwani zapłacili
dłużnikom strony powodowej umówioną cenę sprzedaży w kwocie 150 000 zł,
a konsekwencją tego było wykluczenie możliwości zastosowania domniemania
prawnego z art. 528 k.c. Naruszenie tego przepisu przez Sąd pierwszej instancji nie
mogło jednak doprowadzić do oddalenia powództwa, gdyż w ocenie Sądu drugiej
3
instancji, pozwani jako osoby bliskie dłużnikom powoda nie obalili domniemania
prawnego z art. 527 § 3 k.c.
Odnosząc się od kwestii pokrzywdzenia strony powodowej zaskarżoną
czynnością prawną, w związku z hipotecznym obciążeniem stanowiącej jej
przedmiot nieruchomości, Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę na brzmienie przepisu
art. 69 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (j.t. Dz. U.
z 2013 r., poz. 707, ze zm., zwana dalej u.k.w.h.) w kontekście wynikającej
z zapisów w księdze wieczystej sumy zabezpieczenia hipotecznego, która jest
najwyższą sumą, do jakiej wierzyciel hipoteczny może zaspokoić się z obciążonej
nieruchomości. Wobec tego, to nie rzeczywista wysokość wierzytelności Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych (dalej ZUS) względem A. i S. B., lecz suma tych hipotek
decyduje o możliwości zaspokojenia się przez powoda w całości lub w części z
wartości tego lokalu mieszkalnego wraz z udziałem w nieruchomości wspólnej.
Jeśli więc, określona w skarżonej umowie sprzedaży na kwotę 150 000 zł wartość
lokalu nie była kwestionowana przez strony procesu, zaś suma hipotek jest niższa
od tej kwoty, to i tak powód może zaspokoić się częściowo z tej nieruchomości, a to
czyni skargę pauliańską zasadną. Dlatego w ocenie Sądu drugiej instancji nie
miały znaczenia przedkładane przez pozwanych zaświadczenia z ZUS, zawierające
zestawienie spłat wierzytelności oraz wysokość aktualnego zadłużenia. Z tej
przyczyny zbędny był wnioskowany przez pozwanych dowód z opinii biegłego
sądowego na okoliczność wyliczenia wysokości zadłużenia małżonków
Brzezińskich w stosunku do ZUS, według stanu na dzień zaskarżonej czynności
prawnej oraz na dzień wyrokowania.
W skardze kasacyjnej, pozwani zakwestionowali wyrok Sądu drugiej instancji
w całości i wnieśli o jego uchylenie oraz poprzedzającego wyroku Sądu pierwszej
instancji, z przekazaniem sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania,
ewentualnie orzeczenie co do istoty sprawy i oddalenie powództwa.
Zarzucili: naruszenie prawa materialnego, - art. 69 u.k.w.h., przez jego
zastosowanie w wersji aktualnie obowiązującej, a nie w momencie ustanowienia
hipotek na nieruchomości będącej przedmiotem skargi pauliańskiej oraz naruszenie
prawa procesowego tj. art. 217 § 2 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. i art. 278 § 1 k.p.c.,
4
przez bezzasadne pominięcie wnioskowanego dowodu z opinii biegłego na
okoliczność wyliczenia obciążenia hipotecznego przedmiotowej nieruchomości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kluczową kwestią w tej sprawie jest ocena przesłanki pokrzywdzenia
powodowego Banku wskutek zawarcia skarżonej czynności prawnej, zważywszy na
wysokość obciążeń hipotecznych ustanowionych na rzecz wierzyciela
uprzywilejowanego (ZUS).
O pokrzywdzeniu w rozumieniu art. 527 § 2 k.c. można mówić, gdy na skutek
objętej skargą pauliańską czynności prawnej dłużnik stał się w stosunku do tego
wierzyciela rzeczywiście niewypłacalny, albo stał się niewypłacalny w wyższym
stopniu, niż przez jej dokonaniem. Jeżeli występujący z takim powództwem
wierzyciel nie jest uprzywilejowany, zabezpieczona na nieruchomości będącej
przedmiotem zaskarżonej czynności hipoteką wierzytelność innego wierzyciela
zmniejsza wartość tej nieruchomości, z której mogą zaspokoić się wierzyciele,
których wierzytelności nie korzystają z pierwszeństwa w stosunku do wierzytelności
zabezpieczonej hipotecznie, bądź ewentualnie z równego im pierwszeństwa.
Wartość nieruchomości będącej przedmiotem zaskarżonej czynności i stan jej
obciążenia powinny być ustalone na chwilę orzekania. Możliwość częściowego
zaspokojenia się z przedmiotu zaskarżonej czynności nie ogranicza uprawnienia
wierzyciela do zaskarżenia skargą tylko tej jej części, która odpowiada możliwości
zaspokojenia, lecz może objąć powództwem całą czynność i ze względu na całą
wierzytelność (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2002 r., II CKN
1336/00, nie publ., z dnia 15 czerwca 2007 r., II CSK 93/07, nie publ., z dnia
13 października 2006 r., III CSK 58/06, OSNC 2007/9/136, z dnia 29 września
2011 r., IV CSK 99/11, nie publ.).
W skardze kasacyjnej pozwani trafnie zarzucili naruszenie przez Sąd drugiej
instancji przepisu art. 69 u.k.w.h., wskutek jego zastosowania w wersji nadanej
ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych
i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 131, poz. 1075, zwanej dalej
nowelą), obowiązującej od 20 lutego 2011 r., zgodnie z którym hipoteka
zabezpiecza mieszczące się w sumie hipoteki roszczenia o odsetki oraz
5
o przyznane koszty postępowania, jak również inne roszczenia o świadczenia
uboczne, jeżeli zostały wymienione w dokumencie stanowiącym podstawę wpisu
hipoteki do księgi wieczystej.
Nieruchomość będąca przedmiotem zaskarżonej czynności prawnej została
obciążona przed jej dokonaniem hipotekami przymusowymi zwykłymi
zabezpieczającymi wierzytelności ZUS z tytułu należnych od dłużników
powodowego Banku składek ubezpieczeniowych (k. 30-34, 36). Zgodnie z art. 10
ust. 2 noweli, do hipotek zwykłych powstałych przed dniem jej wejścia w życie,
stosuje się przepisy u.k.w.h. w brzmieniu dotychczasowym (z wyjątkiem art. 76
ust. 1 i 4 - nie mających w tej sprawie zastosowania). To samo dotyczy hipotek
kaucyjnych zabezpieczających roszczenia związane z wierzytelnością hipoteczną,
lecz nieobjętych z mocy ustawy hipoteka zwykłą, powstałych przed dniem wejścia
w życie noweli. Według art. 69 u.k.w.h. w wersji obowiązującej przed dniem
20 lutego 2011 r., w granicach przewidzianych w odrębnych przepisach hipoteka
zabezpiecza także roszczenia o odsetki nieprzedawnione oraz o przyznane koszty
postępowania. W przepisie tym chodzi o odsetki za zwłokę względnie opóźnienie,
a nie o tzw. odsetki kapitałowe (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada
1998 r., I CKN 864/98, OSNC 1999/6/11).
Sąd drugiej instancji ustalając wysokość zabezpieczeń hipotecznych
obciążających stanowiącą przedmiot transakcji nieruchomość (lokal mieszkalny
wraz z udziałem w nieruchomości wspólnej) uwzględnił wyłącznie kwoty
należności głównych z tytułu składek ubezpieczeniowych, pomijając wysokość
nieprzedawnionych odsetek, co było efektem niezastosowania przepisu art. 69
u.k.w.h. w wersji sprzed 20 lutego 2011 r.
Z tym zagadnieniem łączy się w dalszej kolejności istotna kwestia, jaką jest
realizacja zaspokojenia wierzyciela hipotecznego i jego zakres z przedmiotu
obciążonego, przy zastosowaniu reguł podziału z postępowania egzekucyjnego
(art. 75 u.k.w.h.). Stosownie do art. 13 ust. 1 noweli, jeżeli postępowanie
egzekucyjne zostało wszczęte przed dniem wejścia jej w życie, do podziału sumy
uzyskanej z egzekucji z przedmiotu obciążonego hipoteką stosuje się przepisy
dotychczasowe. Zgodnie z art. 1025 § 1 pkt 5 w zw. z § 3 k.p.c. (w wersji sprzed
6
20 lutego 2011 r.) z kwoty uzyskanej z egzekucji zaspokaja się w kategorii piątej
należności zabezpieczone hipoteką. W równym stopniu zaspokojeniu ulegają
odsetki i koszty postępowania, z tym że z pierwszeństwa równego należnościom
kategorii piątej korzystają odsetki za ostatnie dwa lata przed przysądzeniem
własności, zaś pozostałe odsetki w kategorii dziesiątej - inne należności (podobnie
art. 115 § 1 pkt 3 i 6 w zw. z § 2 i 3 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r.
o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, j.t. Dz. U. z 2014 r., poz. 1619, ze
zm. zwane dalej u.p.e.a.).
Po wejściu w życie noweli zmianie uległ przepis art. 1025 § 3 k.p.c., w ten
sposób, że z pierwszeństwa równego należnościom m.in. kategorii piątej korzystają
wszystkie roszczenia o świadczenia uboczne objęte zabezpieczeniem na mocy
odrębnych przepisów. Natomiast roszczenia o świadczenia uboczne nieobjęte
zabezpieczeniem zaspokaja się w kategorii dziesiątej, chyba że należność
podlegałaby zaspokojeniu w kategorii wcześniejszej (podobnie art. 115 § 2, 2a i 3
u.p.e.a.).
Niezależnie od tego, zwrócić uwagę należy na inny jeszcze istotny problem,
pominięty przez Sądy obu instancji, a mianowicie charakter wierzytelności ZUS,
nie tylko ze względu na hipoteczne jej zabezpieczenie, ale także z uwagi
na odpowiednie zastosowanie do nich przepisów ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. – Ordynacja podatkowa (j.t. Dz. U. z 2015, poz. 613, ze zm.), co wynika
z art. 31-32 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (j.t. Dz. U. z 2015 r., poz. 121). Implikacją tego jest
również uprzywilejowanie tej wierzytelności w stosunku do wierzytelności
powodowego Banku na mocy przepisów art. 1025 § 1 pkt 7 w zw. z § 3 k.p.c.
(w brzmieniu przed i po 20 lutego 2011 r.), co oznacza, że wierzytelność ZUS
z tytułu składek ubezpieczeniowych (bez względu na zakres zabezpieczenia
hipotecznego) w całości (w tym co do świadczeń ubocznych w postaci odsetek)
podlega zaspokojeniu przed wierzytelnością powodowego Banku
(podobnie art. 115 § 1 pkt 4 i 6 oraz § 3 u.p.e.a.).
W związku z tym, zasadnicze znaczenie dla prawidłowego rozstrzygnięcia
sprawy ma ustalenie, przy uwzględnieniu wyżej powołanych przepisów, wysokości
7
wierzytelności ZUS według stanu z daty wyrokowania, obejmującej należności
główne wymienione w decyzjach stanowiących podstawę ustanowienia hipotek
oraz odsetki od tych należności (k. 689-693). Konieczne jest także uwzględnienie
wysokości wpłat dokonywanych przez pozwanych na pokrycie należności ZUS
zabezpieczonych hipotecznie (k. 581-586), gdyż zgodnie z ogólnymi zasadami
odpowiedzialności rzeczowej odpowiadają oni do wysokości wartości obciążonej
hipotecznie nieruchomości. W związku z tym, co do zasady pozwani trafnie
zarzucają w skardze kasacyjnej pominięcie przez Sąd drugiej instancji okoliczności
faktycznych związanych z wysokością zobowiązań dłużników strony powodowej
w stosunku do ZUS oraz wysokością wpłat pozwanych na pokrycie długu
zabezpieczonego rzeczowo, aczkolwiek stwierdzenie tych faktów nie wymaga
wiadomości specjalnych w rozumieniu art. 278 § 1 k.p.c.
Z tych względów, Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
oraz art. 108 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c.
kc