Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 4/16
UCHWAŁA
Dnia 23 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Karol Weitz
SSA Janusz Kaspryszyn
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z wniosku M. Ł.
przy uczestnictwie A. S.
o pozbawienie prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek,
pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce
handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 23 marca 2016 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w K.
postanowieniem z dnia 18 grudnia 2015 r.,
"Czy notariusz jest przedsiębiorcą w rozumieniu art. 5 ust. 1 w zw.
z art. 1 pkt 1 lit. a ustawy z 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe
i naprawcze (t.j. Dz.U. z 2012 r., poz. 1112 ze zm.) w zw. z art. 431
k.c.?"
podjął uchwałę:
Notariusz jest przedsiębiorcą (art. 431
k.c.).
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 15 stycznia 2014 r. Sąd Rejonowy w K. oddalił
wniosek M. Ł. - złożony na podstawie art. 373 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 28 lutego
2003 r. - Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 233 ze zm. - dalej:
„Pr. upadł.”) o pozbawienie A. S., notariusza prowadzącego kancelarię notarialną w
K., prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek lub w
ramach spółki cywilnej oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, członka
komisji rewizyjnej, reprezentanta lub pełnomocnika osoby fizycznej prowadzącej
działalność gospodarczą w zakresie tej działalności, spółki handlowej,
przedsiębiorstwa państwowego, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszenia. Ustalił, że
A. S. poddał się egzekucji co do wierzytelności w kwocie 2 300 000 zł powierzonej
mu przez wnioskodawcę w celu osiągnięcia zysku inwestycyjnego. Wbrew umowie i
mimo upływu terminu, A. S. nie zwrócił powierzonej kwoty, a wezwany do jej
uiszczenia - odmówił.
Zdaniem Sądu Rejonowego, prowadzenie przez A. S. działalności notarialnej
jest równoznaczne z prowadzeniem działalności gospodarczej, ma on zatem
zdolność upadłościową, jednak uwzględnienie wniosku nie mogło nastąpić, gdyż
wnioskodawca nie wykazał, że wskazana wierzytelność jest związana z zawodową,
notarialną działalnością uczestnika. W tej sytuacji nie można stwierdzić, że
uczestnik stał się niewypłacalny, zwłaszcza że wnioskodawca nie wszczął
egzekucji oraz nie wykazał szkody ani zachowania terminu przewidzianego w art.
373 Pr.upadł.
Postanowieniem z dnia 9 maja 2014 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił apelację
wnioskodawcy, aprobując pogląd, że uczestnik jest przedsiębiorcą w rozumieniu art.
431
k.c., ma zatem do niego zastosowanie art. 21 Pr.upadł., jednak wnioskodawca
nie wykazał, że uczestnik jest niewypłacalny.
W wyniku uwzględnienia skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy –
postanowieniem z dnia 25 czerwca 2006 r. – uchylił orzeczenie Sądu Okręgowego
i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Wytknął naruszenie art. 381 k.p.c.,
a w szczególności nierozpoznanie powołanych w apelacji dowodów zmierzających
3
do wykazania niewypłacalności uczestnika, oraz wskazał na wątpliwości dotyczące
oceny statusu notariusza jako przedsiębiorcy.
Sąd Okręgowy, rozpoznając sprawę ponownie, powziął poważne,
podniesione także przez Sąd Najwyższy, ale nierozstrzygnięte przy rozpoznawaniu
skargi kasacyjnej wątpliwości, koncentrujące się wokół zagadnienia, czy notariusz
jest przedsiębiorcą w rozumieniu art. 5 ust. 1 w związku z art. 1 pkt 1 lit. Pr.upadł.
w związku z art. 431
k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Problem wypełniający zagadnienie prawne przedstawione Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia jest obecny w piśmiennictwie i judykaturze od
czasu transformacji notariatu dokonanej na przełomie lat 80. i 90., tj. od chwili
wprowadzenia indywidualnych kancelarii notarialnych (ustawa z dnia 24 maja
1989 r. – Prawo o notariacie, Dz.U. Nr 33, poz. 176 ze zm.), a następnie – po
likwidacji państwowych biur notarialnych i przekazaniu prowadzenia ksiąg
wieczystych sądom - jego prywatyzacji (ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo
o notariacie, Dz.U. Nr 22, poz. 91 – dalej: „Pr.not.”, oraz ustawa z dnia 14 lutego
1991 r. – Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o notariacie oraz o zmianie
Kodeksu postępowania cywilnego i ustawy o księgach wieczystych, Dz.U. Nr 22,
poz. 92). Transformacja ta zbiegła się z reformą działalności gospodarczej,
regulowanej najpierw ustawą z dnia z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności
gospodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.), następnie ustawą z dnia z dnia
19 listopada 1999 r. - Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178
ze zm.) i w końcu ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności
gospodarczej (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 584 ze zm.).
Zaznaczające się w latach 90. wahania piśmiennictwa i judykatury dotyczące
statusu notariusza przeciął sam ustawodawca przez wprowadzenie do Prawa
o notariacie z 1991 r. przepisu art. 24a, stwierdzającego jednoznacznie,
że notariusz nie jest przedsiębiorcą w rozumieniu przepisów Prawa o działalności
gospodarczej. Przepis ten był zsynchronizowany z art. 87 tego Prawa, stanowiącym,
że przedsiębiorcami nie są także osoby świadczące pomoc prawną, a działalność
polegającą na jej świadczeniu normują przepisy ustawy z dnia 26 maja 1982 r. -
4
Prawo o adwokaturze (Dz.U. Nr 16, poz. 124) oraz ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o radcach prawnych (Dz.U. Nr 19, poz. 145). Sytuacja normatywna oraz pozycja
notariusza w czasie obowiązywania tych przepisów była jasna i nie budziła
zasadniczych wątpliwości.
Wymienione przepisy zostały uchylone z chwilą wejścia w życie ustawy
o swobodzie działalności gospodarczej, przy czym w uzasadnieniu projektu ustawy
z dnia 2 lipca 2004 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o swobodzie działalności
gospodarczej (Dz.U. Nr 173, poz. 1808) wskazano wprost, że ich uchylenie wynika
z konieczności dostosowania Prawa o notariacie do nowej definicji działalności
gospodarczej, obejmującej od tego czasu swoim zakresem również działalność
zawodową (Sejm IV kadencji, druk nr 2496). Stanowisko zajęte przez prawodawcę
uzasadnia wniosek, że notariusze wykonują działalność gospodarczą w rozumieniu
art. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, a ściślej, stanowiącą jej
przejaw, działalność zawodową wykonywaną w sposób zorganizowany i ciągły.
Mniej więcej w tym samym czasie w kodeksie cywilnym pojawiła się definicja,
w myśl której przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka
organizacyjna, o której mowa w art. 331
§ 1 (tzw. osoba niepełnoprawna),
prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową (art. 431
).
W reprezentatywnych wypowiedziach piśmiennictwa objaśniających sens
posłużenia się w art. 431
k.c. określeniem „działalność zawodowa” zaakcentowano,
że chodziło o ustanowienie opozycji do obowiązujących w chwili wejścia w życie
tego przepisu wyłączeń z zakresu pojęcia „przedsiębiorca” w rozumieniu Prawa
działalności gospodarczej osób wykonujących wolne zawody. W konsekwencji
podnosi się, że art. 431
k.c. jednoznacznie uznaje za przedsiębiorców także
podmioty prowadzące we własnym imieniu działalność zawodową przez
wykonywanie wolnego zawodu, a więc również notariuszy. Ponadto przyjmuje się,
że działalność zawodowa, o której mowa w wymienionym przepisie, powinna mieć
cechy tradycyjnie przypisywane działalności gospodarczej, a więc być wykonywana
we własnym imieniu, osobiście, w sposób ciągły, profesjonalny i przynajmniej
w pewnym stopniu zorganizowany.
5
Stanowisko, że notariusz wykonuje działalność zawodową w ramach
wolnego zawodu łączy się z treścią art. 4 § 3 Pr.not. w brzmieniu obowiązującym
od dnia wejścia w życie kodeksu spółek handlowych, tj. od dnia 1 stycznia 2001 r.,
zgodnie z którym kilku notariuszy może prowadzić jedną kancelarię m.in. w formie
spółki partnerskiej zastrzeżonej dla osób uprawnionych do wykonywania wolnych
zawodów, a więc m.in. notariuszy (art. 87 § 1 w związku z art. 88 k.s.h.).
To że zawód notariusza jest wolnym zawodem wynika także m.in. z § 3 uchwały nr
19/97 Krajowej Rady Notarialnej z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie kodeksu etyki
zawodowej notariusza (tekst ujednolicony wg stanu na dzień 31 października
2012 r.) oraz z § 10 tego kodeksu. Dokumenty wytworzone przez Krajową Radę
Notarialną potwierdzają także tezę, że notariusze mają status przedsiębiorców.
Chodzi o dokumenty złożone do akt spraw Trybunału Konstytucyjnego
zakończonych wyrokami z dnia 7 lipca 2011 r., U 8/08 (OTK-A 2011, nr 6, poz. 52)
i z dnia 6 marca 2012 r., K 15/08 (OTK-A 2012, nr 3, poz. 24), w których Krajowa
Rada Notarialna podnosiła expressis verbis, że notariusze są przedsiębiorcami
prowadzącymi działalność gospodarczą na zasadach ogólnych.
Oceniając działalność notariusza pod kątem jej kwalifikacji jako działalności
gospodarczej (działalności zawodowej), a w szczególności w celu stwierdzenia,
czy spełnia ona wyznaczające ją kryteria, należy przede wszystkim podkreślić,
że notariusz wykonuje ją – co jest oczywiste – we własnym imieniu, tj. w sposób
samodzielny, na własny rachunek i na własną odpowiedzialność, zawodową
i cywilnoprawną (por. także art. 4 § 3 in fine Pr. not.). Tego stanowiska nie podważa
reglamentacja prawna wykonywania zawodu ani nadzór sprawowany przez
państwo i samorząd zawodowy, gdyż tego typu ingerencja państwa jest
charakterystyczna dla wielu wolnych zawodów, w tym także dla zawodu adwokata
lub radcy prawnego, choć różne jest jej nasilenie; w odniesieniu do notariusza
może ono być większe ze względu na wagę i charakter powierzonych mu
kompetencji. Najistotniejsze jest jednak to, że notariusz samodzielnie finansuje
i prowadzi swoją działalność, przy wykorzystaniu osobistych zdolności i kwalifikacji,
na własne ryzyko, oraz ponosi za swoje czynności osobistą odpowiedzialność
majątkową, spełnia zatem podstawowe, konstrukcyjne kryteria wolnego zawodu.
6
Nie budzi także wątpliwości, że działalność notariusza spełnia wymaganie
ciągłości, profesjonalizmu oraz zorganizowania. Trudno również wyeliminować
z prowadzonej przez notariuszy działalności motyw zysku. Obiektywnie rzecz
ujmując, notariusz - jak każdy przedsiębiorca - musi kierować się kalkulacją zysku
i straty. Musi wprawdzie uwzględniać także nieuniknione ograniczenia ustawowe
wynikające ze specyfiki prowadzonej działalności, dąży jednak, co oczywiste, do
uzyskania dochodu pozwalającego mu nie tylko na zaspokojenie życiowych -
osobistych i rodzinnych - potrzeb, ale także na rozwój kancelarii, poprawę
warunków pracy, podwyższenie pensji pracowników, komfort klientów oraz jakość
świadczonych usług (czynności). Odpowiada to w pełni cesze zarobkowości,
ocenianej z punktu widzenia wolnego rynku, bez wnikania w osobiste pobudki
poszczególnych notariuszy, które mogą być i zapewne są bardzo szlachetne,
jednak przy tej ocenie nie mają istotnego znaczenia.
Dla tej oceny nieistotny jest także sposób wynagradzania notariuszy,
uwzględniający narzucony przez państwo system opłat – stawek taksy notarialnej
(art. 5 § 1 Pr.not.). Stawki te odpowiadają zresztą wymaganiom rynku, są bowiem
kształtowane przede wszystkim na podstawie zamożności społeczeństwa,
wyrażającej się wysokością przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia
w gospodarce narodowej w określonym czasie, przy czym uwzględnia się również
interes notariuszy oraz ich nakład pracy, a także charakter poszczególnych
czynności i ich publicznoprawne znaczenie (art. 5 § 3 Pr. not.). Mechanizm
ustalania stawek taksy notarialnej jest konstrukcyjnie zbliżony do instytucji ceny
maksymalnej, która – podobnie jak ograniczenia wysokości taksy - służy przede
wszystkim ochronie kupującego i realizacji określonych celów publicznych (por. np.
art. 538 k.c. oraz art. 50a i art. 50b ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o transporcie
zbiorowym, Dz.U. z 2011 r., nr 5, poz. 13). Przyjęcie takiego mechanizmu
nie oznacza jednak, że działalność zawodowa notariuszy jest pozbawiona
charakteru zarobkowego, zwłaszcza przy uwzględnieniu, iż – jak przyjmuje się
powszechnie – w działalności gospodarczej (zawodowej) osiąganie zysku
i działanie w celu jego osiągnięcia nie jest konieczne. Zapewne m.in. z tego
względu zarobkowy charakter działalności nie został wskazany w art. 431
k.c. jako
nieodzowne kryterium statusu przedsiębiorcy. Decydujące jest więc raczej dążenie
7
do osiągnięcia jak najlepszego wyniku ekonomicznego, przy czym w szczególnych,
wyjątkowych wypadkach działalnością gospodarczą może być także działalność,
która z założenia nie przynosi zysku i jest takiego motywu pozbawiona
(por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1992 r., III CZP
134/92, OSNCP 1993, nr 5, poz. 79, oraz uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 9 marca 1993 r., III CZP 156/92, OSNCP 1993, nr 9, poz. 152).
Motyw zysku jest zresztą coraz częściej zastępowany motywem
racjonalnego gospodarowania, który oznacza zamiar uzyskania maksymalnego
efektu przy danym nakładzie środków albo zamiar minimalnego zużycia tych
środków w celu osiągnięcia wyznaczonego zadania. Wyróżnia się również tzw.
działanie non for profit oraz non profit, mające na celu zarabianie na koszty własnej
działalności; działalność tę z zasady uznaje się także za działalność gospodarczą.
Z tych względów zarobkowego charakteru działalności notariusza nie podważa fakt,
że w pewnych sytuacjach ustawa „zmusza” go do podejmowania czynności
nieopłacalnych albo przynoszących stratę (por. art. 91 Pr.not.).
W końcu należy podkreślić, że przyjęta przez prawodawcę formuła notariatu,
polegająca na delegowaniu kompetencji publicznoprawnych na podmioty
funkcjonujące na własny rachunek poza strukturą władz publicznych, obejmuje
także elementy konkurowania notariuszy na rynku. Jakkolwiek konkurencja ta jest
pozbawiona niektórych typowych instrumentów stosowanych na wolnym rynku,
takich zwłaszcza jak reklama (§ 27 kodeksu etyki zawodowej notariusza;
por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 sierpnia 2014 r., SDI 24/14, nie
publ.), to jednak notariusze dysponują narzędziami pozwalającymi znacznie
różnicować ich pozycję. Chodzi o poziom zawodowy notariusza i pracowników
kancelarii, w tym stopień wszechstronności udzielanych informacji, specjalizację,
rękojmię prawidłowości sporządzanych dokumentów, znajomość języków obcych,
sprawność organizacyjną, elastyczność w zakresie terminów czynności i łatwość
komunikacji, umiejscowienie kancelarii wyznaczanej na wniosek notariusza (art. 10
§ 1 Pr.not.), jej dostępność dla większych grup osób lub osób niepełnosprawnych,
a także otwartość notariusza na negocjacje w sprawie wynagrodzenia, które zostało
ograniczone jedynie co do górnej wysokości (por. uchwała składu siedmiu sędziów
8
Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2009 r., I KZP 7/09, OSNKW 2009, nr 10,
poz. 83).
W podsumowaniu należy stwierdzić, że sposób funkcjonowania notariusza
na polu publicznym oraz cechy prowadzonej przez niego działalności uzasadniają
tezę, iż jest osobą wykonującą we własnym imieniu działalność zawodową, o której
mowa w art. 431
k.c. (por. też art. 2 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu
nieuczciwej konkurencji, jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.).
Ma zatem status przedsiębiorcy, a to że realizuje głównie funkcje publiczne
w sferze ochrony prawnej, pozostając pod wzmożonym nadzorem ze strony
państwa, czyni go przedsiębiorcą zajmującym na rynku pozycję szczególną.
Pozycja notariusza jako przedsiębiorcy jest dostrzegana także w judykaturze
Trybunału Konstytucyjnego, który przy aprobacie organów samorządu notarialnego
– o czym już była mowa – uznaje notariusza za przedsiębiorcę o specjalnym
statusie, wykonującego powierzone mu zadania państwa. Zdaniem Trybunału
Konstytucyjnego, status prawny notariusza jest niejednorodny, ponieważ prowadzi
on działalność na własne ryzyko, której usługowy charakter można uznać za
mieszczący się w zakresie wolności działalności gospodarczej; dąży do osiągnięcia
zysku, warunkującego realizację zadań publicznych, będąc zarazem osobą
zaufania publicznego, korzystającą z prawnokarnej ochrony jak funkcjonariusz
publiczny oraz wykonującą wiele czynności o charakterze urzędowym (np. wyroki
z dnia 27 czerwca 2013 r., K 12/10, OTK-A 2013, nr 5, poz. 65, z dnia 6 marca
2012 r., K 15/08, OTK-A 2012, nr 3, poz. 24, i z dnia 13 stycznia 2015 r., SK 34/12,
OTK-A 2015, nr 1, poz. 1).
Także Sąd Najwyższy kwalifikuje notariusza jako przedsiębiorcę dążącego
w naturalny sposób do osiągnięcia zysku (uzasadnienie uchwały z dnia 18 grudnia
2013 r., III CZP 82/13, OSNC 2014, nr 10, poz. 101) oraz podkreśla
zobowiązaniowy, umowny charakter stosunku prawnego łączącego go ze stronami
dokonującymi czynności notarialnej (uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów
z dnia 23 września 2009 r., I KZP 7/09). Również w orzecznictwie Sądu
Okręgowego - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wyrażono pogląd,
że notariusz jest przedsiębiorcą w rozumieniu prawa ochrony konkurencji
9
i konsumentów (wyrok z dnia 22 grudnia 2004 r., XVII Ama 50/04, nie publ.;
por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2004 r., III SK 28/04, OSNP 2005,
nr 3, poz. 47).
Stosunkowo najmniej stabilne i jednoznaczne jest w omawianym zakresie
stanowisko sądów administracyjnych, co jest jednak zrozumiałe, gdyż pojmowanie
przedsiębiorcy oraz działalności gospodarczej podlega na obszarze działania tych
sądów szczególnej dywersyfikacji (por. np. wyroki Naczelnego Sądu
Administracyjnego z dnia 19 maja 2005 r., FSK 1656/04, nie publ., i z dnia 24 maja
2007 r., II GSK 27/07, nie publ.). W judykaturze Naczelnego Sądu
Administracyjnego można jednak spotkać także pogląd, że „nikt (…) nie podnosi
obecnie, że notariusz nie prowadzi działalności gospodarczej, ani nie kwestionuje,
że jest on przedsiębiorcą” (wyrok z dnia 26 sierpnia 2010 r., II FSK 623/09,
nie publ.).
Status notariusza był oceniany również na płaszczyźnie unijnej w kontekście
art. 49 TFUE (art. 43 TWE), statuującego swobodę przedsiębiorczości, oraz art. 51
TFUE (art. 45 TWE), ustanawiającego wyjątek od tej zasady dla działalności, która
w jednym z państw członkowskich jest związana, choćby przejściowo,
z wykonywaniem władzy publicznej. Problem właściwego podejścia do funkcji
notariusza na tle unijnej swobody przedsiębiorczości powstał w związku
z występującym do niedawna w wielu państwach członkowskich wymaganiem
dysponowania krajowym obywatelstwem jako warunkiem dopuszczenia do
wykonywania zawodu notariusza. W wielu wyrokach wydanych przeciwko
państwom tzw. notariatu łacińskiego, do których należy także Polska, Trybunał
Sprawiedliwości Unii Europejskiej uznał, że wprowadzenie warunku obywatelstwa
przy dostępie do zawodu notariusza jest sprzeczne z zobowiązaniami tych państw
wynikającymi z unijnej swobody przedsiębiorczości. Trybunał – obok innych
argumentów – zaakcentował, że oceniając działalność notariuszy na tle art. 45
TWE (art. 51 TFUE), należy mieć na względzie charakter dokonywanych przez nich
czynności, a nie ustrojowy status notariuszy w krajowym systemie prawnym,
a okoliczność, że czynności notariusza służą realizacji celu leżącego w interesie
ogólnym (publicznym), nie uzasadnia uznania ich za związane bezpośrednio
i szczególnie z wykonywaniem władzy publicznej. Trybunał podniósł również,
10
że choć wynagrodzenie notariuszy jest ograniczone ustawą, to jednak jakość
świadczonych przez nich usług może się różnić, w szczególności w zależności od
kwalifikacji zawodowych. W określonych granicach notariusze wykonują zatem swój
zawód w warunkach konkurencji, co jest obce wykonywaniu władzy publicznej,
zatem do wykonywania zawodu notariusza ma zastosowanie art. 49 TFUE,
stanowiący o swobodzie przedsiębiorczości (por. wyroki z dnia 24 maja 2011 r.,
nr C-47/08, Komisja przeciwko Belgii, nr C-50/08, Komisja przeciwko Francji, nr C-
51/08, Komisja przeciwko Luksemburgowi, nr C-53/08, Komisja przeciwko Austrii,
nr C-54/08, Komisja przeciwko Niemcom, oraz nr C-61/08, Komisja przeciwko
Grecji, a także z dnia 10 września 2015 r., nr C-151/14, Komisja przeciwko Łotwie).
Konkluzji stawianych przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej nie
zmienia fakt, że prawodawstwo unijne uwzględnia szczególny status notariusza
na tle wolnych zawodów prawniczych, o czym świadczą m.in. motywy dyrektywy
Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/55/UE z dnia 20 listopada 2013 r.
zmieniającej dyrektywę 2005/36/WE w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych
i rozporządzenie (UE) nr 1024/2012 w sprawie współpracy administracyjnej za
pośrednictwem systemu wymiany informacji na rynku wewnętrznym
(„rozporządzenie w sprawie IMI”), a zwłaszcza motyw 3, wskazujący, że notariusze
powinni być wyłączeni z zakresu stosowania dyrektywy 2005/36/WE z dnia
7 września 2005 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych (Dz.Urz. WE L
255, s. 22), ze względu na szczególne i różniące się od siebie systemy dotyczące
dostępu do zawodu i jego wykonywania mające do nich zastosowanie
w poszczególnych państwach członkowskich (por. art. 1 ust. 4 dyrektywy
2005/36/WE).
Na koniec należy jeszcze powrócić do okoliczności sprawy, w której
powstało rozstrzygane zagadnienie prawne, i podkreślić, że uznanie notariusza za
prowadzącego we własnym imieniu działalność zawodową w rozumieniu art. 431
k.c. uzasadnia przyznanie mu zdolności upadłościowej jako przedsiębiorcy (art. 5
ust. 1 Pr.upadł.). Trzeba przy tym zwrócić uwagę na zestawienie art. 5 i 4911
Pr.upadł., prowadzące do wniosku, że w przypadku osób fizycznych zdolność
upadłościowa ma charakter powszechny, a różnice sprowadzają się do trybu,
w jakim wobec konkretnej osoby jest prowadzone postępowanie upadłościowe.
11
W przepisach Prawa upadłościowego położono główny nacisk na regulacje
dotyczące upadłości przedsiębiorców i podmiotów z nimi zrównanych, natomiast
postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych, do których nie mają
zastosowania przepisy działu II tytułu I części pierwszej, jest jednym z odrębnych
postępowań upadłościowych (tzw. upadłość konsumencka). Pytanie o zdolność
upadłościową notariusza jest zatem pytaniem nie o to, czy osoba będąca
notariuszem może ogłosić upadłość, ale o to, czy może ogłosić upadłość jako
przedsiębiorca, czy jako osoba, o której mowa w art. 4911
Pr.upadł. Odpowiedź na
to pytanie zależy od statusu podmiotu, który ma być objęty postępowaniem
upadłościowym, a nie od tego, czy jego długi wiążą się z działalnością gospodarczą
lub zawodową. Inaczej mówiąc, postępowanie upadłościowe wobec przedsiębiorcy
toczy się według reguł ogólnych, choćby zadłużenie powstało poza sferą jego
aktywności jako przedsiębiorcy, nie ma zatem oparcia głoszony w piśmiennictwie
pogląd, że notariusz – mimo statusu przedsiębiorcy w rozumieniu art. 431
k.c. – nie
ma zdolności upadłościowej.
Należy przy tym mieć na względzie, że zgodnie z art. 5 ust. 2 pkt 3 Pr.upadł.
zdolność upadłościową według zasad ogólnych mają także niebędący przedsiębior-
cami wspólnicy spółki partnerskiej, którymi mogą być również notariusze (art. 4 § 3
Pr.not. w związku z art. 88 k.s.h.). Koncepcja, w której postępowanie upadłościowe
wobec notariusza będącego wspólnikiem spółki partnerskiej miałoby się toczyć
według reguł przewidzianych dla przedsiębiorców, podczas gdy wobec notariusza
prowadzącego indywidualną kancelarię możliwe byłoby jedynie ogłoszenie, na jego
wniosek, upadłości konsumenckiej, jest rażąco niespójna.
Przyjęcie, że notariusz ma zdolność upadłościową jako przedsiębiorca
prowadzący działalność zawodową w rozumieniu art. 431
k.c. nie oznacza
oczywiście niedostrzeżenia przez Sąd Najwyższy trudności, jakie na skutek braku
w Prawie o notariacie odpowiednich unormowań ustrojowych – znanych w innych
krajach notariatu łacińskiego (np. Niemcy, Austria lub Francja) - mogą powstać
w związku z wszczęciem postępowania upadłościowego wobec notariusza.
Te trudności i braki nie są zresztą charakterystyczne wyłącznie dla notariusza, lecz
w różnym stopniu odnoszą się także do upadłości innych osób wykonujących wolne
zawody, w tym inne niż zawody prawnicze. Ich świadomość nie może jednak
12
negować albo korygować wniosków dotyczących statusu notariusza jako
przedsiębiorcy i jego zdolności upadłościowej, lecz stanowić wyraźny sygnał dla
ustawodawcy wskazujący na potrzebę dokonania stosownych zmian w prawie.
W konsekwencji Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie,
zastrzegając, że uznanie notariusza za przedsiębiorcę i posiadanie przez niego
zdolności upadłościowej (art. 5 ust. 1 Pr.upadł.) nie przesądza zasadności –
zarówno in abstracto, jak i w konkretnych okolicznościach niniejszej sprawy –
wniosku wierzyciela opartego na art. 373 Pr.upadł. Ocena i decyzja w tej kwestii
należy do Sądów meriti.
kc
eb