Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 110/15
POSTANOWIENIE
Dnia 23 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Karol Weitz
SSA Janusz Kaspryszyn (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa D. S. i Wspólnicy sp.j. w Ł.
przeciwko M. S.
o zapłatę,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 marca 2016 r.
na skutek zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 5 listopada 2015 r.,
"Czy po skierowaniu sprawy do postępowania upominawczego
wobec braku podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym sąd wzywa stronę powodową, w trybie art. 130 § 1 k.p.c.,
do uiszczenia pozostałej 3/4 opłaty od pozwu pod rygorem jego
zwrotu albo prowadzi sprawę bez wstrzymania biegu postępowania,
a o obowiązku uiszczenia tej opłaty orzeka, stosownie do art. 1303
§ 2
k.p.c., w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji?"
przekazuje zagadnienie do rozstrzygnięcia powiększonemu
składowi Sądu Najwyższego.
2
UZASADNIENIE
Przedstawione przez Sąd Apelacyjny zagadnienie powstało w związku
z rozpoznawaniem zażalenia powoda na zarządzenie przewodniczącego w sądzie
pierwszej instancji o zwrocie pozwu z powodu nieuiszczenia przez powoda
brakującej części opłaty od pozwu w wysokości ¾ opłaty stosunkowej liczonej od
wartości przedmiotu sporu. Powódka „D.” S. i Wspólnicy spółka jawna w Ł. wniosła
pozew z wnioskiem o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym i
orzeczenie nim, że pozwany M. S. ma zapłacić na jej rzecz kwotę 323.497,69 zł z
ustawowymi odsetkami od 14 marca 2015 r. i kosztami procesu. Powódka uiściła
opłatę od pozwu w wysokości 4.044 zł.
Przewodniczący w Sądzie Okręgowym w K. w zarządzeniu z 30 kwietnia
2015 r. stwierdził brak podstaw do rozpoznania sprawy w postępowaniu
nakazowym, przekazał sprawę do rozpoznania w postępowaniu upominawczym i
wezwał stronę powodową do uiszczenia brakującej opłaty od pozwu w wysokości
12.231 zł.
Powódka złożyła zażalenie na wymiar opłaty.
Sąd Apelacyjny postanowieniem z 30 czerwca 2015 r. zmienił zaskarżone
zarządzenie o tyle, że brakującą opłatę od pozwu obniżył do kwoty 12.131 zł i
oddalił zażalenie co do wymiaru opłaty w pozostałym zakresie.
Zarządzeniem z 14 lipca 2015 r. (k. 37) zobowiązano powódkę do uiszczenia
reszty opłaty od pozwu w kwocie 12.131 zł w terminie tygodniowym pod rygorem
zwrotu pozwu.
Zarządzeniem z 4 września 2015 r. przewodniczący w Sądzie Okręgowym
w K., na podstawie art. 130 § 2 k.p.c. w zw. z art. 8 ust. 1 ustawy z 28 lipca 2005
r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, zwrócił pozew, wobec nieuiszczenia
przez powódkę brakującej części opłaty od pozwu.
Na zarządzenie o zwrocie pozwu zażalenie złożyła powódka, która wniosła
o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości i zasądzenie na jej rzecz
kosztów postępowania zażaleniowego.
W uzasadnieniu zażalenia powódka wskazała, że pozew w postępowaniu
nakazowym w chwili jego wniesienia nie zawierał braku fiskalnego i nie podlegał
zwrotowi. Podała, że powstanie obowiązku uiszczenia opłaty uzupełniającej
3
z powodu stwierdzenia braku podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym i skierowania sprawy do rozpoznania w innym postępowaniu nie może
stanowić podstawy do dokonania zwrotu pozwu, bowiem sprawie został nadany
bieg. Zdaniem powódki okolicznością powodującą powstanie obowiązku
uzupełnienia opłaty nie był sam brak podstaw do wydania nakazu zapłaty
w postępowaniu nakazowym, a dopiero decyzja przewodniczącego w postaci
stwierdzenia braku podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym. Decyzja ta została podjęta w toku procesu i po nadaniu sprawie biegu.
O wysokości opłaty należnej w chwili wnoszenia pisma nie może jednak decydować
późniejsza merytoryczna ocena żądań pozwu.
Przy rozpoznawaniu zażalenia na zarządzenie przewodniczącego powstało
zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, które zostało przedstawione
przez Sąd Apelacyjny Sądowi Najwyższemu w postaci pytania: „Czy po
skierowaniu sprawy do postępowania upominawczego wobec braku podstaw do
wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym sąd wzywa stronę
powodową, w trybie art. 130 § 1 k.p.c., do uiszczenia pozostałej ¾ opłaty od pozwu
pod rygorem jego zwrotu albo prowadzi sprawę bez wstrzymania biegu
postępowania, a o obowiązku uiszczenia tej opłaty orzeka, stosownie do art. 1303
§ 2 k.p.c., w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji?”
Mając na względzie występujące w tym zakresie rozbieżności
w piśmiennictwie i orzecznictwie sądów powszechnych, doniosłe z uwagi na skalę
ilościową problemu znaczenie przedstawionego zagadnienia dla orzecznictwa
sądów powszechnych oraz uwzględniając poważne wątpliwości dotyczące
rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego Sąd Najwyższy
w niniejszym składzie postanowił na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. przekazać to
zagadnienie do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi tego Sądu.
W odniesieniu do przedstawionego pytania należy w pierwszej kolejności
zauważyć, że art. 19 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst
jedn. Dz. U. z 2014 r., poz. 1025 ze zm.; dalej: u.k.s.c.) reguluje wysokość opłat
ułamkowych. Przewidziana przez ustawodawcę ułamkowa opłata odnoszona jest
do wysokości całej opłaty, przy czym może to być opłata stała, jako pochodna całej
opłaty stałej, lub stosunkowa, jako pochodna całej opłaty stosunkowej. Przepis art.
4
19 pkt 2 u.k.s.c. stanowi, że „czwartą część opłaty pobiera się od pozwu
w postępowaniu nakazowym”. Niższa opłata sądowa ma stanowić zachętę dla
inicjujących postępowanie sądowe, aby w sytuacji, gdy zachodzą okoliczności
uzasadniające wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, strona
powodowa zawierała w pozwie wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu
nakazowym, co przyczynia się do szybszego rozpoznania sprawy (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 10 maja 2012 r., IV CSK 503/11, niepubl.). Zgodnie z art. 10
u.k.s.c. opłatę od pisma (w tym od pozwu) należy uiścić przy wniesieniu do sądu
pisma podlegającego opłacie. Funkcją opłaty sądowej jest ustanowienie pewnej
bariery finansowej przeciwko pochopnemu i nieprzemyślanemu wytaczaniu
powództw, w związku z czym rozpoznawanie sprawy cywilnej przed sądem
powszechnym powinno być z założenia uwarunkowane wcześniejszym opłaceniem
pisma inicjującego postępowanie w pełnej wysokości.
Już tylko z tego wprowadzenia wynika, że w przypadku przedstawionego
zagadnienia prawnego istotne będzie dokonanie oceny odnośnie do rysującej się
prima facie kolizji takich wartości, jak szybkość postępowania i prawo do sądu
z jednej strony, a fiskalizm w zakresie danin publicznoprawnych i równość
podmiotów domagających się ochrony prawnej z drugiej. Nie może bowiem ujść
uwadze okoliczność, że przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie wyjaśniają
w sposób precyzyjny konsekwencji procesowych w zakresie nieuiszczenia opłaty
sądowej od pozwu, odnośnie do którego uznano, że brak jest podstaw (mimo
zgłoszonego przez powoda w trybie art. 4841
§ 2 k.p.c. wniosku) do wydania
nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym. Problem dodatkowo komplikuje się,
gdy powód jest reprezentowany w sprawie przez adwokata, radcę prawnego lub
rzecznika patentowego, a to z uwagi na treść art. 1302
k.p.c. Wydaje się, że
podjęcie uchwały przez Sąd Najwyższy w powiększonym składzie przyczyni się do
ujednolicenia praktyki orzeczniczej sądów powszechnych i rozwieje wątpliwości
oraz niejasności pojawiające się w wypowiedziach doktryny.
W doktrynie i jak wskazuje Sąd Apelacyjny w praktyce sądów
powszechnych, zarysowały się różne stanowiska odnośnie do mechanizmu
i skutków usuwania braków fiskalnych pozwu w razie stwierdzenia przez sąd
przeszkód do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym.
5
Dominują dwa poglądy. Zgodnie z pierwszym z nich zasadne jest stosowanie
trybu uzupełniania brakującej opłaty z art. 1303
§ 2 k.p.c., tzn. że w razie
bezskutecznego upływu terminu sąd powinien prowadzić sprawę bez
wstrzymywania biegu postępowania, zaś o obowiązku uiszczenia opłaty powinien
orzekać dopiero w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji (tak Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 10 maja 2012 r., IV CSK 503/11, niepubl.).
Według drugiego poglądu prawidłowe jest wzywanie do usunięcia
częściowego braku opłaty sądowej na zasadach ogólnych, tj. na podstawie art. 130
§ 1 k.p.c. ze skutkiem zwrotu pozwu w przypadku nieuiszczenia należnej
(w całości) opłaty.
Ten drugi pogląd może ulec modyfikacji w sytuacji, gdy powód jest
reprezentowany w sprawie przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika
patentowego. Należy bowiem zauważyć, że zgodnie z art. 1302
§ 1 k.p.c. taki
pozew podlegałby zwrotowi bez wezwania o uiszczenie opłaty, jeżeli pismo podlega
opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę
wartości przedmiotu sporu (na co zwraca uwagę Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
wyroku z dnia 10 maja 2012 r., IV CSK 503/11, niepubl.).
W doktrynie pojawia się jeszcze odosobnione stanowisko odnośnie do
zastosowania, w razie stwierdzenia przez sąd przeszkód do wydania nakazu
zapłaty w postępowaniu nakazowym, regulacji zawartej w art. 1303
§ 1 k.p.c.
Mając na uwadze dominujący charakter poglądów: pierwszego i drugiego
(z wariantywnym modelem tego drugiego odnośnie do sytuacji, gdy powód
w sprawie reprezentowany jest przez fachowego pełnomocnika) należy pokrótce
zaprezentować argumenty, które przemawiają za tymi stanowiskami.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 10 maja 2012 r.,
IV CSK 503/11, za zastosowaniem trybu uzupełniania brakującej opłaty z art. 1303
§ 2 k.p.c. przemawia treść art. 19 ust. 2 pkt 1 u.k.s.c., zgodnie z którym czwartą
część opłaty pobiera się od pozwu w postępowaniu nakazowym. Przepis ten
przewiduje niższą opłatę od pozwu zawierającego wniosek o wydanie nakazu
zapłaty w postępowaniu nakazowym, co ma stanowić zachętę dla inicjujących
postępowanie sądowe, aby w sytuacji, gdy zachodzą okoliczności uzasadniające
wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, zawierały w pozwie wniosek
6
o rozpoznanie sprawy w postępowaniu nakazowym. Przyczynia się to do
szybszego rozpoznania sprawy. Pozew w postępowaniu nakazowym podlega
opłacie obniżonej, a ulga ta przestaje obowiązywać dopiero z chwilą stwierdzenia
braku podstaw do wydania nakazu zapłaty. Czynności podejmowane przez
przewodniczącego w wypadku stwierdzenia przez sąd braku podstaw do wydania
nakazu zapłaty polegają zatem na sprawdzeniu, czy pozew jest należycie opłacony,
aby mógł zostać rozpoznany w postępowaniu upominawczym bądź
w postępowaniu zwykłym i ewentualnym wezwaniu powoda do uzupełnienia
brakującej opłaty. Wskazany art. 1303
§ 2 k.p.c. reguluje sytuacje, gdy obowiązek
uiszczenia lub uzupełnienia opłaty powstał na skutek rozszerzenia lub innej zmiany
powództwa, z innych przyczyn niż wymienione w § 1 (gdy przed wysłaniem odpisu
pisma innym stronom, powstał obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty na
skutek ustalenia przez sąd wyższej wartości przedmiotu sporu, cofnięcia zwolnienia
od kosztów sądowych albo uchylenia kurateli), albo po wysłaniu odpisu pisma
innym stronom. Inną przyczyną uzasadniającą wezwanie powoda do uiszczenia
w trybie przewidzianym w art. 1303
§ 2 k.p.c. brakującej opłaty od pozwu byłoby
właśnie stwierdzenie braku podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym, w następstwie czego sprawa podlegałaby rozpoznaniu
w postępowaniu zwykłym. Zewnętrznym wyrazem takiej oceny są zarządzenia
przewodniczącego sądu pierwszej instancji o doręczeniu odpisu pozwu
pozwanemu oraz o wyznaczeniu rozprawy, ewentualnie o skierowaniu sprawy na
posiedzenie niejawne, nadto odpowiedniej treści zarządzenie wzywające powoda
do uiszczenia brakującej części opłaty od pozwu. Jak wskazał Sąd Najwyższy,
wykładnia logiczno-językowa uzasadnia wniosek, że wyznaczenie przez
przewodniczącego sądu pierwszej instancji rozprawy jest bezpośrednim
(automatycznym) następstwem stwierdzenia braku podstaw do wydania nakazu
zapłaty. Potwierdza to także art. 486 § 2 k.p.c., dotyczący spraw, o których mowa
w art. 485 § 2a k.p.c., zgodnie z którym sąd wydaje nakaz zapłaty, a w razie braku
podstaw do jego wydania przewodniczący wyznacza rozprawę albo posiedzenie
niejawne nie później niż przed upływem 2 miesięcy od dnia wniesienia pozwu albo
od dnia uzupełnienia braków pozwu. Należy także dostrzec, że w art. 5057
zd.
trzecie k.p.c. - dotyczącym sprawy rozpoznawanej w postępowaniu uproszczonym,
7
w której pozew podlega również obniżonej opłacie - wyłączono wprost
zastosowanie art. 1303
§ 2 k.p.c. w razie uznania przez sąd, że sprawa
rozpoznawana w postępowaniu uproszczonym jest szczególnie zawiła lub jej
rozstrzygnięcie wymaga wiadomości specjalnych i rozpoznawania jej w dalszym
ciągu z pominięciem przepisów o postępowaniu uproszczonym. W takim przypadku,
ustawodawca wyraźnie wyłączył zastosowanie art. 1303
§ 2 k.p.c., co oznacza, że
zdaniem ustawodawcy ten właśnie przepis powinien mieć zastosowanie w razie
dalszego rozpoznawania sprawy w postępowaniu zwykłym zamiast
w postępowaniu odrębnym - uproszczonym. Za zastosowaniem art. 1303
§ 2 k.p.c.
może przemawiać także to, iż po opłaceniu pozwu zawierającego wniosek o jego
rozpoznanie w postępowaniu nakazowym następuje nadanie sprawie biegu w tym
sensie, że następuje merytoryczna ocena istnienia podstaw do wydania nakazu
zapłaty, której efektem jest wydanie przez sąd nakazu zapłaty albo stwierdzenie
braku podstaw do jego wydania.
Należy jednak od razu zauważyć, że wykładnia gramatyczna przepisu art.
1303
§ 2 k.p.c. może budzić wątpliwości odnośnie do możliwości jego zastosowania
w przypadku, gdy obowiązek uiszczenia opłaty powstaje wobec braku podstaw do
wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym. Należy zwrócić uwagę na
konstrukcję tego przepisu: „Jeżeli obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty
powstał na skutek rozszerzenia lub innej zmiany żądania, z innych przyczyn niż
wymienione w § 1, albo po wysłaniu odpisu pisma innym stronom, a w braku takich
stron - po wysłaniu zawiadomienia o terminie posiedzenia, przewodniczący wzywa
zobowiązanego do uiszczenia należnej opłaty w terminie tygodnia, a jeżeli mieszka
on lub ma siedzibę za granicą i nie ma w kraju przedstawiciela - w terminie nie
krótszym od miesiąca. W razie bezskutecznego upływu terminu, sąd prowadzi
sprawę bez wstrzymywania biegu postępowania, a o obowiązku uiszczenia opłaty
orzeka w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, stosując odpowiednio zasady
obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu”. Nie może ujść uwadze okoliczność,
że sformułowanie „z innych przyczyn niż wymienione w § 1” zostało wydzielone
przecinkami, co sugeruje potraktowanie go jako wtrącenia, tu: stanowiącego
rozwinięcie poprzedniego zwrotu „innej zmiany żądania”. Gdyby bowiem
ustawodawcy chodziło o każdy obowiązek, który powstał z innych przyczyn niż
8
wymienione w § 1, to wystarczyłoby we wskazanym § 2 umieścić tylko jeden zwrot:
„z innych przyczyn niż wymienione w § 1”, pomijając poprzedzające go inne
przyczyny, w których nastąpić ma zastosowanie regulacji zawartej w art. 1303
§ 2
k.p.c. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na przejrzystą redakcję art. 20
(w szczególności w ustępie 2) poprzednio obowiązującej ustawy z dnia 13 czerwca
1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz. U. 2002, nr 9,
poz. 88 ze zm.).
Za drugim poglądem, zgodnie z którym wzywanie do usunięcia częściowego
braku opłaty sądowej winno odbywać się na zasadach ogólnych, tj. na podstawie
art. 130 § 1 k.p.c. ze skutkiem zwrotu pozwu w przypadku nieuiszczenia należnej
(czyli całej - pełnej) opłaty, przemawiają ważkie argumenty. W doktrynie podnosi
się, że ocena zasadności roszczenia pod kątem przesłanek z art. 485 k.p.c.
dokonywana jest już na wyznaczonym przez przewodniczącego posiedzeniu
niejawnym w przedmiocie wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym,
zaś odrębne postępowanie nakazowe zostaje uruchomione w każdym wypadku
złożenia przez powoda pozwu z wnioskiem z art. 4841
§ 2 k.p.c., który posiada
rangę wstępnego etapu procesu cywilnego. Dopiero ujawniony w postaci
stwierdzenia braku podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym skutek oceny materiału procesowego powoduje, że pierwsza faza
postępowania nakazowego nie zostaje zakończona orzeczeniem - podczas tej fazy
jedyną odpowiednią opłatą sądową od pozwu jest opłata w wysokości
przewidzianej w art. 19 u.k.s.c., tj. 1/4 opłaty stosunkowej bądź stałej. W związku
z dokonaną negatywną kwalifikacją, wezwanie strony do uzupełnienia brakującej
opłaty (zob. art. 1262
k.p.c.) staje się nieodzowne, zaś podstawą wezwania
powinien być mechanizm z art. 130 § 1 k.p.c. Szybkość postępowania, jaką
zapewnia zastosowanie regulacji z art. 1303
§ 2 k.p.c., nie może być w tym
wypadku wartością nadrzędną. Należy podkreślić, że brak odnośnie do opłaty
sądowej istniał bowiem od początku, a tylko niezasadny wniosek powoda miał ten
brak wyeliminować (arg. z uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z dnia
12 lutego 2009 r., III CZP 143/08). W doktrynie wskazuje się też, że można uznać,
iż brak ten nie istniał w chwili wnoszenia pozwu, ale powstał następczo, choć
jeszcze na etapie wstępnej kontroli pozwu, przed jego doręczeniem stronie
9
pozwanej. W tej sytuacji nienależyte opłacenie pisma wynikało z niewłaściwej
kwalifikacji sprawy. Tymczasem tryb usuwania braku fiskalnego przewidziany w art.
1303
§ 2 k.p.c. powinien mieć zastosowanie do braku, który nie istniał na etapie
dekretacji pozwu, lecz powstał później w trakcie postępowania, tj. już po doręczeniu
pozwu pozwanemu, na etapie w którym spór zawisł już między stronami. Ponadto
zwrócić uwagę należy na funkcje opłat sądowych, których celem jest nie tylko
zagwarantowanie przychodów na rzecz Skarbu Państwa, ale również ustanowienie
pewnej bariery finansowej przeciwko pochopnemu wytaczaniu powództw. Z tej
perspektywy rozpoznanie sprawy sądowej powinno być uwarunkowane
wcześniejszym należytym opłaceniem pisma inicjującego postępowanie sądowe, co
jest eliminowane przy zastosowaniu trybu określonego w art. 1303
§ 2 k.p.c.
Podkreśla się w doktrynie także, iż sama czynność polegająca na odmowie
wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, tj. polegająca na
stwierdzeniu negatywnych przesłanek jego wydania, nie powinna być jeszcze
traktowana jako nadanie sprawie biegu. Dopiero wyznaczenie rozprawy albo
posiedzenia niejawnego związanego z zakwalifikowaniem sprawy do postępowania
upominawczego może być potraktowane jako czynność polegająca na nadaniu
sprawie biegu, co jednak może się odnosić do pozwu, który nie zawierał braków
formalnych i fiskalnych, czy też do pozwu, którego braki formalne i fiskalne zostały
usunięte w trybie art. 130 § 1 k.p.c. Oznaczałoby to, że nadanie biegu sprawie
powinno być łączone dopiero z zakończeniem wstępnej fazy dekretacji pozwu, jaką
jest zarządzenie i dokonanie doręczenia odpisu pozwu pozwanemu (tak też Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 8 sierpnia 2001 r., III CZP 41/01, OSNC 2002/2, poz.
19). Należy wreszcie podkreślić, że z uwagi na publicznoprawny charakter daniny,
jaką jest opłata sądowa od pozwu, wydaje się, że o jej wysokości powinna
decydować obiektywna ocena przesłanek rozpoznania sprawy w postępowaniu
odrębnym, a nie wola (czy wręcz decyzja) powoda. Brak jest podstaw do
pozostawienia wysokości uiszczanej przez powoda opłaty do jego uznania. Należy
podkreślić, że powód nieskrępowany kontrolą fiskalną (ze skutkiem zwrotu pozwu)
mógłby w dowolnej sprawie składać wniosek o rozpoznanie sprawy
w postępowaniu nakazowym, co generowałoby automatycznie obniżenie opłaty
sądowej do poziomu ¼ wartości wymaganej na zasadach ogólnych. Nadto takie
10
odroczenie obowiązku uiszczenia pełnej opłaty od pozwu do czasu wydania
orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie w razie korzystnego dla powoda
rozstrzygnięcia przerzucałoby ten obowiązek fiskalny (z pominięciem powoda) na
pozwanego, mimo niewydania nakazu zapłaty. Nie może ujść uwadze okoliczność
podnoszona we wskazanym wyżej wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 maja
2012 r. (IV CSK 503/11; niepubl.), że sprawa mimo niewydania nakazu zapłaty,
byłaby w dalszym ciągu rozpoznawana w postępowaniu zwykłym, co może
pozostawać w sprzeczności z wolą samego powoda, który wnosząc sprawę
w postępowaniu nakazowym, liczy nie tylko na to, że zostanie wydany nakaz
zapłaty, ale także - w razie jego wydania - że sprawa będzie podlegała dalszemu
rozpoznaniu z zastosowaniem szczególnych reguł postępowania odrębnego –
z wyłączeniem możliwość i wniesienia przez pozwanego powództwa wzajemnego
(art. 493 § 4 k.p.c.), z ograniczeniem możliwości podniesienia przez pozwanego
zarzutu potrącenia (art. 493 § 3 k.p.c.) oraz z wyłączeniem możliwości zmian
podmiotowych (art. 495 § 4 k.p.c.). Powód nie musi być zainteresowany
prowadzeniem sporu sądowego według zasad ogólnych w razie stwierdzenia braku
podstaw do wydania nakazu zapłaty.
Logiczną konsekwencją przyjęcia, że do usuwania braku fiskalnego pozwu
zawierającego wniosek o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym,
polegającego na konieczności uiszczenia brakującej części pełnej opłaty od pozwu,
miałby zastosowanie tryb wezwania do jej uiszczenia w terminie tygodniowym pod
rygorem zwrotu pozwu, byłaby konieczność stosowania także art. 1302
k.p.c., tj.
zwrotu pozwu wniesionego (tak jak w sprawie, w której przedstawiono zagadnienie
prawne) przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego bez
wezwania przewodniczącego do uiszczenia opłaty, jeżeli pozew podlegał opłacie
w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości
przedmiotu sporu. Wówczas, zgodnie z art. 1302
§ 2 k.p.c., w terminie tygodniowym
od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie z przyczyn określonych w § 1 strona
mogłaby uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata zostałaby wniesiona we właściwej
wysokości, pismo wywołałoby skutek od daty pierwotnego wniesienia.
Konsekwentnie należałoby bowiem przyjąć, że skoro brak fiskalny pozwu ma
charakter pierwotny, i z tej przyczyny nie ma do niego zastosowania art. 1303
§ 2
11
k.p.c., to nie ma podstaw do wyłączenia zastosowania art. 1302
k.p.c., jeżeli pozew
wraz z wnioskiem o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym został
wniesiony w warunkach określonych w § 1 art. 1302
k.p.c. Ocena braku podstaw do
wydania nakazu zapłaty oznaczałaby zarazem stwierdzenie, że pozew wniesiony
przez fachowego pełnomocnika nie został należycie opłacony, gdyż opierał się na
błędnym założeniu istnienia podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym. Zastosowanie art. 1302
k.p.c. byłoby uzasadnione także względami
pragmatycznymi, przyspieszeniem postępowania przy jednoczesnym
zagwarantowaniu należytej ochrony praw procesowych powodowi. W terminie
tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pozwu powód mógłby
bowiem uiścić brakującą opłatę ze skutkami od daty pierwotnego wniesienia pozwu.
W konsekwencji, nawet przyjęcie, że uzupełnienie brakującej opłaty od pozwu
w razie stwierdzenia braku podstaw do wydania nakazu zapłaty nie powinno
nastąpić według zasady przewidzianej w art. 1303
§ 2 k.p.c., oznaczałoby brak
podstaw do wzywania pełnomocnika powoda w trybie przewidzianym w art. 130 § 1
k.p.c. do opłacenia w terminie tygodniowym brakującej części opłaty od pozwu pod
rygorem zwrotu pozwu (tak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 10 maja
2012 r., IV CSK 503/11).
Należy wreszcie zauważyć, że w elektronicznym postępowaniu
upominawczym na podstawie tego samego, co w przypadku postępowania
nakazowego art. 19 ust. 2 u.k.s.c. (z tym że w ramach punktu 2, a nie
1 wskazanego ustępu) pobiera się od pozwu czwartą część opłaty. W tym
postępowaniu odrębnym w sposób szczególny została uregulowana kwestia
uiszczenia opłaty uzupełniającej od pozwu w przypadku braku podstaw do wydania
nakazu zapłaty (art. art. 50533
§ 1 k.p.c.), a mianowicie przewodniczący wzywa
powoda do jej uiszczenia - w terminie dwutygodniowym od daty doręczenia
wezwania pod rygorem umorzenia postępowania. W razie nieusunięcia tego braku
sąd umarza postępowanie (art. 50537
§ 1 k.p.c.). To rozwiązanie pojawiło się
w kodeksie w 2013 roku, na skutek ustawy z dnia 10 maja 2013 r. o zmianie
ustawy - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2013 r., poz. 654). Wydaje się,
że winno ono także wskazywać kierunek zmian, w którym podąża ustawodawca,
zmierzający do zachowania obowiązku fiskalnego nałożonego w pełnym zakresie
12
na powoda, a przez to przyczynić się do udzielenia odpowiedzi na przedstawione
powiększonemu składowi Sądu Najwyższego pytanie prawne.
Kierując się przedstawionymi względami, Sąd Najwyższy - na podstawie art.
390 § 1 k.p.c. - postanowił jak wyżej.
db
eb