Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 113/15
UCHWAŁA
Dnia 7 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Marian Kocon (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa B. D.
przeciwko D. K.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 7 kwietnia 2016 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w K.
postanowieniem z dnia 16 grudnia 2015 r.,
"1. Czy jest dopuszczalne podjęcie i prowadzenie postępowania,
zawieszonego na podstawie art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c., w części
odnoszącej się do powództwa o zasądzenie należności z tytułu
odsetek ustawowych od wierzytelności podlegającej zgłoszeniu do
masy upadłości, za okres po ogłoszeniu upadłości, w sytuacji, kiedy
w toczącym się i niezakończonym postępowaniu upadłościowym
wierzytelność została umieszczona na liście wierzytelności?
2. Czy w stosunku do samego dłużnika biegną odsetki ustawowe za
opóźnienie od wierzytelności, podlegających zaspokojeniu z masy
upadłości, w okresie od daty ogłoszenia upadłości?"
podjął uchwałę:
Roszczenie o odsetki za okres po ogłoszeniu upadłości może
być dochodzone przeciw upadłemu w drodze powództwa nawet
przed zakończeniem postępowania upadłościowego.
2
UZASADNIENIE
Rozpoznając apelację pozwanego od wyroku Sądu Rejonowego
zasądzającego od pozwanego odsetki ustawowe (od należności głównych
uznanych w postępowaniu upadłościowym) za czas po ogłoszeniu upadłości do
dnia zapłaty z ograniczeniem odpowiedzialności pozwanego do majątku
nieobjętego masą upadłości, Sąd Okręgowy w K. powziął poważne wątpliwości,
którym dał wyraz w przedstawionych Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
zagadnieniach prawnych, przytoczonych na wstępie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przed przystąpieniem do rozważań należy stwierdzić, że przedstawione
zagadnienia prawne obejmują stan prawny powstały na tle przepisów ustawy
Prawo upadłościowe i naprawcze (jedn. tekst: Dz. U. z 2012 r., poz. 1112 ze zm. -
dalej: "Pr.u.n."). Wprawdzie z dniem 1 stycznia 2016 r. dokonane zostały zmiany tej
ustawy, w tym zmiana nazwy, jednakże stosownie do art. 449 ustawy
z dnia 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne (Dz. U. z 2015 r., poz. 978,
ze zm.) w sprawach, w których przed dniem wejścia w życie ustawy wpłynął
wniosek o ogłoszenie upadłości, stosuje się przepisy dotychczasowe.
Prawo upadłościowe przewiduje odrębny, obligatoryjny i wyłączny -
w stosunku do kodeksowego postępowania rozpoznawczego - tryb
dochodzenia wierzytelności upadłościowych w stosunku do upadłego
przez jego wierzycieli po ogłoszeniu upadłości. Jest to tryb zgłoszenia
tych wierzytelności sędziemu komisarzowi celem ich ustalenia i zaspokojenia
z funduszu masy upadłości. Zasadzie tej dają wyraz przede wszystkim
przepisy art. 144, 145, 263 Pr.u.n., oraz art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c.
Według tych przepisów „postępowania sądowe” dotyczą wierzytelności
wywodzących się ze stosunków prawnych powstałych przed dniem ogłoszenia
upadłości (art. 51 ust. 1 pkt 4 Pr.u.n.), które podlegają zaspokojeniu wyłącznie
z masy upadłości, czyli z majątku upadłego przeznaczonego na zaspokojenie
wierzycieli (art. 61 i 62 Pr.u.n.). Prawo upadłościowe konsekwentnie reguluje
3
także odrębny - w stosunku do sądowego i administracyjnego postępowania
egzekucyjnego - tryb przymusowego zaspokojenia wierzycieli upadłego (art. 146
Pr.u.n.). Sformułowanie, że wierzytelność podlega „zaspokojeniu z masy
upadłości” podkreśla tę istotną właściwość, że na zaspokojenie
wierzycieli przeznacza się określone mienie upadłego (aspekt przedmiotowy),
mniej istotne jest kto faktycznie zaspokaja wierzycieli lub kto zarządza
tym mieniem (aspekt podmiotowy). W systemie upadłości likwidacyjnej, o jaką
chodzi w przedstawionych zagadnieniach, zarząd masą upadłości odbierany jest
upadłemu i powierzany syndykowi pod nadzorem sędziego komisarza.
Sąd Okręgowy wyraził wątpliwość, czy mimo ogłoszenia upadłości
likwidacyjnej odsetki ustawowe nalicza się w stosunku do upadłego, także za okres
od dnia ogłoszenia upadłości do dnia zapłaty, skoro z powodu braku możliwości
sprawowania zarządu masą upadłości upadły nie ma prawnej możliwości spełnienia
wymagalnych zobowiązań pieniężnych, przez co należy wykluczyć, że pozostaje
w stanie spóźnienia z zapłatą tych zobowiązań.
Z art. 481 § 1 k.c. wynika, że odsetki przysługują za czas opóźnienia,
chociażby wierzyciel nie poniósł żadnej szkody i opóźnienie było następstwem
okoliczności, za które dłużnik nie odpowiada. Niepodobna przyjąć, że powstanie
stanu niewypłacalności dłużnika mogłoby stanowić okoliczność usprawiedliwiającą
upadłego przed zapłatą odsetek wierzycielom. Powszechnie przyjmuje się
zarówno w doktrynie jak i orzecznictwie, że nadal aktualny jest pogląd wyrażony
w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 1992 r., III CZP 23/92, (OSN 1992,
nr 9, poz. 164), wywiedziony z regulacji zawartej w art. 33 ust. 1 dawnego prawa
upadłościowego, iż mimo ogłoszenia upadłości odsetki ustawowe nalicza się
w stosunku do upadłego, także za okres od dnia ogłoszenia upadłości do dnia
zapłaty, z tym że nie podlegają one zaspokojeniu z masy upadłości i w trybie
zgłoszenia wierzytelności do masy (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
30 marca 1992 r., III CZP 23/92, OSN 1992, nr 9, poz. 164., wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 1 października 2003 r. (II CK 67/02, nie publ.).
Przeciwko sugestii interpretacyjnej, jakoby obowiązek odsetkowy upadłego
wygasał za okres od dnia ogłoszenia upadłości przemawia wykładnia językowa
4
art. 92 § 1 Pr. un., który stanowi, że „z masy upadłości nie mogą być zaspokajane
odsetki od wierzytelności, należne od upadłego, za okres do dnia ogłoszenia
upadłości”. Zatem a contrario, odsetki te mogą być zaspokajane z innego -
niż masa upadłości - mienia upadłego.
Do tego samego wniosku prowadzi konfrontacja treści art. 92 § 1 Pr.u.n.
z art. 33 § 1 dawnego prawa upadłościowego. O ile bowiem art. 33 § 1 dawnego
prawa upadłościowego stanowił, że „odsetki od wierzytelności, przypadających
od upadłego, nie biegną w stosunku do masy od daty ogłoszenia upadłości”
to art. 92 § 1 Pr.u.n. stanowi, że „z masy upadłości mogą być zaspokojone odsetki
od wierzytelności, należne od upadłego, za okres do dnia ogłoszenia upadłości”.
Obecnie ustawodawca reguluje expressis verbis tylko niedopuszczalność
zaspokajania tych odsetek z masy upadłości, z czego wynika niedopuszczalność
ich dochodzenia w trybie zgłoszenia w postępowaniu upadłościowym sędziemu
komisarzowi. Przepis art. 92 § 1 Pr.u.n. w żaden sposób nie reguluje innych
zagadnień dotyczących tych odsetek
Reasumując, roszczenia o odsetki za okres po ogłoszeniu upadłości można
dochodzić przeciw upadłemu w drodze powództwa, skoro nie podlega ono
zaspokojeniu z masy upadłości i nie może być dochodzone w trybie zgłoszenia
wierzytelności. Natomiast, jak podkreśla Sąd Okręgowy, nasuwa się wątpliwość,
czy roszczenie to może być dochodzone przez wierzyciela jeszcze w toku
postępowaniu upadłościowego, czy dopiero po jego zakończeniu. W tej kwestii
w doktrynie zarysowała się rozbieżność.
Stosownie do części doktryny roszczenie to może być dochodzone po
zakończeniu postępowania upadłościowego. Takie też stanowisko zajął Sąd
Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 30 marca 1992 r. (III CZP 23/92, OSNC
1992, nr 9, poz. 164) oraz orzeczeniu z dnia 1 października 2003 r. (II CK 67/02,
nie publ.). Znajduje ono uzasadnienie w tym, że co do zasady postępowanie
upadłościowe kończy się całkowitą likwidacją majątku dłużnika i dopiero po jego
zakończeniu możliwe jest ustalenie, czy pozostał jakiś majątek po zaspokojeniu
wierzytelności zgłoszonych w postępowaniu upadłościowym, do którego można by
5
skierować egzekucję należności odsetkowych. Dopóki bowiem trwa postępowanie
upadłościowe egzekucja taka przeciwko upadłemu nie byłaby możliwa.
W argumentacji przytaczanej przeciwko temu stanowisku, którego Sąd
Najwyższy w składzie orzekającym przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienia
prawne nie podziela, wskazuje się, że pomija ono argument odwołujący się do
konieczności podjęcia przez wierzyciela działania zapobiegającego przedawnieniu.
Z art. 144 Pr.u.n. wynika jednoznacznie, że postępowania sądowe mogą
być prowadzone jedynie przeciwko syndykowi tylko w przypadku, gdy dotyczą
one masy upadłości. Stwierdzenie to jest oczywiste, skoro art. 144 ust. 1 Pr.u.n.
i związane z nim przepisy art. 174 § 1 pkt 4 i 180 § 1 pkt 5 k.p.c. nie obejmują
postępowań, które dotyczą majątku (mienia) niewchodzącego w skład masy
upadłości (argumentum a contrario). Skoro nie jest możliwe dochodzenie tych
odsetek przeciwko syndykowi, to nie dojdzie przez zgłoszenie samej wierzytelności
głównej, do przerwy przedawnienia roszczenia o ich zapłatę w świetle art. 123 § 1
pkt 1 k.c. Zatem argument o konieczności wytoczenia powództwa przeciwko
upadłemu w toku postępowania upadłościowego z uwagi na możliwość
przedawnienia roszczenia o odsetki za okres od dnia ogłoszenia upadłości jest
oczywiście zasadny z uwagi na brzmienie art. 123 § 1 pkt 1 k.c. i art. 92 § 1 Pr.u.n.
Przedstawione rozważania prowadzą do wniosku, że roszczenie o odsetki za
okres po ogłoszeniu upadłości może być dochodzone przeciw upadłemu w drodze
powództwa nawet przed zakończeniem postępowania upadłościowego.
Tego wniosku nie podważa wątpliwość Sądu Okręgowego co do możliwości
podjęcia przez sąd zawieszonego postępowania cywilnego tylko w zakresie
odsetek od dnia ogłoszenia upadłości w trakcie trwania postępowania
upadłościowego. Skoro dopuszczalne jest wytoczenie powództwa o zapłatę tych
odsetek, to tym bardziej dopuszczalne jest podjęcie zawieszonego wcześniej
postępowania, w którym odsetki te stanowiły roszczenie ubocznie dochodzone
wraz z należnością główną (argumentum a maiori ad minus). Sąd ma zawsze
obowiązek podjąć zawieszone postępowanie „gdy ustanie przyczyna zawieszenia”,
a tym bardziej, gdy postępowanie zostało zawieszone mimo rzeczywistego braku
okoliczności uzasadniającej jego zawieszenie. Nie jest dostatecznym argumentem
6
do jego zawieszania określona przez Sąd Okręgowy „dwutorowość” orzekania
o roszczeniu głównym, skoro w myśl art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c., zawieszenie
postępowania cywilnego odnosi się do postępowań dotyczących "mienia
wchodzącego w skład masy upadłości”.
Z tych względów należało podjąć uchwałę, jak na wstępie.
kc
jw