Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 210/15
POSTANOWIENIE
Dnia 7 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Gminy Miejskiej K.
przy uczestnictwie E. G., A. B., R. G.
i K. M.
o stwierdzenie nabycia spadku po M. G.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 7 kwietnia 2016 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika R. G.
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 19 grudnia 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Gmina Miejska K. wniosła o stwierdzenie, że spadek po M. G. zmarłym w
dniu 19 maja 2012 r., ostatnio stale zamieszkałym w K. przy al. S. […], na
podstawie ustawy nabyli wprost żona E. G., syn R. G. i córka A. B. po 1/3 części
każde z nich. W toku postępowania syn zmarłego R. G. uchylił się od skutków
niezłożenia w terminie oświadczenia spadkowego i oświadczył, że przyjmuje
spadek po ojcu z dobrodziejstwem inwentarza.
Postanowieniem z dnia 25 czerwca 2014 roku Sąd Rejonowy odmówił
zatwierdzenia oświadczenia uczestnika R. G. o uchyleniu się od skutków nie
złożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu spadku po M. G. z dobrodziejstwem
inwentarza. Sąd Rejonowy ustalił, że uczestnik mieszkał z rodzicami w K. przy al.
S. […] w latach 2002-2004, dokładał się wtedy do kosztów utrzymania mieszkania.
Po zawarciu małżeństwa wyprowadził się od rodziców i aktualnie zamieszkuje ze
swoją rodziną w miejscowości G. Utrzymywał z rodzicami regularne kontakty,
spotykał się z nimi i innymi członkami rodziny co najmniej raz w miesiącu w
mieszkaniu zajmowanym przez rodziców w K. przy al. S. […]; w czasie tych
spotkań członkowie rodziny rozmawiali na różne tematy; w rodzinie nie było
żadnych konfliktów. O śmierci ojca dowiedział się w dniu jego zgonu. Po śmierci
ojca uczestnik nie podejmował żadnych działań w celu ustalenia składu spadku,
w tym ewentualnych długów ojca. Sąd ustalił dalej, że rodzice uczestnika od
2002 roku nie uiszczali opłat związanych z zajmowanym przez nich mieszkaniem
komunalnym; zaległości te zostały częściowo uregulowane, a następnie zaczęły
narastać i na dzień zgonu M. G. wyniosły 132 506,98 złotych. W 2010 roku toczyło
się sądowe postępowanie o eksmisję rodziców uczestnika z tego mieszkania; w
2011 roku Gmina Miejska K. uzyskała przeciwko M. G. i zamieszkującym z nim
osobom nakaz zapłaty dotyczący zaległości czynszowych. W chwili śmierci
spadkodawca nie pracował, nie prowadził działalności gospodarczej i pozostawał
na emeryturze.
Na podstawie tych ustaleń Sąd Rejonowy uznał, że wbrew stanowisku
uczestnika, musiał on wiedzieć o narastającym zadłużeniu rodziców wobec Gminy
K. z tytułu opłat za mieszkanie, skoro utrzymywał z nimi kontakty, a relacje rodzinne
były dobre. Mimo, że członkowie rodziny zgodnie temu przeczyli, Sąd Rejonowy
3
odmawiając wiary ich zeznaniom, stwierdził, że nie sposób przyjąć, aby rodzice nie
informowali uczestnika o długach mieszkaniowych. Ponadto nawet jeśli przyjąć, że
uczestnik nie wiedział o tym zadłużeniu, to po śmierci ojca nie dołożył należytej
staranności, albowiem nie ustalił składu spadku oraz nie zasięgnął po śmierci ojca
porady co do sposobu uregulowania spraw spadkowych po ojcu; uczestnik i jego
żona przyznali, że nie poczynili w tym kierunku żadnych starań, uczynili to dopiero
po doręczeniu odpisu wniosku Gminy o stwierdzenie nabycia spadku. Uniemożliwia
to, zdaniem Sądu pierwszej instancji, powołanie się aktualnie przez uczestnika na
istotny błąd uzasadniający uchylenie się od skutków nie złożenia przez niego
oświadczenia spadkowego w ustawowym terminie. Uczestnik twierdził ponadto, że
nie złożył oświadczenia spadkowego w ustawowym terminie z uwagi na brak
wiedzy, że w świetle obowiązujących przepisów prawa powinien i może to uczynić,
ale ten błąd co do prawa także nie uzasadniał, w świetle art. 1019 k.c.,
zgłoszonego przez niego żądania.
Oddalając apelację uczestnika R. G. od postanowienia Sądu Rejonowego,
Sąd Okręgowy nie podzielił zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. przez wadliwą
ocenę dowodów skutkującą błędnymi ustaleniami faktycznymi. Nie dopatrzył się
także naruszenia art. 1019 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 84 § 2 k.c., podzielając
ocenę prawną Sądu pierwszej instancji, że błąd uczestnika co do prawa nie może
stanowić podstawy do uchylenia się przez niego od skutków nie złożenia w terminie
oświadczenia spadkowego.
W skardze kasacyjnej uczestnik zarzucił naruszenie prawa materialnego to
jest. art. 1019 § 1 i 2 k.c. oraz naruszenie przepisów postępowania, to jest art. 378
§ 1 i 382 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c. Wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądu Okręgowemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Postępowanie apelacyjne ma charakter kontrolny, ale jest także kontynuacją
postępowania przed sądem pierwszej instancji i zmierza do ponownego
merytorycznego rozpoznania sprawy. Sąd drugiej instancji orzeka na podstawie
materiału dowodowego zgromadzonego w toku całego postępowania (art. 382
k.p.c.) i jest zobowiązany wskazać podstawę faktyczną własnego rozstrzygnięcia
4
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia z dnia 12 września 2014 r., I CSK 628/13,
nie publ.). Orzecznictwo dopuszcza uproszczony sposób realizacji przez sąd
drugiej instancji tej powinności przez jednoznaczne stwierdzenie, że podziela
ustalenia sądu pierwszej instancji (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
11 lipca 2014 roku, III CSK 256/13, nie publ.).
Skarżący trafnie podniósł, że Sąd Okręgowy, referując ustalenia Sądu
Rejonowego w części historycznej swojego uzasadnienia, nie wskazał w sposób
jednoznaczny ani ustaleń faktycznych stanowiących podstawę zaskarżonego
skargą kasacyjną rozstrzygnięcia ani też nie zawarł w nim stwierdzenia, że podziela
ustalenia Sądu Rejonowego. Jednakże z części uzasadnienia zaskarżonego
orzeczenia, poświęconej ocenie apelacyjnego zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.
i poczynienia przez Sąd Rejonowy wadliwych ustaleń faktycznych, można
wyprowadzić wniosek, że Sąd drugiej instancji podziela ustalenia faktyczne Sądu
Rejonowego, a zwłaszcza przyjmuje za Sądem Rejonowym, że uczestnik R. G.
wiedział o długach ojca (por. strona 6 uzasadnienia). Kasacyjny zarzut naruszenia
art. 378§1 i art. 382 w związku z art. 391 § 1 i 13 § 2 k.p.c. jest więc
nieuzasadniony.
Z uwagi na ograniczenia wynikające z art. 39813
§ 2 k.p.c. i art. 3983
§ 3
k.p.c., nie jest aktualnie dopuszczalna, bez względu na nasuwające się Sądowi
Najwyższemu istotne wątpliwości w tym zakresie, ocena, czy ustalenie, iż
uczestnik R. G. wiedział o długach ojca, znajduje oparcie w dowodach
przeprowadzonych w niniejszym postępowaniu oraz czy były podstawy do tak
jednoznacznego przyjęcia tego ustalenia w drodze domniemania opartego jedynie
na dobrych stosunkach rodzinnych, czemu przeczyłoby zachowanie uczestnika po
doręczeniu mu odpisu wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, gdy uczestnik
dowiedział się o konsekwencjach nie złożenia w terminie oświadczenia
spadkowego. Sąd Okręgowy nie przeanalizował jednak w sposób dostatecznie
wnikliwy twierdzeń uczestnika, że nie wiedział on o konieczności złożenia
oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku po ojcu oraz nie orientował się co
do treści takiego oświadczenia ani skutków prawnych jego nie złożenia
w ustawowym terminie, w szczególności nie wiedział, że brak złożenia
oświadczenia w terminie pociąga za sobą proste przyjęcie spadku, a więc
5
nieograniczoną odpowiedzialność za długi spadkodawcy. Uczestnik powoływał się
bowiem na istotny błąd co do przysługującego mu jako spadkobiercy prawa do
złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku oraz co do skutków nie
złożenia tego oświadczenia w ustawowym terminie.
W nawiązaniu do kasacyjnego zarzutu naruszenia art. 1019 § 1 i 2 k.c.,
polegającego przez uznaniu przez Sąd Okręgowy, że tak rozumiany błąd co do
prawa nie może stanowić podstawy do uchylenia się spadkobiercy od skutków
prawnych niezłożenia oświadczenia spadkowego w ustawowym terminie, należy
podnieść, że stosownie do art. 924 w związku z art. 925 k.c., spadkobierca nabywa
spadek z chwilą jego otwarcia czyli w chwili śmierci spadkodawcy. Zgodnie z art.
1012 k.c., spadkobierca może nabyty z tą chwilą spadek przyjąć bez ograniczenia
odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste) lub z ograniczeniem tej
odpowiedzialności do ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku (przyjęcie
z dobrodziejstwem inwentarza) albo spadek odrzucić; w tym ostatnim przypadku
spadkobierca zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia
spadku (art. 1020 k.c.).Spadkobierca powinien złożyć oświadczenie w ciągu
sześciu miesięcy od dnia dowiedzenia się o tytule swego powołania do spadku
(art. 1015 § 1 k.c.).
Z uwagi na bezpieczeństwo i stabilność obrotu prawnego, konieczność
jasnego ustalenia sytuacji prawnej spadku, spadkobierców, wierzycieli
spadkodawcy oraz innych osób, ustawodawca przyjął - w stanie prawnym
obowiązującym w niniejszej sprawie z uwagi na datę otwarcia spadku po M. G.
czyli przed zmianą kodeksu cywilnego z dniem 18 października 2015 roku
wprowadzoną ustawą z dnia 20 marca 2015 roku o zmianie ustawy - Kodeks
cywilny oraz niektórych innych ustaw. (Dz.U. poz. 539) por. art. 6 tej ustawy- że nie
złożenie przez spadkobiercę w powyższym terminie oświadczenia o przyjęciu lub o
odrzuceniu spadku jest, z mocy art. 1015 § 2 k.c., jednoznaczne z przyjęciem przez
spadkobiercę spadku bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe, z
wyjątkami zastrzeżonymi w zdaniu drugim tego przepisu.
W nauce prawa cywilnego oraz orzecznictwie (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 29 listopada 2012 roku, II CSK 171/12, M.Pr.Bank.2013/10/52)
podniesiono, że zawarte w art. 1015 § 2 zdanie pierwsze k.c. uregulowanie, iż brak
6
oświadczenia spadkodawcy w terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem
spadku w sposób zasadniczy rozmija się z powszechnym poczuciem prawnym
społeczeństwa i prowadzi do niepożądanych społecznie skutków. Rozwiązania tego
nie da się przy tym przekonująco uzasadnić potrzebą ochrony interesów wierzycieli
spadkodawcy, skoro spadkobierca, składając w ustawowym terminie oświadczenie
spadkowe, może ograniczyć swoją odpowiedzialność za długi spadkowe do
wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku (art. 1012 w związku
z art. 1031 § 2 k.c.).Takie zgodne z prawem zachowanie spadkobiercy nie może
być przecież z jakichkolwiek względów uznane za naruszające interes wierzycieli.
W rezultacie rozwiązanie prawne zakładające proste przyjęcie spadku w razie nie
złożenia w terminie oświadczenia spadkowego może być oceniane, jako
stwarzające swoistą „pułapkę” dla nieświadomych jego działania spadkobierców,
której konsekwencją jest odpowiedzialność za długi spadkowe, które nieraz
drastycznie przewyższają wartość stanu czynnego spadku. Wskazane wątpliwości
stały się zresztą podstawą do zmiany obowiązującego prawa spadkowego przez
wspomnianą ustawę z dnia 20 marca 2015 roku (Dz.U. poz. 539), zgodnie z którą,
od dnia 18 października 2015 roku, art. 1015 § 2 k.c. stanowi, że brak oświadczenia
spadkobiercy w terminie określonym w § 1 jest jednoznaczny z przyjęciem spadku
z dobrodziejstwem inwentarza.
Rygoryzm omawianego, aktualnego w niniejszym przypadku, rozwiązania
ustawowego uznającego niezłożenie przez spadkobiercę oświadczenia
w ustawowym terminie za jednoznaczne z prostym przyjęciem spadku, łagodzi art.
1019 § 2 k.c. stanowiący, że spadkobierca, który pod wpływem błędu nie złożył
żadnego oświadczenia spadkowego w terminie, może uchylić się od skutków
prawnych niezachowania terminu na zasadach dotyczących uchylenia się przez
spadkobiercę od skutków prawnych złożonego pod wpływem błędu oświadczenia
o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku, tj. przy zastosowaniu przepisów art. 84, 86,
87 oraz 1019 § 1 i 3 k.c. W nauce prawa cywilnego oraz orzecznictwie
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2012 roku, II CSK
171/12, M.Pr.Bank.2013/ 10/52) wskazuje się, że konstrukcję fikcyjnego przyjęcia
spadku wprost przez bierne zachowanie się spadkobiercy można zaakceptować
jedynie pod warunkiem jednoczesnego zapewnienia spadkobiercy możliwości
7
skorygowania skutków tej fikcji w sposób pozwalający na uwzględnienie
przeciętnego stanu świadomości prawnej społeczeństwa. Aby spadkobierca mógł
się uchylić na podstawie przepisów o błędzie od skutków prawnych niezłożenia
w ustawowym terminie oświadczenia spadkowego, a wiec swojego biernego
zachowania, musi pozostawać przez cały bieg terminu w błędzie, co do
okoliczności objętej treścią przyjęcia spadku następującego z mocy ustawy i - po
drugie - wykazać, że jeśliby znał prawdziwy stan w zakresie tych okoliczności, to
rozsądnie oceniając, odrzuciłby spadek lub przyjął go jedynie z dobrodziejstwem
inwentarza. Na gruncie art. 84 k.c. nie ma przeszkód do uznania za błąd prawnie
doniosły nie tylko błędu, co do faktów, ale i błędu, co do prawa – o ile dotyczy on
treści czynności prawnej i jest istotny (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia
24 stycznia 1974 r., II CR 761/73 i z dnia 10 października 2000 r., IV CKN 144/00,
OSNC z 2001 r., nr 4, poz. 60). Z powodu istotnego błędu co do prawa
dotyczącego treści czynności prawnej może więc niewątpliwie nastąpić także
uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu
spadku lub od skutków prawnych nie złożenia takiego oświadczenia. W razie
stosowania art. 84 k.c. na podstawie odesłań zawartych w art. 1019 k.c.
uzasadniona jest ze względu na specyfikę przyjęcia spadku jedynie - zarówno
w odniesieniu do błędu, co do prawa jak i błędu co do faktów - modyfikacja
dotycząca okoliczności, które doprowadziły do powstania błędu. W świetle art. 84
k.c., składający oświadczenie woli może powołać się nawet na błąd przez siebie
zawiniony. W celu jednak ochrony innych osób możliwość uchylenia się od skutków
prawnych oświadczenia woli skierowanego do oznaczonego adresata została
w przypadku czynności prawnych odpłatnych dopuszczona tylko wtedy, gdy błąd
został przez adresata wywołany lub gdy adresat wiedział o błędzie albo mógł go
z łatwością zauważyć (art. 84 § 1 zdanie drugie k.c.). Te dodatkowe przesłanki
prawnej doniosłości błędu nie są aktualne w odniesieniu do przyjęcia spadku.
Skutki przyjęcia spadku dotyczą jednak zarówno spadkobiercy, jak i innych osób.
Wzgląd na to przemawia za uzależnieniem prawnej doniosłości błędu w zakresie
zastosowania art. 1019 k.c. nie tylko od tego, aby dotyczył on treści przyjęcia
spadku i był istotny, ale i od tego, aby nie stanowił następstwa niedołożenia
należytej staranności przez spadkobiercę. Ocena w tym względzie powinna być
8
dokonana na podstawie okoliczności każdego indywidualnie rozpatrywanego
przypadku i uwzględniać, wspomniany wyżej, przeciętny stan świadomości prawnej
społeczeństwa, czego egzemplifikacją jest stan świadomości prawnej R. G. Należy
jeszcze raz podkreślić, że w rozpoznawanej sprawie R. G., uchylając się od
skutków niezłożenia w terminie oświadczenia spadkowego, złożył oświadczenie o
przyjęciu spadku po ojcu z dobrodziejstwem inwentarza, co oznacza, że nie naraził
interesów wnioskodawcy na szwank, skoro sytuacja wnioskodawcy byłaby taka
sama, gdyby R. G. - będąc zorientowany co do przepisów prawa - złożył w
ustawowym terminie oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem
inwentarza.
W tym stanie rzeczy orzeczono jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
eb