Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 98/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Dawid Miąsik
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania S. K.
od decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
z udziałem zainteresowanej K. K.
o podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników i składki,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 7 kwietnia 2016 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 stycznia 2015 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od skarżącego organu
rentowego na rzecz odwołującego się kwotę 120 (sto
dwadzieścia) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z
dnia 29 stycznia 2015 r. oddalił apelację Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego od wyroku Sądu Okręgowego w T. z dnia 12 maja 2014 r.,
ustalającego, że K. K. nie podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników i nie ma
obowiązku opłacania składek to ubezpieczenie od 1 stycznia 2000 r.
Powyższe rozstrzygnięcie zostały oparte na następujących ustaleniach
faktycznych. S. K., mąż K.K., jest właścicielem gospodarstwa rolnego o powierzchni
7,16 ha przeliczeniowego położonego w W. Państwo K. zawarli związek małżeński
w dniu 11 września 1999 r. K. K. od 1 listopada 1997 r. do 31 grudnia 1999 r.
pobierała rentę uczniowską, a od 1 marca 2000 r. ma przyznaną rentę socjalną na
stałe z powodu całkowitej niezdolności do pracy. Nie pracuje w gospodarstwie
rolnym męża, choć wykonuje niektóre czynności we wspólnym gospodarstwie
domowym, w tym zajmuje się wychowywaniem trójki dzieci. Decyzją z dnia 20
stycznia 2014 r. Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (dalej
KRUS) stwierdził, że K. K., jako domownik (żona) rolnika, od 1 stycznia 2000 r.
podlega ubezpieczeniom społecznym, a jej męża zobowiązał do uiszczenia
zaległych składek wraz z odsetkami w łącznej kwocie 18.436,20 zł.
Natomiast Sądy obu instancji uznały, że K. K. nie podlega ubezpieczeniu
społecznemu rolników, ponieważ na ustalone prawo do renty socjalnej. Zdaniem
Sądu pierwszej instancji, ustawodawca pod pojęciem „ustalone prawo do renty” nie
określił, iż chodzi wyłącznie o rentę z tytułu niezdolności do pracy, lecz generalnie o
prawo do renty, a renta socjalna jest niewątpliwie rodzajem renty. Podzielając ten
pogląd, Sąd drugiej instancji argumentował, że ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 2016 r., poz. 277, dalej
u.s.r.) zawęża krąg osób, które spełniają przesłanki do podlegania ubezpieczeniu
społecznemu do osób, które nie mają, między innymi, ustalonego prawa do
emerytury lub renty, a ustalenie takiego prawa może nastąpić również na podstawie
„innych” przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym, a nie tylko na podstawie
przepisów emerytalnych. Dodatkowo Sąd ten podniósł, że przy ocenie prawnej
przedmiotu odwołania nie można pominąć wykładni celowościowej art. 7 ust. 1 oraz
art. 16 ust. 3 u.s.r., która prowadzi do wniosku, że „celem i istotą wszelkiego
3
rodzaju ubezpieczeń społecznych jest zagwarantowanie źródła utrzymania w razie
starości lub utraty zdolności do pracy związanej z pogorszeniem stanu zdrowia. W
przypadku K. K. mającej ustalone prawo do stałej renty socjalnej - cel ten
niewątpliwie został spełniony”.
W skardze kasacyjnej KRUS zarzucił naruszenie prawa materialnego:
1/ art. 7 ust. 1 pkt 1 i art. 16 ust. 1 pkt 1 i ust. 3 w związku z art. 6 pkt 10c
oraz art. 5 u.s.r. przez niewłaściwe zastosowanie do ustalenia obowiązku
podlegania ubezpieczeniom społecznym rolników w zakresie ubezpieczenia
wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego oraz emerytalno-rentowego w
okresie od 1 stycznia 2000 r. do 1 maja 2004 r., w którym miały zastosowanie
przepisy ustawy o u.s.r. w brzmieniu obowiązującym przed zmianą wprowadzoną
ustawą z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2004 r. Nr 91, poz. 873 ze
zm.), które stanowiły, że przez rentę rozumie się rentę inwalidzką albo rentę
rodzinna. W konsekwencji w tym okresie istniał obowiązek ubezpieczenia
społecznego rolników osoby pobierającej rentę socjalną;
2/ art. 7 ust. 1 pkt 1 i art. 16 ust. 1 pkt 1 i ust. 3 w związku z art. 6 pkt 10c
oraz art. 5 u.s.r. przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że pobieranie
renty socjalnej stanowi o ustalonym prawie do renty na podstawie innych przepisów
o zaopatrzeniu emerytalnym i w oparciu o taką błędną wykładnię niezastosowanie
przepisu art. 5 w związku z art. 7 ust. 1 pkt 1 i art. 16 ust. 1 pkt 1 u.s.r. oraz
przyjęcie, że brak jest podstaw do objęcia obowiązkowym ubezpieczeniem
społecznym rolników w zakresie ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i
macierzyńskiego oraz emerytalno-rentowego w związku z pobieraniem renty
socjalnej przez żonę rolnika w okresie od 1 stycznia 2000 r., pomimo że taki
obowiązek w tym okresie istniał.
Skarżący wniósł o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania jako
oczywiście uzasadnionej, wobec uznania przez Sąd, że K. K., małżonka rolnika
pracująca w gospodarstwie domowym bezpośrednio związanym z gospodarstwem
rolnym, nie podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników w okresie pobierania
renty socjalnej. W ocenie skarżącego, Sąd Apelacyjny niesłusznie przyjął, że renta
socjalna jest rentą przyznaną na podstawie przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym,
4
podczas gdy jest ona świadczeniem socjalnym i nie należy do katalogu świadczeń,
o których mowa w art. 6 pkt 10c u.s.r.
Skarżący domagał się uchylenia w całości zaskarżonego wyroku Sądu
drugiej instancji i zmiany wyroku Sądu pierwszej instancji przez oddalenie w całości
odwołania S. K. od decyzji Prezesa KRUS, a także zasądzenia kosztów procesu
według norm przepisanych, ewentualnie wnosił o uchylenie w całości zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, z
pozostawieniem temu sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania, w tym
kosztach zastępstwa procesowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie miała usprawiedliwionych podstaw już dlatego, że
przedmiotem postępowania odwoławczego była decyzja z dnia 20 stycznia 2014 r.
wydana na podstawie aktualnie obowiązujących przepisów ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników, a nie na podstawie uchylonego art. 6 pkt 9 u.s.r., którego
brzmienie mogło wywoływać wątpliwości, czy domownik rolnika, który miał ustalone
prawo do emerytury lub renty, albo miał ustalone prawo do świadczeń z
ubezpieczeń społecznych, podlegał z mocy ustawy rolniczemu ubezpieczeniu
społecznemu (a contrario do art. 7 ust. 1 tej ustawy). Istotnie przepis art. 6 pkt 9
u.s.r. stanowił, że ilekroć w ustawie jest mowa o rencie, to chodziło o rentę
„inwalidzką” albo rentę rodzinną. Nawet jednak w rozumieniu tej nieaktualnej, bo
nieobowiązującej w dacie wydania zaskarżonej decyzji, ani tym bardziej w dacie
zaskarżonego wyrokowania, kasacyjnej podstawy zaskarżenia, ustawa nie
precyzowała ani nie wymagała, aby wymienione rodzaje świadczeń rentowych
przysługiwały z ubezpieczenia społecznego. Chodziło zatem o jakąkolwiek rentę
„inwalidzką”, tyle że w prawie ubezpieczeń społecznych od wielu lat nie obowiązuje
już pojęcie renty „inwalidzkiej”, którą zastąpiła renta z tytułu całkowitej lub
częściowej niezdolności do pracy. Oznaczało to, że także w poprzednim
(„pierwotnym”) stanie prawnym, rentą w rozumieniu ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników, była każda renta „inwalidzka” przysługująca z tytułu
orzeczonej niezdolności do pracy, niezależnie od podstawy prawnej jej
5
przysługiwania, w tym z konkretnie oznaczonego tytułu ubezpieczenia. Takim
świadczeniem, tj. rentą „inwalidzką” w rozumieniu art. 6 pkt 9 u.s.r. była zatem bez
wątpienia także renta socjalna, która przysługuje z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy, a taki stan niezdolności do pracy oznaczał dawniej (poprzednio)
obowiązujący stan „inwalidztwa”, co uprawniało konkluzję, że renta socjalna
przysługująca osobie pełnoletniej całkowicie niezdolnej do pracy była rentą
„inwalidzką” także w rozumieniu aktualnie nieobowiązującego art. 6 pkt 9 u.s.r.
Po uchyleniu tego przepisu, przez ustalone prawo do emerytury lub renty
rozumie się prawo do takich świadczeń ustalonych z ubezpieczenia, a nie tylko
takie prawo ustalone na podstawie przepisów emerytalnych lub innych przepisów o
zaopatrzeniu emerytalnym, albo ustalone prawo do innych świadczeń
wymienionych w art. 6 pkt 10c u.s.r. W konsekwencji także w aktualnym stanie
prawnym, w którym została wydana zaskarżona decyzja, rolniczym
ubezpieczeniom społecznym z mocy ustawy nie podlega domownik, który ma
ustalone prawo do emerytury lub renty z jakiegokolwiek ubezpieczenia w
rozumieniu art. 6 pkt 10c in principio u.s.r., a zatem niekoniecznie na podstawie
przepisów ubezpieczenia lub zaopatrzenia emerytalnego lub innych przepisów
wymienionych w powołanym przepisie prawa. Również art. 16 ust. 3 u.s.r. nie
wymaga ustalenia prawa do emerytury lub renty z ubezpieczenia lub zaopatrzenia
emerytalnego. Łącznie oznacza to, że domownik z ustalonym prawem do renty
także z innego - niż ubezpieczenie lub zaopatrzenie społeczne - ubezpieczenia
albo posiadający takie prawo ustalone na podstawie innych przepisów
wymienionych w art. 6 pkt 10c u.s.r., nie podlega rolniczym ubezpieczeniom
społecznym z mocy tej ustawy. Taki domownik może być dobrowolnie objęty
rolniczym ubezpieczeniem społecznym tylko na wniosek, jeżeli działalność rolnicza
stanowi dla niego stałe źródło utrzymania (art. 7 ust. 2 tej ustawy), z wyłączeniem
wszakże emerytów lub rencistów z orzeczoną niezdolnością do samodzielnej
egzystencji (art. 7 ust. 4), którą stanowi samo zaliczenie do „pierwszej grupy
inwalidów” z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (art. 6 pkt 11a tej ustawy), bez
potrzeby ustalania stanu naruszenia sprawności organizmu w stopniu
powodującym konieczność stałej lub długotrwałej pomocy innej osoby w
zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych w rozumieniu art. 12 ust. 5 ustawy
6
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 748 ze zm.).
Transponując ujawniony stan prawny pod ustalenia faktyczne przedmiotowej
sprawy, skoro K. K. od 1 listopada 1997 r. do 31 grudnia 1999 r. pobierała rentę
uczniowską, a od 1 marca 2000 r. przysługuje jej renta socjalna, przyznana na stałe
z powodu całkowitej niezdolności do pracy, to posiada ona ustalone prawo do renty
z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, która ponadto oznacza stan niezdolności
do samodzielnej egzystencji w rozumieniu art. 6 pkt 11a u.s.r., w konsekwencji nie
może ona podlegać nawet dobrowolnym ubezpieczeniom rolniczym, choć
pozostaje z mężem rolnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym i wykonuje
niektóre czynności domowe, w szczególności zajmuje się wychowaniem dzieci,
ponieważ jako osoba z ustalonym prawem do renty socjalnej z ubezpieczenia
socjalnego nie podlega rolniczym ubezpieczeniom społecznym z mocy ustawy.
Domownika rolnika z ustalonym prawem do emerytury lub renty można, na jego
wniosek, objąć wyłącznie dobrowolnym rolniczym ubezpieczeniem społecznym,
jeżeli działalność rolnicza stanowi dla niego stałe źródło jego utrzymania (art. 7 ust.
2), z wyłączeniem wszakże emerytów lub rencistów z orzeczoną niezdolnością do
samodzielnej egzystencji (art. 7 ust. 4), przez którą rozumie się zaliczenie do osób
całkowicie niezdolnych do pracy (art. 6 pkt 11a u.s.r.), a tylko taki stan uprawnia do
renty socjalnej. Powyższe uzasadnia wyrażenie poglądu, że domownik rolnika
posiadający ustalone prawo do renty socjalnej z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy nie podlega rolniczym ubezpieczeniom społecznym z mocy ustawy, ani
nawet dobrowolnym ubezpieczeniom rolniczym. W konsekwencji K. K. została
bezpodstawnie objęta rolniczymi ubezpieczeniami społecznymi z mocy ustawy,
przeto Sąd Najwyższy oddalił niemającą usprawiedliwionych podstaw skargę
kasacyjną rolniczego organu rentowego w zgodzie z art. 39814
k.p.c., orzekając o
należnych odwołującemu się rolnikowi kosztach zastępstwa procesowego w
postępowaniu kasacyjnym na podstawie art. 98 k.p.c.
eb