III CSK 276/15
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Izby:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:30-05-2016
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:
Pełny tekst orzeczenia
Sygn. akt III CSK 276/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Marian Kocon (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa Funduszu […] S.A.
z siedzibą we W.
przeciwko J. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 7 kwietnia 2016 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 lutego 2015 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w pkt 1 (pierwszym) i w tym zakresie
sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 27 lutego 2015 r. oddalił apelację pozwanej
J. S. od wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 8 marca 2016 r. zasądzającego od
pozwanej na rzecz powodowego Funduszu […] S.Ą. z siedzibą we W. dochodzoną
pozwem kwotę z odsetkami tytułem zwrotu nienależnego świadczenia. U podłoża
tego rozstrzygnięcia legł pogląd, oparty na art. 565 § 1 k.p.c., że w procesie o
dalszą - ponad prawomocnie uwzględnioną - część świadczenia z tego samego
stosunku prawnego sąd nie może w niezmienionych okolicznościach faktycznych
odmiennie orzec o zasadzie odpowiedzialności pozwanego.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyła pozwana z obu podstaw kasacyjnych
z art. 3983
k.p.c. Zarzucając naruszenie art. 365 § 1 k.p.c., art. 409, 678 § 1, 58 § 1
i § 3, 83, 156, 659 § 1, 410, 411 k.c. wniosła o jego uchylenie oraz przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Apelacyjny wyrażając przytoczony pogląd powołał się na uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 29 marca 1994 r., III CZP 29/94 (Biul. SN 1994, nr 3. s. 17),
w której przyjęto, że prawomocny wyrok aczkolwiek nie ma powagi rzeczy
osądzonej co do reszty, która nie była przedmiotem orzekania, to jednak w procesie
o dalszą - ponad prawomocnie uwzględnioną - część świadczenia z tego samego
stosunku prawnego, sąd nie może w niezmienionych okolicznościach odmiennie
orzec o zasadzie odpowiedzialności pozwanego. Dopuszczenie do rozbieżnego
oceniania zasadności tego samego roszczenia w tych samych okolicznościach
byłoby zaprzeczeniem społecznych oczekiwanych reguł ochrony prawnej
i naruszeniem zasady zaufania do wymiaru sprawiedliwości. Ryzyko sprzeczności
wyroków mogących zapaść w kilku procesach częściowych zniweczyłoby walor
rozdrobnienia roszczeń polegający na możliwości przeprowadzenia procesu
„próbnego", mającego na równi z procesem o ustalenie wyjaśnić, czy pomiędzy
stronami istnieje stosunek prawny, z którego wynika uzasadnione co do zasady
roszczenie (podobnie w wyrokach SN z dnia: 23 marca 2006 r., IV CSK 89/05,
OSNC 2007, nr 1, poz. 15 oraz 5 kwietnia 2007 r., II CSK 26/07, nie publ.).
3
Ponieważ przepisy art. 365 § 1 - 366 k.p.c. odpowiadają co do zasady treści
art. 381 - 382 Kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r. (Rozporządzenie
Prezydenta RP z 29 listopada 1930 r. - Kodeks postępowania cywilnego, tekst
jednolity z 1 grudnia 1932 r., Dz. U. 1932, Nr 112, poz. 934.), to warto przypomnieć,
że pod jego rządami w doktrynie przeważało stanowisko, według którego skutki
wyroku w procesie częściowym są ograniczone wyłącznie do żądanej w nim części
świadczenia, niezależnie od tego, czy powództwo zostało uwzględnione, czy
oddalone. Wskazywano, że motywy orzeczenia nie mają znaczenia w sprawie
o inny przedmiot, choćby część przedtem dochodzona razem z nim stanowiła jedną
całość. Wychodzono przy tym z założenia, że roszczenia procesowe dochodzone
w procesach częściowych są różne. W orzecznictwie aczkolwiek brak
jednoznacznych wypowiedzi w tym przedmiocie, niemniej jednak Sąd Najwyższy
dopuszczał jednoczesne toczenie się procesów o różne części tego samego
świadczenia (uchwała SN, zasad prawna, z dnia 15 maja 1937 r., OSN 1937, nr 9,
poz. 305) uznając, że wyrok oddalający powództwo częściowe nie cieszy się
powagą rzeczy osądzonej w procesie o dalsze części tego samego świadczenia
(orzeczenie SN z dnia 9 marca 1938 r., C I 1679/37, PPC 1938, nr 16 - 18 s. 559).
Po wejściu w życie kodeksu postępowania cywilnego z 1964 r. powyższe
stanowisko zostało przez Sąd Najwyższy podtrzymane w sprawach nie objętych
zakazem ultra petita non cognoscitur. Odmienne, wyrażone przez Sąd Najwyższy
w powołanej uchwale z dnia 29 marca 1994 r., III CZP 29/94, jak i w późniejszych
powołanych orzeczeniach, oparte na art. 365 § 1 k.p.c., z założenia ma
gwarantować poszanowanie orzeczenia sądu w innej sprawie. Za przyjęciem tego
stanowiska mogłyby przemawiać argumenty celowościowe. Przeciwstawne
rozstrzygnięcia o podstawie odpowiedzialności w tych samych okolicznościach
faktycznych mogą być niezrozumiałe i odbierane przez strony jako krzywdzące.
Niemnie jednak, prawo procesowe cywilne, co trzeba podkreślić, gwarantuje
jednolitość rozstrzygnięć wyłącznie w tych granicach, w jakich są one
objęte prawomocnością. W konsekwencji rozstrzygnięcie w przedmiocie „zasady
odpowiedzialności" tylko wtedy mogłoby stanąć na przeszkodzie dokonaniu
odmiennych ustaleń w kolejnym procesie częściowym, gdyby korzystało
4
z prawomocności materialnej. Na tle art. 366 k.p.c. prawomocność uzyskuje jedynie
ten „stosunek prawny", który stanowił bezpośredni przedmiot rozstrzygnięcia.
Przy określaniu konsekwencji wyroku wydanego w procesie częściowym dla
kolejnych procesów o część tego samego świadczenia należy kierować się treścią
żądania pozwu (art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.). Sąd nie orzeka o stosunku prawnym
(stosunkach prawnych) między stronami, lecz o żądaniu powoda (art. 321 § 1 i art.
325 k.p.c.). Wiążące ustalenie stosunku prawnego będącego źródłem świadczenia
możliwe jest natomiast tylko wtedy, gdy stanie się przedmiotem wyraźnego żądania
strony podniesionego w drodze szczególnego powództwa. Przeto w procesie
częściowym o świadczenie przesądzenie o stosunku podstawowym („zasadzie
odpowiedzialności") nie korzysta z prawomocności materialnej. Gwarancją
niewzruszalności objęte jest jedynie stwierdzenie sądu, że na podstawie ustalonych
okoliczności faktycznych powodowi przysługuje liczbowo określona w pozwie kwota.
Wyrok taki nie zawiera wiążącej wypowiedzi o dalej idącym świadczeniu, którego
powód mógłby domagać się od pozwanego. Rozstrzygnięcie o stosunku prawnym
stanowiącym podstawę roszczenia następuje jedynie w ramach kwestii
prejudycjalnej, a to oznacza, że prawomocny wyrok uwzględniający powództwo
częściowe nie tylko nie pociąga za sobą powagi rzeczy osądzonej o kolejną część
tego samego świadczenia, lecz także nie oddziałuje wiążąco w kolejnym
procesie na płaszczyźnie prejudycjalnej (por. wyrok SN z dnia 15 stycznia 2015 r.,
IV CSK 181/14, nie publ.). Do odmiennego wniosku nie skłania argument,
że zanegowanie wiążącej mocy wyroku w procesie częściowym w odniesieniu do
„zasady odpowiedzialności" czyniłoby iluzorycznym sens procesu częściowego.
Reasumując, nie jest uprawnione stanowisko, że gdy w jednym
postępowaniu sądowym sąd oceni istnienie konkretnego stosunku prawnego,
ponieważ zasądzi mające wynikać z niego świadczenie, to w innym postępowaniu
sąd jest tą oceną związany. Wyrok wiąże, co do jego rozstrzygnięcia, mianowicie
przysługiwania tego konkretnego roszczenia, natomiast nie, co do oceny prawnej
relacji między stronami, z której to roszczenie miałoby wynikać.
5
Stanowisko Sądu Apelacyjnego, powzięte wbrew powyższemu, stanowi
obrazę art. 365 § 1 k.p.c. na tyle istotną, iż powoduje uchylenie zaskarżonego
wyroku bez potrzeby rozważenia pozostałych zarzutów skargi kasacyjnej.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł, jak w wyroku.
eb
jw
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Marian Kocon (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa Funduszu […] S.A.
z siedzibą we W.
przeciwko J. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 7 kwietnia 2016 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 lutego 2015 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w pkt 1 (pierwszym) i w tym zakresie
sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 27 lutego 2015 r. oddalił apelację pozwanej
J. S. od wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 8 marca 2016 r. zasądzającego od
pozwanej na rzecz powodowego Funduszu […] S.Ą. z siedzibą we W. dochodzoną
pozwem kwotę z odsetkami tytułem zwrotu nienależnego świadczenia. U podłoża
tego rozstrzygnięcia legł pogląd, oparty na art. 565 § 1 k.p.c., że w procesie o
dalszą - ponad prawomocnie uwzględnioną - część świadczenia z tego samego
stosunku prawnego sąd nie może w niezmienionych okolicznościach faktycznych
odmiennie orzec o zasadzie odpowiedzialności pozwanego.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyła pozwana z obu podstaw kasacyjnych
z art. 3983
k.p.c. Zarzucając naruszenie art. 365 § 1 k.p.c., art. 409, 678 § 1, 58 § 1
i § 3, 83, 156, 659 § 1, 410, 411 k.c. wniosła o jego uchylenie oraz przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Apelacyjny wyrażając przytoczony pogląd powołał się na uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 29 marca 1994 r., III CZP 29/94 (Biul. SN 1994, nr 3. s. 17),
w której przyjęto, że prawomocny wyrok aczkolwiek nie ma powagi rzeczy
osądzonej co do reszty, która nie była przedmiotem orzekania, to jednak w procesie
o dalszą - ponad prawomocnie uwzględnioną - część świadczenia z tego samego
stosunku prawnego, sąd nie może w niezmienionych okolicznościach odmiennie
orzec o zasadzie odpowiedzialności pozwanego. Dopuszczenie do rozbieżnego
oceniania zasadności tego samego roszczenia w tych samych okolicznościach
byłoby zaprzeczeniem społecznych oczekiwanych reguł ochrony prawnej
i naruszeniem zasady zaufania do wymiaru sprawiedliwości. Ryzyko sprzeczności
wyroków mogących zapaść w kilku procesach częściowych zniweczyłoby walor
rozdrobnienia roszczeń polegający na możliwości przeprowadzenia procesu
„próbnego", mającego na równi z procesem o ustalenie wyjaśnić, czy pomiędzy
stronami istnieje stosunek prawny, z którego wynika uzasadnione co do zasady
roszczenie (podobnie w wyrokach SN z dnia: 23 marca 2006 r., IV CSK 89/05,
OSNC 2007, nr 1, poz. 15 oraz 5 kwietnia 2007 r., II CSK 26/07, nie publ.).
3
Ponieważ przepisy art. 365 § 1 - 366 k.p.c. odpowiadają co do zasady treści
art. 381 - 382 Kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r. (Rozporządzenie
Prezydenta RP z 29 listopada 1930 r. - Kodeks postępowania cywilnego, tekst
jednolity z 1 grudnia 1932 r., Dz. U. 1932, Nr 112, poz. 934.), to warto przypomnieć,
że pod jego rządami w doktrynie przeważało stanowisko, według którego skutki
wyroku w procesie częściowym są ograniczone wyłącznie do żądanej w nim części
świadczenia, niezależnie od tego, czy powództwo zostało uwzględnione, czy
oddalone. Wskazywano, że motywy orzeczenia nie mają znaczenia w sprawie
o inny przedmiot, choćby część przedtem dochodzona razem z nim stanowiła jedną
całość. Wychodzono przy tym z założenia, że roszczenia procesowe dochodzone
w procesach częściowych są różne. W orzecznictwie aczkolwiek brak
jednoznacznych wypowiedzi w tym przedmiocie, niemniej jednak Sąd Najwyższy
dopuszczał jednoczesne toczenie się procesów o różne części tego samego
świadczenia (uchwała SN, zasad prawna, z dnia 15 maja 1937 r., OSN 1937, nr 9,
poz. 305) uznając, że wyrok oddalający powództwo częściowe nie cieszy się
powagą rzeczy osądzonej w procesie o dalsze części tego samego świadczenia
(orzeczenie SN z dnia 9 marca 1938 r., C I 1679/37, PPC 1938, nr 16 - 18 s. 559).
Po wejściu w życie kodeksu postępowania cywilnego z 1964 r. powyższe
stanowisko zostało przez Sąd Najwyższy podtrzymane w sprawach nie objętych
zakazem ultra petita non cognoscitur. Odmienne, wyrażone przez Sąd Najwyższy
w powołanej uchwale z dnia 29 marca 1994 r., III CZP 29/94, jak i w późniejszych
powołanych orzeczeniach, oparte na art. 365 § 1 k.p.c., z założenia ma
gwarantować poszanowanie orzeczenia sądu w innej sprawie. Za przyjęciem tego
stanowiska mogłyby przemawiać argumenty celowościowe. Przeciwstawne
rozstrzygnięcia o podstawie odpowiedzialności w tych samych okolicznościach
faktycznych mogą być niezrozumiałe i odbierane przez strony jako krzywdzące.
Niemnie jednak, prawo procesowe cywilne, co trzeba podkreślić, gwarantuje
jednolitość rozstrzygnięć wyłącznie w tych granicach, w jakich są one
objęte prawomocnością. W konsekwencji rozstrzygnięcie w przedmiocie „zasady
odpowiedzialności" tylko wtedy mogłoby stanąć na przeszkodzie dokonaniu
odmiennych ustaleń w kolejnym procesie częściowym, gdyby korzystało
4
z prawomocności materialnej. Na tle art. 366 k.p.c. prawomocność uzyskuje jedynie
ten „stosunek prawny", który stanowił bezpośredni przedmiot rozstrzygnięcia.
Przy określaniu konsekwencji wyroku wydanego w procesie częściowym dla
kolejnych procesów o część tego samego świadczenia należy kierować się treścią
żądania pozwu (art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.). Sąd nie orzeka o stosunku prawnym
(stosunkach prawnych) między stronami, lecz o żądaniu powoda (art. 321 § 1 i art.
325 k.p.c.). Wiążące ustalenie stosunku prawnego będącego źródłem świadczenia
możliwe jest natomiast tylko wtedy, gdy stanie się przedmiotem wyraźnego żądania
strony podniesionego w drodze szczególnego powództwa. Przeto w procesie
częściowym o świadczenie przesądzenie o stosunku podstawowym („zasadzie
odpowiedzialności") nie korzysta z prawomocności materialnej. Gwarancją
niewzruszalności objęte jest jedynie stwierdzenie sądu, że na podstawie ustalonych
okoliczności faktycznych powodowi przysługuje liczbowo określona w pozwie kwota.
Wyrok taki nie zawiera wiążącej wypowiedzi o dalej idącym świadczeniu, którego
powód mógłby domagać się od pozwanego. Rozstrzygnięcie o stosunku prawnym
stanowiącym podstawę roszczenia następuje jedynie w ramach kwestii
prejudycjalnej, a to oznacza, że prawomocny wyrok uwzględniający powództwo
częściowe nie tylko nie pociąga za sobą powagi rzeczy osądzonej o kolejną część
tego samego świadczenia, lecz także nie oddziałuje wiążąco w kolejnym
procesie na płaszczyźnie prejudycjalnej (por. wyrok SN z dnia 15 stycznia 2015 r.,
IV CSK 181/14, nie publ.). Do odmiennego wniosku nie skłania argument,
że zanegowanie wiążącej mocy wyroku w procesie częściowym w odniesieniu do
„zasady odpowiedzialności" czyniłoby iluzorycznym sens procesu częściowego.
Reasumując, nie jest uprawnione stanowisko, że gdy w jednym
postępowaniu sądowym sąd oceni istnienie konkretnego stosunku prawnego,
ponieważ zasądzi mające wynikać z niego świadczenie, to w innym postępowaniu
sąd jest tą oceną związany. Wyrok wiąże, co do jego rozstrzygnięcia, mianowicie
przysługiwania tego konkretnego roszczenia, natomiast nie, co do oceny prawnej
relacji między stronami, z której to roszczenie miałoby wynikać.
5
Stanowisko Sądu Apelacyjnego, powzięte wbrew powyższemu, stanowi
obrazę art. 365 § 1 k.p.c. na tyle istotną, iż powoduje uchylenie zaskarżonego
wyroku bez potrzeby rozważenia pozostałych zarzutów skargi kasacyjnej.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł, jak w wyroku.
eb
jw