Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 385/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
w sprawie z powództwa T. S.
przeciwko E. S. i L.B.-B.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 6 kwietnia 2016 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 grudnia 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powódki na rzecz
pozwanych kwotę 3600,- (trzy tysiące sześćset) złotych z tytułu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 19 listopada 2013 r. Sąd Okręgowy w G. ustalił w sprawie z
powództwa T. S. przeciwko E.S. i L. B.-B., że umowa darowizny zawarta notarialnie
dnia 17 czerwca 2013 r. między E. S. a L. B.-B. jest nieważna i zasądził koszty
postępowania.
Rozstrzygnięcie zostało oparte na ustaleniach faktycznych i ich ocenie
prawnej, z których wynika, że w 1977 r. E. S. nabył własnościowe prawo do lokalu
mieszkalnego w G., a w 1984 r. zawarł związek małżeński z powódką, po czym
mając jej zgodę w 1993 r. dokonał zamiany wymienionego lokalu na inny lokal
mieszkalny, którego dotychczasowemu właścicielowi uiszczona została dopłata,
pochodząca z majątku wspólnego E. i T. S. Na zawarcie umowy zamiany pozwany
otrzymał zgodę Spółdzielni Mieszkaniowej, w której zasobach znajdowało się nowe
mieszkanie oraz stosowny przydział ze wskazaniem na prawo do zamieszkania w
tym lokalu także powódki oraz J. S. W 2006 r. małżonkowie S. zawarli umowę
o rozdzielności majątkowej; nie został przeprowadzony podział majątku wspólnego.
Dnia 17 czerwca 2013 r. pozwany zawarł umowę darowizny spółdzielczego prawa
do posiadanego lokalu wraz z wkładem budowlanym na rzecz pozwanej L. B.-B.
oświadczając, że zbywane prawo stanowi jego majątek osobisty.
Sąd pierwszej instancji uznał, że w sprawie nie ma zastosowania art. 215 § 2
Prawa spółdzielczego, lecz ogólne uregulowanie zawarte w art. 32 i 33 k.r.op.,
a więc nabycie lokalu mieszkalnego w wyniku dokonanej zamiany nastąpiło do
majątku wspólnego małżonków, gdyż nabycie to nie nastąpiło wyłącznie
ze środków pochodzących z majątku odrębnego, lecz także z majątku wspólnego,
który stanowiła dopłata do wartości mieszkania nabywanego drogą zamiany.
W tej sytuacji do zbycia tego mieszkania konieczna była zgoda drugiego małżonka
(art. 37 § 1 pkt 2 k.r.op. w ówczesnym brzmieniu), a takiej zgody powódka nie
udzieliła, więc umowa darowizny okazała się bezwzględnie nieważna.
W wyniku rozpoznania apelacji pozwanych od wyroku Sądu Okręgowego,
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 10 grudnia 2014 r. zmienił zaskarżony wyrok i
oddalił powództwo, orzekając również o kosztach postępowania. Aprobując ocenę
3
prawną Sądu pierwszej instancji co do mających zastosowanie w sprawie
przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, nie podzielił stanowiska
prowadzącego do uwzględnienia powództwa ze względu na opowiedzenie się
za koncepcją zaliczenia przedmiotów majątkowych do majątku wspólnego lub
odrębnego w razie surogacji, zależnie od tego, z którego majątku pochodzi
podstawowa część środków. W rozpoznawanej sprawie przeważająca
(podstawowa) część środków finansowych pochodziła z majątku odrębnego
pozwanego (250 mln złotych przed denominacją wobec 170 mln złotych przed
denominacją z tytułu dopłaty do tego mieszkania z majątku wspólnego), a ponadto
w umowie zamiany mieszkań z 1993 r. znajduje się oświadczenie powódki
o odrębnym majątku pozwanego i o tym, że nabywane mieszkanie drogą zamiany
wejść ma do jego majątku odrębnego. W tej sytuacji Sąd Apelacyjny uznał,
że powództwo nie zasługuje na uwzględnienie.
W skardze kasacyjnej powódka zarzuciła Sądowi drugiej instancji
naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 382 w związku z art. 391 § 1, art. 233
§ 1 i art. 328 § 2 k.p.c. przez rozstrzygnięcie sprawy bez szczegółowego ustalenia
brzmienia umowy zamiany mieszkań oraz pominięcia dowodów z szeregu
dokumentów. Naruszenie przepisów prawa materialnego dotyczy art. 65 § 1 i 2 k.c.
oraz art. 32 § 1, art. 32 § 2 i art. 36 § 2 k.r.op. (sprzed nowelizacji z 2004 r.)
odnośnie do przyjęcia, że objęte sporem prawo nie weszło do majątku
wspólnego objętego wspólnością majątkową małżeńską a do majątku odrębnego
(osobistego) pozwanego, a także art. 31 § 1 zdanie pierwsze, art. 33 pkt 10, art. 37
§ 1 pkt 2, art. 37 § 2 w związku z art. 37 § 1 pkt 2 k.r.op. oraz art. 58 § 1 k.c. i art.
46 k.r.op. w związku z art. 1036 k.c. (w aktualnym brzmieniu) przez wykładnię
i zastosowanie lub niezastosowanie tych przepisów w sposób prowadzący do
oddalenia powództwa. Skarżąca wniosła o uchylenie w całości zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie oddalenie
apelacji, wraz z zasądzeniem kosztów postępowania.
W odpowiedzi pozwani wnieśli o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie
kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
W sprawie niesporne były podstawowe elementy stanu faktycznego
odnośnie do podejmowanych czynności dotyczących lokalu mieszkalnego nabytego
przez pozwanego, następnie zamienionego na inny lokal i w końcu darowanego
pozwanej. Z ustaleń w dotychczasowym toku postępowania, które wiążą Sąd
Najwyższy (art. 39813
§ 2 k.p.c.) wynika, że nabycie pierwszego lokalu
mieszkalnego jako własnościowego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej
nastąpiło przez pozwanego w 1977 r., a więc na siedem lat przed zawarciem
związku małżeńskiego z powódką. Prawo to znalazło się więc w majątku osobistym
pozwanego. Dziewięć lat później, po bezskutecznym ubieganiu się o przydział
większego lokalu od spółdzielni mieszkaniowej, pozwany za zgodą powódki (żony)
zawarł z osobą fizyczną umowę zamiany posiadanego lokalu na większy lokal
w sąsiedztwie wraz z wkładem budowlanym na warunkach własnościowego prawa
do lokalu, przy czym ze względu na różnicę wartości zamienianych praw pozwany
za zgodą powódki uiścił zamieniającemu się dopłatę ze środków pochodzących
z majątku wspólnego małżonków. Kwestie te zostały ustalone, zwłaszcza na
podstawie dokumentu umowy zamiany z 1993 r., a wejście do majątku odrębnego
pozwanego uzyskanego prawa w wyniku zamiany jest wynikiem zastosowania
zasady surogacji rzeczowej, co nie wydaje się, aby w ówczesnym czasie budziło
wątpliwości. Zastosowanie surogacji rzeczowej jest, zdaniem orzecznictwa możliwe
w stosunkach majątkowych małżeńskich, jeżeli nabyty przedmiot stanowić będzie
ekonomiczny odpowiednik przedmiotu należącego do majątku osobistego nabywcy,
którego ten w związku z zawarciem umowy się wyzbył; stanowisko takie było
już wyrażane na gruncie poprzednich przepisów prawa rodzinnego i pozostaje
aktualne (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 listopada 1962 r., III CO 2/62,
OSNC 1963, nr 10, poz. 217; uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia
19 sierpnia 2009 r., III CZP 53/09, OSNC 2010, nr 2, poz. 28).
Podnoszenie w skardze kasacyjnej problemu rozstrzygnięcia sprawy przez
Sąd drugiej instancji bez szczegółowego ustalenia brzmienia umowy zamiany,
wobec dostępności w aktach tej umowy i wiedzy co do jej treści jest niezasadne,
gdyż wskazane ustalenia wyraźnie z niej wynikają. Należy mieć na uwadze realia
czasu dokonywania tych czynności, a więc zarówno ówczesnych uprawnień
spółdzielni mieszkaniowej, nawet wobec posiadacza mieszkania na warunkach
5
własnościowych, jednakże o charakterze prawa rzeczowego ograniczonego
i własności spółdzielni, jej prawa i konieczności dokonywania przydziału lokalu,
a także weryfikowania określonych uprawnień i przywilejów niektórych kategorii
osób, np. do dodatkowej powierzchni mieszkalnej z tytułu wykonywanego zawodu.
Nie ma to jednak żadnego wpływu na ocenę sytuacji prawnej, jaka powstała
w wyniku zamiany prawa własnościowego do lokalu mieszkalnego będącego
składnikiem majątku odrębnego pozwanego na takie samo prawo do innego lokalu.
W szczególności jest tak wtedy, gdy z umowy zamiany nie wynika, aby wolą
małżonków było wejście tego prawa do majątku wspólnego, a wręcz przeciwnie,
współmałżonek potwierdza nabycie prawa do majątku odrębnego drugiego
małżonka, co powódka uczyniła. Wszelkie zarzuty skargi kasacyjnej dotyczące
naruszenia w związku z dotychczasowymi ustaleniami stanu faktycznego, a także
nieprzeprowadzenia odpowiednich dowodów, z których ma wynikać naruszenie
wskazanych w skardze przepisów k.r.op. we wcześniejszym i obecnym brzmieniu
oraz przepisów postępowania cywilnego nie mogą zostać uwzględnione.
W podstawowej warstwie zarzuty te nie mają związku ze stroną prawną
rozstrzygnięcia, a kwestionują ustalenia faktyczne pozostające poza podstawami
skargi kasacyjnej (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Zasadniczą kwestią, którą należy rozważyć jest wpływ dopłaty dokonanej
z majątku wspólnego do wartości prawa do lokalu mieszkalnego, nabywanego
w wyniku zamiany. Z dwóch koncepcji, jakie mogą znaleźć zastosowanie
w wypadku nabycia prawa ze środków pochodzących z majątku odrębnego
oraz częściowo z majątku wspólnego, opowiedzieć się należy za poglądem
obecnie dominującym w doktrynie i orzecznictwie, a mianowicie, że o wejściu do
majątku odrębnego lub wspólnego decydować winna wielkość zaangażowanego
majątku. Jeżeli więc przeważa i to znacznie wartość majątku odrębnego,
to przedmiot nabycia nie wchodzi, jak się twierdzi w odosobnionych poglądach
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2014 r., III CSK 87/14,
nie publ.) do każdego z majątków (wspólnego i odrębnego) w częściach
ułamkowych proporcjonalnie do zaangażowanych środków, lecz powinien stanowić
składnik majątku odrębnego z obowiązkiem rozliczenia się wobec współmałżonka
z wartości zaangażowanego majątku wspólnego (art. 45 k.r.op.). Stanowisko takie
6
przeważa, znajdując wyraz w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 12 maja 2000 r., V CKN 50/00, nie publ.; postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2008 r., IV CSK 60/08, nie publ.; uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZP 53/09, OSNC 2010, nr 2,
poz. 28; uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia
2013 r., IV CSK 521/12, nie publ.).
Z ustaleń w rozpoznawanej sprawie wynika, że w blisko 70% spłata wyższej
wartości lokalu mieszkalnego, na który swoje prawo zamienił pozwany pochodziła
z jego majątku odrębnego, a reszta z majątku wspólnego, a więc i należąca do
niego, czyli przewaga wartości prawa nabytego przez pozwanego drogą surogacji
do jego majątku osobistego była znaczna. Za wejściem do majątku osobistego
pozwanego przemawiała też, wyrażona poza obowiązkiem prawnym wola powódki,
znajdująca się w § 4 umowy zamiany. Można więc stwierdzić, że wolą obojga
małżonków było, w chwili podejmowania decyzji, zaliczenie nabywanego drogą
zamiany własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego do majątku osobistego
(odrębnego) pozwanego. W takiej sytuacji, gdy ponadto w 2006 r. małżonkowie
zawarli umowę ustanawiającą między nimi rozdzielność majątkową nie było
w ogóle potrzebne uzyskiwanie przez pozwanego w 2013 r. zgody żony (powódki)
na dokonanie na rzecz pozwanej darowizny, należącego tylko do pozwanego
prawa do lokalu mieszkalnego. Zaznaczyć należy, że wyzbycie się przedmiotu
majątku osobistego przez pozwanego w drodze darowizny nie narusza uprawnień
powódki wynikających z podziału majątku wspólnego, gdyż, na co trafnie wskazują
pozwani w odpowiedzi na skargę, w dalszym ciągu przysługuje jej roszczenie o
rozliczenie z majątku wspólnego stron, jako nakładu na majątek odrębny (osobisty)
pozwanego.
W tym stanie rzeczy nie można zgodzić się ze skarżącym, że umowa
darowizny naruszyła wskazane w skardze przepisy dotyczące stosunków
majątkowych między małżonkami, co skutkować by miało nieważnością tej umowy
na podstawie art. 58 § 1 k.c.
7
Na podstawie art. 39814
skarga kasacyjna podlegała oddaleniu
z zasądzeniem kosztów postępowania od powódki na rzecz pozwanych w łącznej
wysokości 3600 złotych (art. 98 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).
jw
eb