Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 196/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Frańczak (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Piotr Prusinowski
Protokolant Joanna Porowska
w sprawie z odwołania B. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o ustalenie podlegania ubezpieczeniu,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 5 kwietnia 2016 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 września 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Ł. wyrokiem z
dnia 21 października 2013 r. oddalił odwołanie ubezpieczonego B. M. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 4 lipca 2012 r. stwierdzającej, że
2
ubezpieczony jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą, nie
mająca ustalonego prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, dla której
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne stanowi zadeklarowana
kwota nie niższa niż 60% kwoty przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia nie
podlega obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym, wypadkowemu i
dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu od dnia 6 października 2009 r.
Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczony B. M. od dnia 31 grudnia 1989 r.
prowadził działalność gospodarczą pod nazwą „M.” Przedmiotem wykonywanej
działalności była sprzedaż detaliczna żywności i produktów spożywczych
prowadzona na straganach i targowiskach, sprzedaż detaliczna pozostałych
towarów prowadzona na straganach i targowiskach, sprzedaż detaliczna
bezpośrednia prowadzona poza siecią sklepową, produkcja ubrań roboczych.
Ubezpieczony zgłosił się jako płatnik składek oraz do obowiązkowych ubezpieczeń
społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego od dnia 31 grudnia 1998 r. oraz do
dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego od dnia 1 stycznia 1999 r.
Ubezpieczony uległ wypadkowi komunikacyjnemu w 1999 r., na skutek którego miał
problemy zdrowotne. Od około 20 lat ma rozpoznany zespół uzależnienia od
alkoholu. Leczy się w związku z chorobą serca oraz zaburzeniami nastroju.
Kilkakrotnie był hospitalizowany z przyczyn psychiatrycznych. Miał wystawione
zaświadczenia o niezdolności do pracy w następujących okresach: od 18 grudnia
1998 r. do 29 maja 1999 r., od 20 września 1999 r. do 30 listopada 1999 r., od 5
maja 2000 r. do 26 maja 2000 r., od 9 czerwca 2000 r. do 31 lipca 2000 r., od 11
września 2000 r. do 16 grudnia 2000 r., od 28 grudnia 2000 r. do 4 stycznia 2001 r.,
od 15 stycznia 2001 r. do 23 stycznia 2001 r., od 17 kwietnia 2001 r. do 21 lipca
2001 r., od 26 lipca 2001 r. do 7 września 2001 r., od 11 września 2001 r. do 17
października 2001 r., od 21 grudnia 2001 r. do 17 kwietnia 2002 r., od 17 lipca 2002
r. do 11 września 2002 r., od 18 września 2002 r. do 17 stycznia 2003 r., od 21
stycznia 2003 r. do 9 lipca 2005 r., od 20 lipca 2005 r. do 3 września 2005 r., od 6
września 2005 r. do 4 marca 2006 r., od 15 marca 2006 r. do 12 września 2006 r.,
od 14 października 2006 r. do 7 kwietnia 2008 r., od 22 kwietnia 2008 r. do 12
września 2009 r., od 3 listopada 2009 r. do 25 listopada 2009 r., od 21 grudnia
2009 r. do 20 czerwca 2010 r., od 7 lipca 2010 r. do 27 sierpnia 2010 r., od 7
3
września 2010 r do 29 października 2010 r., od 22 listopada 2010 r. do 11 kwietnia
2011 r., od 9 maja 2011 r. do 15 października 2011 r., od 6 grudnia 2011 r. do 6
marca 2012 r., od 26 marca 2012 r. do 23 czerwca 2012 r. W okresach od 18
października 2003 r. do 12 sierpnia 2004 r., od 14 kwietnia 2007 r. do 7 kwietnia
2008 r., od 18 września 2008 r. do 12 września 2009 r. ubezpieczony przebywał na
świadczeniach rehabilitacyjnych.
Z ustaleń Sądu Okręgowego wynika, że w dniu 1 lipca 2009 r. ubezpieczony
zawarł ze swoją córką M. M. umowę o pracę na czas nieokreślony na stanowisku
przedstawiciela handlowego - sprzedawcy w pełnym wymiarze czasu pracy, za
wynagrodzeniem miesięcznym w kwocie 1.600 zł. Od dnia 6 października 2009 r. M.
M. stała się niezdolna do pracy w związku z ciążą, następnie przebywała na urlopie
macierzyńskim, przedłużonym urlopie macierzyńskim, urlopie wychowawczym, po
czym wyjechała za granicę. Ubezpieczony z uwagi na swój stan zdrowia w 2009 r.
sam już nie handlował towarem na targowiskach i straganach. Jego córka w
okresie zatrudnienia wyprzedała prawie cały towar, jakim jeszcze dysponował. W
latach późniejszych ubezpieczony nie miał już żadnych dochodów ze sprzedaży
towaru przeznaczonego do prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej. Z
uwagi na chorobę nie potrafił samodzielnie załatwiać swoich spraw i nie był w
stanie prowadzić działalności gospodarczej. Pił alkohol w dużych ilościach, wpadał
w ciągi alkoholowe, które trwały około miesiąca. Ubezpieczony był w takim stanie,
że nie wiedział, czy sprzedał jakiś towar czy też nie. Faktycznie nie prowadził już
działalności gospodarczej, nie miał z tego tytułu dochodów, nie dysponował
towarem, którym mógłby handlować i nie dokupował nowego towaru, nie dawał
ogłoszeń odnośnie prowadzonej działalności, nie szukał klientów, ani pracowników,
którzy mogliby zastąpić go w prowadzonej działalności w okresach jego
niezdolności do pracy. Zdarzało się sporadycznie, że ubezpieczony sprzedał na
targowisku używaną rzecz, bądź rzeczy kolegów, ale nie wykazywał tego jako
dochodu z tytułu prowadzonej działalności. Nie wystawiał faktur. Zdarzało się, że
sprzedawał na rynku towary Rosjan, ale jak sprzedał ich towary, to oddawał im
pieniądze. Po wyprzedaży towaru przez córkę ubezpieczonego, jedynym towarem,
który nie został sprzedany było 85 metrów firanki, która figuruje w księgach
przychodów i rozchodów za lata 2009-2012. Orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS
4
z dnia 30 września 2009 r. ubezpieczony został uznany za częściowo niezdolnego
do pracy od wyczerpania zasiłku rehabilitacyjnego do dnia 30 września 2011 r.
Natomiast komisja lekarska ZUS uznała go za częściowo niezdolnego pracy od
wyczerpania zasiłku rehabilitacyjnego do dnia 31 października 2010 r.
Ubezpieczony opłacał składki na ubezpieczenia społeczne z pieniędzy uzyskanych
ze sprzedaży działki gruntu. Nie ma on przyznanego prawa do renty z tytułu
niezdolności do pracy.
Przy takich ustaleniach faktycznych Sąd Okręgowy na podstawie art. 6 ust. 1
pkt 5, art. 12 ust. 1, art. 13 pkt 4 oraz art. 8 ust. 6 pkt 1 i art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (obecnie
jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r. poz. 121 ze zm.) uznał, że ubezpieczony prowadził
pozarolniczą działalność gospodarczą do dnia 6 października 2009 r. Od tej daty
zaprzestał faktycznego wykonywania działalności gospodarczej, a więc od dnia 6
października 2009 r. nie podlegał ubezpieczeniom społecznym. Opłacanie składek
na ubezpieczenia społeczne miało jedynie na celu zapewnienie mu ochrony
zdrowotnej.
Od powyższego wyroku apelację wywiódł ubezpieczony zarzucając
naruszenie prawa materialnego - art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 12 ust. 1, art. 8 ust. 6 pkt 1,
art. 13 pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z przepisami
ustawy z dnia 1 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (jednolity tekst:
Dz.U. z 2015 r. poz. 584 ze zm.) przez przyjęcie, że od dnia 6 października 2009 r.
nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym i dobrowolnemu
ubezpieczeniu chorobowemu pomimo poczynionych ustaleń, że od dnia 6
października 2009 r. do chwili obecnej ma zarejestrowaną działalność gospodarczą
i w przerwach pomiędzy zwolnieniami lekarskimi lub przyznanymi świadczeniami
rehabilitacyjnymi prowadził działalność gospodarczą sprzedając towar w postaci
odzieży i firan na różnych rynkach, bazarach.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 24
września 2014 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji i poprzedzającą go decyzję
organu rentowego i ustalił, że ubezpieczony podlegał obowiązkowym
ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym i wypadkowym oraz dobrowolnemu
5
ubezpieczeniu chorobowemu w okresie od dnia 6 października 2009 r. do dnia 4
lipca 2012 r.
Sąd Apelacyjny w pierwszej kolejności wskazał, że poza sporem pozostaje,
iż ubezpieczony figuruje w rejestrze osób prowadzących pozarolniczą działalność
gospodarczą . Z tego tytułu zgłosił się do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych
i do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, opłacając wymagane składki. Z
powodu wypadku komunikacyjnego ubezpieczony faktycznie ograniczył działalność
gospodarczą wyłącznie do sprzedaży detalicznej prowadzonej na rynkach i
targowiskach. Od 1999 r. przebywał on na częstych i długotrwałych zwolnieniach
lekarskich, otrzymując zasiłki chorobowe oraz świadczenia rehabilitacyjne. Po
wyczerpaniu w 2009 r. prawa do świadczenia rehabilitacyjnego został uznany za
osobę okresowo częściowo niezdolną do pracy, jednak nie nabył prawa do renty z
tytułu niezdolności do pracy. Wobec tego korzystał z częstych zwolnień lekarskich i
był wielokrotnie hospitalizowany, w tym w oddziałach chorób wewnętrznych i
rehabilitacji kardiologicznej, oddziałach ratunkowych. Z zestawienia okresów
niezdolności do pracy wynika, że był on zdolny do pracy, z ograniczeniem
wynikającym z orzeczonej częściowej niezdolności do pracy, łącznie przez 54 dni
kalendarzowe w 2009 r., 63 dni w 2010 r., 46 dni w 2011 r. oraz w 2012 r. do dnia
wydania zaskarżonej decyzji 4 dni kalendarzowe.
W ocenie Sądu Apelacyjnego ubezpieczony w okresie objętym zaskarżoną
decyzją z powodu stanu zdrowia doznał przeszkód w prowadzeniu działalności
gospodarczej w okresach zwolnień lekarskich, jak również w okresie pobieranego
świadczenia rehabilitacyjnego. W krótkich przerwach pomiędzy zwolnieniami
lekarskimi nie był w stanie rozwijać prowadzonej działalności gospodarczej, chociaż
podejmował próby jej kontynuowania przez wystawianie na rynkach i bazarach
towarów nowych i używanych oraz przez nawiązanie współpracy z obcokrajowcami
handlującymi na bazarach w Ł., pobierając od nich towary do sprzedaży w ramach
umowy komisu. Wystawianie przez ubezpieczonego na rynkach towarów do
sprzedaży potwierdzili przesłuchani przed Sądem pierwszej instancji świadkowie.
Na tej podstawie Sąd pierwszej instancji ustalił, że ubezpieczony „sporadycznie
sprzedawał na targowiskach używane rzeczy, bądź rzeczy kolegów”. Zatem, jeżeli
ubezpieczony cokolwiek sprzedawał na targowiskach, to należy uznać, że robił to w
6
ramach prowadzonej działalności handlowej. Ubezpieczony nigdy nie twierdził, iż w
ramach tej działalności codziennie, albo kilka razy każdego miesiąca handlował na
targowiskach, w tym w okresach zwolnień lekarskich bądź pobieranego
świadczenia rehabilitacyjnego. To, że ubezpieczony nie wykazywał dochodów z
prowadzonej działalności gospodarczej w urzędzie skarbowym nie może stanowić
podstawy do uznania, że takiej działalności nie prowadził. Samo nieosiąganie przez
przedsiębiorcę spodziewanych zysków nie uzasadnia wyłączenia go z ubezpieczeń
społecznych. W tych okolicznościach sprawy stwierdzenie, że ubezpieczony trwale
zaprzestał prowadzenia działalności gospodarczej z dniem zaprzestania
świadczenia pracy przez jego córkę i nie miał zamiaru dalszego jej prowadzenia nie
znajduje uzasadnienia. Przeciwnie, z zeznań córki ubezpieczonego oraz jego
samego wynika, że mimo ograniczonej zdolności do pracy chciał on nadal
prowadzić działalność gospodarczą i prowadził ją w zmniejszonym zakresie
poprzez sprzedaż artykułów używanych oraz nowych przyjętych od innych osób
handlujących na rynkach i bazarach w ramach umowy komisu. Trudno sobie
wyobrazić, aby sprzedawał cudze towary bez jakiegokolwiek wynagrodzenia.
Sąd Apelacyjny wskazał, że osoby prowadzące pozarolniczą działalność
gospodarczą podlegają ubezpieczeniu chorobowemu dobrowolnie (art. 11 ust. 2
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), a prawo do tego ubezpieczenia
wygasa z chwilą ustania tytułu do podlegania obowiązkowi podlegania
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym (art. 14 ust. 2 pkt 3 ustawy).
Domniemywa się, że przedsiębiorca prowadzi działalność gospodarczą do dnia
wykreślenia go z odpowiedniej ewidencji (rejestru) osób prowadzących działalność
na jego wniosek lub z urzędu w drodze decyzji administracyjnej wydanej w trybie
przepisów o swobodzie działalności gospodarczej. Zatem osoba fizyczna, która
figuruje w odpowiedniej ewidencji osób prowadzących działalność gospodarczą i
nie zaprzestała prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej nie traci tytułu
do obowiązkowego podlegania ubezpieczeniom społecznym. Okoliczność, że w
dniu 6 października 2009 r. ubezpieczony był osobą okresowo częściowo niezdolną
do pracy bez prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy nie daje podstaw do
wyłączenia go z ubezpieczeń społecznych bez jednoczesnego ustalenia, że z tym
dniem faktycznie i trwale zaprzestał wykonywania pozarolniczej działalności
7
gospodarczej. Według Sądu Apelacyjnego, nieefektywne prowadzenie
jednoosobowej pozarolniczej działalności gospodarczej z powodu długotrwałych
zwolnień lekarskich, za które organ rentowy wypłacał zasiłki chorobowe nie może
stanowić podstawy do wstecznego wyłączenia z ubezpieczeń społecznych.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został w całości zaskarżony skargą kasacyjną
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, w której zarzucono naruszenie prawa
materialnego, a mianowicie:
1) art. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej przez jego błędną
wykładnię polegającą na przyjęciu, że w okresie od dnia 6 października 2009 r. do
dnia 4 lipca 2012 r. ubezpieczony prowadził pozarolniczą działalność gospodarczą;
2) art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 11 ust. 1, art. 12 ust. 1 i art. 13 pkt 4 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych przez błędne przyjęcie, że w spornym okresie
ubezpieczony podlega ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej.
Zdaniem organu rentowego, nie można uznać, że działania zarobkowe o
charakterze incydentalnym, a w rozpoznawanej sprawie „jakakolwiek sprzedaż na
rynku”, mogą być uznane za działalność gospodarczą, która według art. 2 ustawy o
swobodzie działalności gospodarczej ma być prowadzona w sposób ciągły,
zorganizowany i przede wszystkim zarobkowy. Z całą pewnością nie stanowi takiej
działalności sprzedaż używanych rzeczy po zmarłym szwagrze. Nie można również
podzielić poglądu Sądu drugiej instancji, że niewykazywanie przez kilka lat
przychodów z prowadzonej działalności nie ma znaczenia przy ocenie pozorności
prowadzenia takiej działalności. Incydentalne uzyskiwanie przychodów z doraźnie
podejmowanych zajęć należy kwalifikować jako pracę dorywczą, a nie prowadzenie
pozarolniczej działalności gospodarczej.
Skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie apelacji
ubezpieczonego oraz zasądzenie kosztów postępowania, w tym kosztów
zastępstwa procesowego według norm przepisanych, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego, w tym o
kosztach zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
8
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pełnomocnik ubezpieczonego z urzędu
wniósł o jej oddalenie i zasądzenie od skarżącego na rzecz ubezpieczonego
kosztów postępowania kasacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego
radcy ustanowionego z urzędu w wysokości 150% stawki minimalnej, ewentualnie o
przyznanie ich od Skarbu Państwa, oświadczając, że koszty te nie zostały pokryte
w całości ani w części.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych osoby prowadzące pozarolniczą działalność
gospodarczą podlegają obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i rentowego, zaś
z mocy art. 12 tejże ustawy – także obowiązkowi ubezpieczenia wypadkowego.
Jednocześnie na podstawie art. 11 ust. 2 ustawy podlegają na swój wniosek
dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu. Pojęcie osoby prowadzącej działalność
pozarolniczą zostało zdefiniowane na potrzeby ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych w jej art. 8 ust. 6 i dotyczy osób wykonujących różnego rodzaju
działalność na własny rachunek. Za osobę prowadząca pozarolniczą działalność
ustawa uznaje osobę (fizyczną) prowadzącą działalność gospodarczą na podstawie
przepisów o działalności gospodarczej lub innych przepisów szczególnych (art. 8
ust. 6 pkt 1 ustawy).
Zgodnie z art. 13 pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowym i
wypadkowemu podlegają osoby fizyczne prowadzące działalność pozarolniczą - od
dnia rozpoczęcia wykonywania działalności do dnia zaprzestania wykonywania tej
działalności, z wyłączeniem okresu, na który wykonywanie działalności zostało
zawieszone na podstawie przepisów o swobodzie działalności gospodarczej.
Chodzi w tym przepisie o faktyczne wykonywanie działalności pozarolniczej, w tym
działalności gospodarczej. Pojęcie to należy rozumieć w sposób przyjęty w ustawie
z dnia 1 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej. Oznacza to, że
wykonywanie pozarolniczej działalności w rozumieniu art. 13 ust. 4 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych to rzeczywista działalność o cechach
9
określonych w art. 2 ustawy o swobodzie gospodarczej, czyli zarobkowa
działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie,
rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa,
wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. W literaturze i orzecznictwie
przyjmuje się, że działalnością gospodarczą jest działalność wskazująca zawodowy,
czyli stały charakter, w tym powtarzalność podejmowanych działań,
podporządkowanie regułom zysku i opłacalności (lub zasadzie racjonalnego
gospodarowania) oraz uczestnictwo w działalności gospodarczej (por. uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1991 r., III CZP 117/91, OSNCP 1992 nr 5, poz.
65 oraz z dnia 23 lutego 2005 r., III CZP 88/04, OSNC nr 1, poz. 5, a także wyrok
Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 15 września 2005 r., FSK 2643/04,
LEX nr 153881).
Wobec tego nie stanowi działalności gospodarczej działalność wykonywana
okresowo i sporadycznie (por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia
19 marca 1991 r., II SA 898/90, ONSA 1992, nr 3-4, poz. 58 oraz z dnia 17
września 1997 r., II SA/Wa 1089/96, Pr. Gosp. 1998, nr 1, s. 32), a także jeśli nie
jest ona prowadzona w celu osiągnięcia dochodu (zarobku) rozumianego jako
nadwyżka przychodów nad poniesionymi kosztami. Określenie celu zarobkowego
ma wymiar subiektywny i mieści się w sferze zamiaru danego podmiotu. Zatem
wykonywanie działalności gospodarczej obejmuje faktyczne wykonywanie w celu
zarobkowym czynności określonych we wpisie do ewidencji działalności
gospodarczej (CEIDG), a także czynności zmierzających do zaistnienia takich
czynności gospodarczych (czynności przygotowawczych), polegających między
innymi na załatwianiu spraw urzędowych, poszukiwaniu klientów, posiadaniu lokalu
i narzędzi służących do jej prowadzenia, towarów do sprzedaży w ramach
działalności handlowej. Nie budzi wątpliwości, że osoba wykonująca działalność
gospodarczą musi podjąć szereg czynności o charakterze organizacyjnym, których
celem jest umożliwienie wykonywania tej działalności w sposób zorganizowany i
ciągły. Innymi słowy prowadzenie działalności gospodarczej to także proces
polegający na stworzeniu odpowiednich warunków do jej wykonywania. Przyjmuje
się, że decydującego znaczenia dla uznania, czy prowadzona jest pozarolnicza
działalność gospodarcza, nie ma wpis w ewidencji działalności gospodarczej, gdyż
10
ma on jedynie charakter deklaratoryjny. Toteż możliwe jest ustalenie zaprzestania
prowadzenia działalności gospodarczej, mimo niewykreślenia jej z ewidencji
działalności gospodarczej – i w konsekwencji – uchylenie obowiązku ubezpieczenia
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2014 r., I UK 252/13, M.P.Pr. 2014
nr 5, str. 265-268 oraz z dnia 13 listopada 2008 r., II UK 94/08, LEX nr 960472 i
powołane tam orzecznictwo).
Przenosząc powyższe uwagi na grunt rozpoznawanej sprawy stwierdzić
należy, iż prawidłowo zarzuca skarżący w uzasadnieniu skargi kasacyjnej, że istotą
działalności gospodarczej jest prowadzenie działalności w sposób ciągły i
zorganizowany, na własny rachunek i ryzyko przedsiębiorcy. Działalność taka nie
może mieć charakteru incydentalnego (przypadkowego), co wprost wynika ze
stanowiska Sąd Najwyższego zaprezentowanego w postanowieniu z dnia 17 lipca
2003 r., II UK 111/03 (M.P.Pr. – wkładka 2004 nr 7, poz. 16). W tym kontekście
zauważyć należy, że na przestrzeni lat 2009-2012 ubezpieczony sprzedawał
jedynie rzeczy używane, „po zmarłym szwagrze” (wyblakle spodenki) bądź
„sporadycznie brane rzeczy w komis od Rosjan”. Ubezpieczony nie posiadał
jakichkolwiek towarów, które pozwalałyby mu na prowadzenie sprzedaży
detalicznej w sposób ciągły i zorganizowany, mający na celu zamiar osiągnięcia
zysku, a jedynym towarem wykazywanym od 2009 r., po wyprzedaży towarów
przez córkę ubezpieczonego, jest 85 metrów firanki. Z ustaleń faktycznych, które
legły u podstaw wydania zaskarżonego wyroku wynika ponadto, że w okresie od
dnia 6 października 2009 r. do dnia 4 lipca 2012 r., z ograniczeniami wynikającymi
z orzeczonej częściowej niezdolności do pracy, ubezpieczony mógł prowadzić
działalność gospodarczą jedynie od 4 do 54 dni kalendarzowych w ciągu danego
roku. Co prawda Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 marca 2009 r., II UK 308/08
(LEX nr 707885) uznał, że przerwa w prowadzeniu działalności gospodarczej
spowodowana stanem zdrowia (chorobą) nie może być traktowana na równi z
zaprzestaniem wykonywania tej działalności bowiem okres faktycznego przestoju w
wykonywaniu pozarolniczej działalności z powodu choroby (z uwagi na stan
zdrowia) stanowi element ryzyka, z którym powinien liczyć się każdy podejmujący
tego typu działalność, ale powyższy pogląd został zaprezentowany w stanie
faktycznym, gdzie ubezpieczony przez cały okres prowadzenia działalności
11
gospodarczej był gotów do świadczenia usług i miał możliwość ich faktycznej
realizacji. Interpretacja ta pozostaje w zgodzie z ukształtowanym w orzecznictwie
poglądem, że nie powoduje uchylenia obowiązku ubezpieczenia społecznego
czasowe niewykonywanie działalności gospodarczej, gdy ubezpieczony oczekuje
na kolejne zamówienia i ma faktyczną możliwość wykonywania działalności
zgodnie ze zgłoszonym do ewidencji wpisem (por. między innymi wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 7 maja 2013 r., I UK 12/13, LEX nr 1331260).
W realiach rozpoznawanej sprawy ubezpieczony z uwagi na stan zdrowia, co
podnosi Sąd drugiej instancji, nie był w stanie w krótkich przerwach pomiędzy
zwolnieniami lekarskimi rozwijać prowadzonej przez siebie pozarolniczej
działalności gospodarczej, a zarobkową działalnością handlową nie jest
„sporadyczna sprzedaż czegokolwiek na targowisku” niedająca realnie możliwości
uzyskania dochodu. W judykaturze przyjmuje się, że dążenie do osiągnięcia
zarobku (element subiektywny) nie może mieć decydującego znaczenia, jeśli
obiektywnie taka działalność nie może przynosić dochodu (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 24 maja 2012 r., II UK 259/11, LEX nr 1235838; uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 30 listopada 1992 r., III CZP 134/92, OSNCP 1993, nr 5 oraz
M. Szydło, Pojęcie przedsiębiorcy w prawie polskim, Przegląd Sądowy 2002, nr 7-8,
s. 2 i n). Dodatkowo zauważyć trzeba, iż Sąd drugiej instancji nie ustalił, że
ubezpieczony uzyskiwał dochody ze sprzedaży rzeczy wziętych w komis. Nie jest
wystarczające stwierdzenie, „że trudno sobie wyobrazić, aby sprzedawał cudze
towary bez jakiegokolwiek wynagrodzenia” w sytuacji, gdy z ustaleń Sądu pierwszej
instancji wynika, że „ubezpieczony, jak sprzedał towary Rosjan, to oddawał im
pieniądze a także, że nie dysponował towarem, ani nie kupował nowych towarów,
którymi mógłby handlować, nie wystawiał faktur z tytułu sprzedaży, jak również nie
uzyskiwał dochodów z działalności handlowej. Był w takim stanie, że nie wiedział
nawet czy sprzedał jakiś towar czy nie”.
W dotychczasowym orzecznictwie Sąd Najwyższy jednolicie przyjmuje, że
skoro obowiązek ubezpieczenia osoby prowadzącej pozarolniczą działalność
gospodarczą (art. 13 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) wynika z
faktycznego prowadzenia tej działalności, to w konsekwencji o wyłączeniu z tego
ubezpieczenia decyduje faktyczne zaprzestanie tej działalności. O istnieniu
12
obowiązku ubezpieczenia decydują konkretne okoliczności sprawy, w których
dokonywana jest ocena, czy w danym okresie działalność rzeczywiście była
wykonywana (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2009 r., I UK
328/08, OSNP 2010 nr 23-24, poz. 297 i powołane tam orzecznictwo).
Takiej kompleksowej oceny nie dokonał Sąd drugiej instancji ograniczając
się do stwierdzenia, że jeśli ubezpieczony cokolwiek sprzedawał na targowiskach,
to w ramach prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej, zaś nieosiąganie
przez przedsiębiorcę spodziewanych zysków z działalności gospodarczej nie
uzasadnia wyłączenia go z ubezpieczeń społecznych. Jak wynika z rozważań
dokonanych powyżej, istotne znaczenie dla oceny, czy dana działalność może być
zakwalifikowana jako działalność gospodarcza, ma podporządkowanie się zasadom
racjonalnego gospodarowania (regułom opłacalności i zysku). Za takie
podporządkowanie się zasadom racjonalnego gospodarowania w prowadzonej
działalności gospodarczej nie sposób uznać incydentalnej sprzedaży używanych
rzeczy po członkach rodziny za kilkadziesiąt złotych rocznie. Przy wykładni art. 2
ustawy o swobodzie działalności gospodarczej istotne jest, że brak którejkolwiek z
cech funkcjonalnych działalności gospodarczej wymienionych w tym przepisie
pozbawia daną działalność charakteru gospodarczego (zob. S.Koroluk, Ustawa o
swobodzie działalności gospodarczej. Komentarz, red. A. Pawłowski, Warszawa
2007).
Z tych względów Sąd Najwyższy na zasadzie art. 39815
k.p.c. w związku z
art. 108 § 2 k.p.c. oraz art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji wyroku.
kc