Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 383/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Monika Koba (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa "Hotel K." Spółki z o.o. w W.
przeciwko S. S.A. w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 kwietnia 2016 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 15 października 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania
oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 15 października 2014 r. Sąd Okręgowy oddalił
apelację pozwanej S. od wyroku Sądu Rejonowego w W. zasądzającego od
pozwanej na rzecz powoda „Hotelu K.” spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w
W. kwotę 74.307,30 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 12 czerwca 2010 r. tytułem
opłaty za rezygnację z usług hotelarskich.
Rozstrzygnięcie to oparte zostało na podzielonych i uznanych za własne
przez Sąd Okręgowy ustaleniach faktycznych Sądu Rejonowego. Z ustaleń tych
wynika, iż pozwana w maju 2010 r., planowała zorganizować w hotelu K. spotkanie
jubileuszowe z pracownikami spółki i zaproszonymi gośćmi w liczbie 350-400 osób.
W dniu 5 stycznia 2010 r. strony zawarły umowę, której przedmiotem było
świadczenie przez powoda usług hotelarskich na rzecz pozwanej, w szczególności
w zakresie wynajmu pokoi hotelowych, organizacji konferencji i spotkań firmowych,
w okresie od 26 do 27 maja 2010 r., za wynagrodzeniem w kwocie 112.307,30 zł na
poczet, którego pozwana wpłaciła zaliczkę w kwocie 38.000 zł. Strony uzgodniły, iż
pozwana ma prawo bezkosztowo anulować rezerwację grupową do 60 dni przed
datą rozpoczęcia planowanej imprezy. Natomiast po przekroczeniu tego terminu
zobowiązana była uiścić opłatę, która w przypadku odwołania rezerwacji na trzy dni
lub krócej przed datą rozpoczęcia imprezy, odpowiadała wynagrodzeniu
uzgodnionemu w umowie za świadczenie usług przez powódkę. W połowie
maja 2010 r. pojawiły się pierwsze informacje o zagrożeniu K. falą powodziową, a
22 maja 2010 r. w prasie internetowej pojawił się apel burmistrza, skierowany do
turystów, o wstrzymanie przyjazdów. Przedstawiciele hotelu, w odpowiedzi na
zastrzeżenia dotyczące zagrożenia powodziowego wskazywali, że zaplanowane w
hotelu imprezy odbywają się zgodnie z planem, a dojazd do hotelu jest wydłużony,
lecz nie niemożliwy. Zarząd pozwanej ustalił z pracownikami, iż po przerwie
weekendowej przypadającej w dniach 22 - 23 maja 2010 r. podejmie ostateczną
decyzję w sprawie ewentualnego odwołania wyjazdu. 24 maja 2010 r.
zdecydowano o odwołaniu zaplanowanej imprezy jubileuszowej z uwagi na
3
zagrożenie powodziowe w rejonie K., kierując się apelem władz miasta
o wstrzymanie przyjazdów i mając na względzie bezpieczeństwo zaproszonych na
spotkanie pracowników. Decyzja ta została przekazana powodowi 25 maja 2010 r.,
wraz z sugestią rozwiązania umowy, bez żadnych konsekwencji finansowych.
W tym też dniu na stronie internetowej miasta K. ukazał się komunikat o
ustabilizowaniu się sytuacji związanej z zagrożeniem powodziowym i możliwości
bezpiecznego przyjazdu do miasta. Ponadto, przedstawiciel hotelu zapewniał
pozwaną, że zagrożenie powodziowe w okolicach K. i okolic jest minimalne, w
okresie od 21 do 23 maja 2010 r. w hotelu przebywało około 200 gości, których
pobyt przebywał bez zakłóceń, a 26 maja 2010 r. zakończyło się spotkanie
organizowane przez jeden z banków.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy, podzielił stanowisko
Sądu Rejonowego, iż roszczenie pozwu znajduje uzasadnienie w § 3 pkt 7 umowy
stron, w której strony uzgodniły, iż w razie anulowania rezerwacji grupowej na trzy
dni i mniej przed rozpoczęciem imprezy, kontrahent ponosi opłatę w wysokości
100% wartości całego zamówienia. Przyjął, iż powód dochodził świadczenia
zastrzeżonego w umowie będącego ekwiwalentem jego świadczenia, a nie
roszczenia odszkodowawczego, co czyni bezprzedmiotową obronę pozwanej
usiłującej zwolnić się z zobowiązania przez wykazywanie, iż nie ponosi
odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania. W konsekwencji uznał,
że nawet gdyby w okolicznościach sprawy zaistniały przesłanki zwalniające
pozwaną z odpowiedzialności odszkodowawczej, nie mogły one zwalniać
z obowiązku zapłaty kwoty dochodzonej pozwem, do której nie znajduje
zastosowania art. 471 k.c. Z postanowień umowy łączącej strony nie wynika
również, by strony przewidziały zwolnienie kontrahenta z opłaty w przypadku, gdy
do odwołania rezerwacji dochodzi na skutek okoliczności przez niego
niezawinionych czy od niego niezależnych, bez znaczenia jest, zatem, iż pozwana
motywowała swoją decyzję zagrożeniem powodziowym i troską, o zapewnienie
bezpieczeństwa uczestnikom planowanej imprezy jubileuszowej. Zważywszy na
konstrukcję umowy stron uznał, iż pozwana mogłaby zwolnić się z zobowiązania
jedynie w razie wykazania całkowitej, następczej niemożności świadczenia
w rozumieniu art. 475 § 1 k.c. Sytuacja taka mogłaby mieć miejsce gdyby
4
zagrożenie powodziowe w rejonie K. przybrało takie rozmiary, że skutecznie
uniemożliwiłoby powodowi świadczenie usług hotelowych, co skutkowałoby
wygaśnięciem łączącego strony zobowiązania. Stan taki jednak w sprawie nie
zaistniał, skoro hotel funkcjonował bez zakłóceń, realizował zamówione przez
kontrahentów świadczenia, a problemy z dojazdem w okolice K. nie polegały na
całkowitym sparaliżowaniu dróg dojazdowych. Nie dopatrzył się również
sprzeczności żądania pozwu z treścią art. 5 k.c mając na względzie, iż strony
uzgodniły obowiązek świadczenia w oderwaniu od przyczyn anulowania rezerwacji,
co jest praktyką powszechną w działalności hotelowej, a pozwana zrezygnowała z
zamówionej imprezy na dzień przed jej rozpoczęciem. W tym kontekście bez
znaczenia pozostaje, propozycja pozwanej by kwotę objętą umową stron
przekazać na fundusz pomocy dla rejonów dotkniętych powodzią, skoro dla
realizacji tego zamierzenia niezbędna była zgoda powoda, która nie została
wyrażona.
W skardze kasacyjnej pozwana zarzuciła naruszenie prawa
materialnego: art. 471 k.c. poprzez jego niezastosowanie mimo, że świadczenie
przewidziane w § 3 ust. 7 umowy stron ma charakter zryczałtowanego
odszkodowania za niewykonanie zobowiązania, a wobec faktu, iż niewykonanie
zobowiązania przez pozwaną było następstwem okoliczności, za które nie ponosiła
ona odpowiedzialności, nie jest zobowiązana do naprawienia poniesionej przez
powoda szkody oraz art. 5 k.c. poprzez jego niezastosowanie i udzielenie ochrony
prawnej żądaniu powoda, pomimo ustalenia, iż pozwana dokonała rezygnacji
z usług hotelarskich z uwagi na utrzymujący się od połowy maja do dnia 8 czerwca
2010 r., stan zagrożenia powodziowego, który osiągnął swoją kulminację w okresie
pomiędzy 20 a 25 maja 2010 r. i stanowił potencjalne niebezpieczeństwo dla
życia i zdrowia ok. 400 osób, które miały uczestniczyć w spotkaniu firmowym, co
powinno prowadzić do uznania, iż zachowanie powoda naruszyło zasadę
współżycia społecznego zgodnie, z którą życie i zdrowie człowieka winno mieć
zawsze pierwszeństwo przed interesem gospodarczym. Formułując te zarzuty
skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego wyroku w całości oraz orzeczenia,
co do istoty sprawy przez oddalenie powództwa, ewentualnie uchylenia tego
wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Umowa łącząca strony jest umową o świadczenie usług hotelowych
należącą do umów mieszanych zawierających w sobie elementy różnych umów
nazwanych (sprzedaż, najem, dzieło, przechowanie) i nienazwanych (usługi
podobne do zlecenia). Do umowy hotelowej należy stosować przepisy prawa
cywilnego o umowach w ogólności, odpowiednie przepisy części ogólnej
zobowiązań (w tym przepisy o skutkach niewykonania zobowiązań - art. 471 i nast.
k.c. oraz o niewykonaniu i skutkach niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych
- art. 487 i nast. k.c.), przepisy o umowach nazwanych wprost lub w drodze
analogii, w zależności od podobieństwa określonych świadczeń z tej umowy do
świadczeń z odpowiedniej umowy nazwanej. Przy analizie tego rodzaju umowy
uwzględnić także należy uregulowanie usług hotelarskich w ustawie z dnia
29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (jedn. tekst: Dz.U.z 2016 r., poz. 187)
oraz ustawowe zasady odpowiedzialności zakładu hotelarskiego za rzeczy
wniesione przez gościa hotelowego i ustawowe prawo zastawu przysługujące
utrzymującemu zarobkowo hotel (art. 846-851 k.c.).
Analiza umowy łączącej strony nie pozostawia wątpliwości, iż zostało w niej
zastrzeżone prawo rezygnacji z usług przewidzianych umową, za zapłatą
ryczałtowo ustalonej opłaty, uzależnionej od terminu skorzystania z tego
uprawnienia, w oderwaniu od rzeczywiście ponoszonej przez powoda straty.
Tak określonego świadczenia wynikającego z § 3 pkt 7 umowy dochodził powód
(k. 3-5), choć załączona do pozwu faktura została wystawiona tytułem
wynagrodzenia za świadczone usługi, a nie przewidzianej w umowie rekompensaty
za skorzystanie przez kontrahenta z uprawnienia do anulowania rezerwacji (k. 20).
Określając charakter dochodzonego pozwem świadczenia, sądy obu
instancji doszły do przekonania, że nie ma ono charakteru odszkodowawczego, co
wyklucza możliwość stosowania art. 471 k.c. Stwierdziły, iż odpowiedzialność
pozwanej została ukształtowana na zasadzie ryzyka, co czyni bezprzedmiotowym
analizowanie, czy do rezygnacji z usług powoda doszło z przyczyn niezawinionych
przez skarżącą.
Stanowisko to nie zasługuje na podzielenie. Sąd Okręgowy nie uwzględnił,
6
iż roszczenie objęte sporem nie stanowi ekwiwalentu świadczenia powódki, która
wobec rezygnacji kontrahenta w ogóle nie dokonywała świadczenia usługi, a ma
charakter ryczałtowego odszkodowania mającego na celu naprawienie szkody
poniesionej w następstwie niewykonania umowy przez klienta, bez bezpośredniego
związku z jakąkolwiek odpłatnie świadczoną usługą. Opłata ta stanowiła
sankcję za niewykonanie zobowiązania, czyli nie pojawienie się w hotelu
i nie skorzystanie z jego usług, za uzgodnionym wynagrodzeniem. Służyła
zrekompensowaniu powodowi poniesionych kosztów, bądź utraconych korzyści
wywołanych późniejszym, niż wynikające z zawartej umowy, anulowaniem
rezerwacji.
Brak zaspokojenia interesu wierzyciela zgodnie z treścią stosunku
zobowiązaniowego może być wynikiem wielu przyczyn, zarówno tych, które tkwią
w osobie lub działalności dłużnika, jak i od niego niezależnych. Każde zachowanie
dłużnika polegające na naruszeniu treści zobowiązania, niezależnie od rodzaju
i rozmiaru tego naruszenia lub sposobu, w jaki do niego doszło, rodzi w świetle
art. 471 k.c. odpowiedzialność kontraktową dłużnika, jeżeli objęte jest
okolicznościami, za które ponosi on odpowiedzialność. Jeżeli zakres
odpowiedzialności dłużnika nie jest zmodyfikowany przez ustawę, czynność prawną
lub umowę, to okolicznością, za którą dłużnik jest odpowiedzialny, jest
niezachowanie przez niego należytej staranności (art. 472 k.c.). Aby uwolnić się od
tej odpowiedzialności, dłużnik powinien udowodnić zaistnienie takich okoliczności
faktycznych, które w okolicznościach sprawy dadzą podstawę do oceny,
że nienależyte wykonanie zobowiązania nie jest następstwem okoliczności,
za które ponosi on odpowiedzialność.
W sprawie, w której wywiedziono skargę, skarżąca usiłowała ekskulpować
się z odpowiedzialności za szkodę twierdząc, iż uchybienie w wykonaniu
zobowiązania nie nastąpiło z powodu okoliczności, za które ponosi
odpowiedzialność, a przy podejmowaniu decyzji o odwołaniu rezerwacji dochowała
należytej staranności. Sąd Okręgowy zaniechał rozważenia czy argumentacja
przytoczona przez skarżącą i zaprezentowany w sprawie materiał dowodowy
pozwalają przyjąć, iż obaliła ona domniemanie, że uchybienie obowiązkom
umownym jest następstwem obciążających ją okoliczności.
7
Zarówno ustawa jak i umowa może rozszerzyć krąg odpowiedzialności,
za które dłużnik będzie zobowiązany ponosić odpowiedzialność, może być on,
zatem obarczony odpowiedzialnością nie tylko za szkody spowodowane jego
zawinionym zachowaniem ( art. 473 § 1 k.c.). Z ustaleń faktycznych poczynionych
w sprawie nie wynika jednak by umowa stron, zawierała jakiekolwiek postanowienia
wyznaczające zakres odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanej poza granice
określone art. 471k.c. Podzielić należy zapatrywanie, iż modyfikacja przez strony
odpowiedzialności dłużnika w stosunku do zasad ogólnych w reżimie
odpowiedzialności kontraktowej, powinna jednoznacznie wynikać z treści umowy
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2002 r., IV CKN 1553/00,
nie publ. i z dnia 27 września 2013 r., I CSK 748/12, OSNC 2014, nr 6, poz. 67).
Sąd Okręgowy wadliwie przyjął, iż wprowadzenie opłaty za rezygnację,
bez wskazania przyczyn, kiedy jest ona powodowi nienależna, jest tożsame
z odpowiedzialnością pozwanej na zasadzie ryzyka. Tymczasem z tego rodzaju
regulacji umownej wyprowadzić należy wniosek przeciwny i przyjąć, iż pozwana
jest zobligowana uiścić uzgodnioną opłatę, jeżeli do rezygnacji z usług hotelowych
doszło z przyczyn, za które ponosi odpowiedzialność. Nie można, zatem podzielić
stanowiska Sądu Okręgowego jakoby do zwolnienia pozwanej z zobowiązania
mogło jedynie prowadzić jego wygaśnięcie, na skutek następczej niemożności
świadczenia, której przyczyna znajduje się poza osobą i działalnością dłużnika
(art. 475 k.c.).
Sąd Okręgowy błędnie zakładając, iż art. 471 k.c. nie znajduje w sprawie
zastosowania, nie rozważał, czy wobec doniesień medialnych dotyczących
kulminacji fali powodziowej zbliżającej się do K. i apelu burmistrza o wstrzymanie
przyjazdów, który ukazał się w mediach 22 maja 2010 r., a został odwołany 25 maja
2010 r., i jednocześnie zapewnień przedstawicieli hotelu, iż pracuje on normalnie,
pozwana miała podstawy do odwołania planowanej konferencji. Błędna ocena
charakteru świadczenia dochodzonego pozwem i zasad odpowiedzialności
pozwanej, spowodowała nieuzasadnioną odmowę zastosowania w sprawie art. 471
k.c. i zbadania ekskulpacji pozwanej, opartej na twierdzeniu, iż do anulowania
rezygnacji doszło z przyczyn, za które nie ponosi odpowiedzialności.
Oceny zasadności zarzutów naruszenia prawa materialnego Sąd Najwyższy
8
dokonuje na podstawie stanu faktycznego, na którym oparto zaskarżone
orzeczenie, jeżeli brak zarzutów z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. lub podstawa ta okazała
się nieuzasadniona. Pozwana oparła skargę jedynie na zarzutach naruszenia
prawa materialnego. Wiążące dla oceny tego zarzutu są, zatem ustalenia, przyjęte
za podstawę rozstrzygnięcia, a wszystkie zarzuty z zakresu naruszenia prawa
materialnego muszą się osadzać na faktach ustalonych przez Sąd drugiej Instancji,
a nie na stanie faktycznym hipotetycznie ustalonym przez skarżącą (art. 3983
§ 3
k.p.c. oraz 39813
§ 2 k.p.c.).
Analizowana skarga kasacyjna w zakresie, w jakim dotyczy zarzutu
naruszenia art. 5 k.c. wymogu tego w znacznej części nie spełnia, skoro podstawa
skargi została oparta na założeniach niezgodnych z podstawą faktyczną
rozstrzygnięcia. Skarżąca konstruując podstawy skargi opiera się na hipotetycznym
stanie faktycznym zgodnie, z którym, przyjazd do hotelu wiązał się z wysokim
ryzykiem narażenia uczestników imprezy jubileuszowej na zagrożenie dla ich życia
i zdrowia. Tymczasem Sąd Okręgowy takiego ustalenia nie poczynił, wskazując
jedynie na zaistnienie zagrożenia powodziowego, utrudnienia w dojeździe,
ale jednocześnie niezakłócone funkcjonowanie hotelu w tym okresie.
Ponadto ocena czy powód dochodząc w okolicznościach sprawy opłaty
za anulowanie rezerwacji nadużywa prawa podmiotowego, wymaga uprzedniego
rozważenia czy pozwana ponosi odpowiedzialność za świadczenie
odszkodowawcze dochodzone pozwem.
Zasady współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 k.c. pozostają
w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności danej sprawy
i w takim całościowym ujęciu wyznaczają podstawy, granice i kierunki jej
rozstrzygnięcia w wyjątkowych sytuacjach, jakie przepis ten ma na względzie.
Dlatego dla zastosowania art. 5 k.c. konieczna jest ocena całokształtu
szczególnych okoliczności danego wypadku w ścisłym powiązaniu nadużycia
prawa z konkretnym stanem faktycznym (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
22 listopada 1994 r., II CRN 127/94, nie publ. i z dnia 9 grudnia 2009 r., IV CSK
290/09, nie publ.). Sąd oceniając stosowanie w konkretnej sprawie art. 5 k.c. musi
wyjaśnić, jakim wartościom i ze względu, na jakie okoliczności konkretnej sprawy
dał pierwszeństwo, nie kierując się przy tym z góry określonym schematem
9
myślowym.
Zaskarżone orzeczenie założeń tych nie spełnia, Sąd Okręgowy
skoncentrował się, bowiem na obowiązku realizacji umowy, nie uwzględniając,
iż w świetle docierających do skarżącej doniesień medialnych, w okresie
podejmowania przez nią decyzji o odwołaniu przyjazdu, przez K. przechodziła
kulminacyjna fala powodziowa, a istnienie zagrożenia w stopniu uzasadniającym
wystosowanie do turystów apelu o zaniechanie przyjazdów potwierdził burmistrz
tego miasta. W tym kontekście zapewnienia przedstawicieli hotelu, iż zagrożenia
takiego nie ma, a hotel funkcjonuje bez zakłóceń, mogły być postrzegane, jako
bagatelizowanie problemu, motywowane interesem gospodarczym powoda. Z
ustaleń poczynionych przez Sąd nie wynika przy tym, jakie starania podjął powód
celem przekonania kontrahenta, iż jego zapewnienia są wiarygodne, zważywszy na
usytuowanie hotelu w bezpośrednim sąsiedztwie Wisły. Nie badano również, czy po
ukazaniu się w dniu 25 maja 2010 r. na stronie internetowej urzędu miasta
informacji o braku zagrożenia powodziowego w rejonie K., zorganizowanie
planowanego jubileuszu, mimo jego uprzedniego odwołania, było dla pozwanej
nieproporcjonalnie uciążliwe, zważywszy na straty, na które narażała swojego
kontrahenta. Eksponowanie przez Sąd Okręgowy istnienia możliwości realizacji
obowiązku umownego, z pominięciem szczególnych okoliczności sprawy i potrzebą
wszechstronnego rozważenia wszystkich jej aspektów, przed podjęciem decyzji o
odmowie stosowania art. 5 k.c. nie jest przekonujące.
Zarówno w orzecznictwie jak i w doktrynie ugruntowany jest pogląd,
iż klauzula generalna z art. 5 k.c. ma charakter wyjątkowy i powinno się z niej
korzystać sporadycznie. Jednak sytuacja prawna, w której znalazły się strony, na
skutek niezależnego od nich zdarzenia związanego z zagrożeniem powodziowym
była nietypowa i nie można wykluczyć, iż klauzula nadużycia prawa, będzie mogła
mieć znaczenie dla sprawiedliwego rozstrzygnięcia sprawy.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone orzeczenie
i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 39815
§ 1 i 108 § 2
w związku z 391 § 1 k.p.c.).
10
kc
jw