Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 193/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z wniosku K. P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 19 kwietnia 2016 r.,
na skutek skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego z
dnia 26 stycznia 2015 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 26 stycznia 2015 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych od wyroku Sądu Okręgowego -
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G. z dnia 1 kwietnia 2014 r., którym
2
zmieniono decyzję organu rentowego z dnia 17 października 2013 r. i przyznano
wnioskodawczyni K. P. prawo do emerytury, uznając, że spełniła ona przesłanki
określone w art. 32 w związku z art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2015 r., poz. 748 ze zm., dalej ustawa o emeryturach i rentach z FUS),
legitymując się wymaganym 15 letnim okresem pracy w szczególnych warunkach.
W stanie faktycznym sprawy, wnioskodawczyni (urodzona w dniu 19
listopada 1958 r.), w dniu 14 października 2013 r., złożyła wniosek o emeryturę w
obniżonym wieku emerytalnym z tytułu pracy w szczególnym warunkach,
wykazując że w dniu 19 listopada 2013 r. (zatem po złożeniu wniosku, ale przed
wydaniem skarżonej decyzji) osiągnęła 55 rok życia, nie przystąpiła do otwartego
funduszu emerytalnego, jak również nie pozostaje w stosunku pracy. W toku
postępowania przed organem rentowym ubezpieczona udowodniła na dzień 1
stycznia 1999 r. tzw. staż emerytalny w wymiarze 21 lat, 1 miesiąca i 23 dni, (17 lat,
7 miesięcy i 10 dni okresów składkowych oraz 3 lata, 6 miesięcy i 13 dni okresów
nieskładkowych).
Decyzją z dnia 17 października 2013 r. organ rentowy odmówił
wnioskodawczyni prawa do emerytury w obniżonym wieku z tytułu pracy w
szczególnym warunkach, z uwagi na niespełnienie warunku przepracowania 15 lat
w warunkach szczególnych, powołując się na przepisy rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U.
Nr 8, poz. 43 ze zm.). Pozwany organ rentowy do stażu pracy w warunkach
szczególnych nie uwzględnił okresu zatrudnienia wnioskodawczyni od dnia 1 lipca
1976 r. do dnia 31 marca 1978 r., od dnia 18 lipca 1979 r. do dnia 10 września
1983 r., od dnia 1 sierpnia 1986 r. do dnia 23 grudnia 1991 r. oraz od dnia 3
sierpnia 1992 r. do dnia 31 grudnia 1998 r. w Fabryce […] Sp. z o.o., stwierdzając
ze w okresach od dnia 11 września 1983 r. do dnia 21 lipca 1985 r., od dnia 25
listopada 1985 r. do dnia 31 lipca 1986 r. i od dnia 24 grudnia 1991 r. do dnia 2
sierpnia 1992 r. wnioskodawczyni korzystała z urlopu wychowawczego, nadto w
okresach ciąży nie wykonywała prac związanych z klejeniem obuwia.
3
Wyrokiem z dnia 1 kwietnia 2014 r. Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną
decyzję i przyznał wnioskodawczyni prawo do dochodzonej emerytury od dnia 19
listopada 2013 r. W ocenie Sądu Okręgowego, zebrany w sprawie materiał
dowodowy (świadectwa pracy, świadectwa wykonywania pracy w warunkach
szczególnych, oryginalne akta osobowe), wykazał w sposób nie budzący żadnych
wątpliwości, że ubezpieczona była zatrudniona na stanowisku obuwnika, uzyskując
w dniu 16 sierpnia 1979 r. tytuł wykwalifikowanego robotnika (specjalność: obuwnik
szwacz). Za niesporne miedzy stronami Sąd uznał, że w okresach od dnia 11
września 1983 r. do dnia 21 lipca 1985 r., od dnia 25 listopada 1985 r. do dnia 31
lipca 1986 r., od dnia 24 grudnia 1991 r. do dnia 2 sierpnia 1992 r. ubezpieczona
wykorzystywała urlop wychowawczy - co było okolicznością uwzględnioną przez
pozwany organ w zaskarżonej decyzji, powołując się na uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 18 maja 2011 r., I UZP 1/11 (OSNP 2012 nr 1-2, poz. 14), w
której przyjęto, że okresy bezpłatnego urlopu dla matek pracujących, opiekujących
się małymi dziećmi a następnie urlopu wychowawczego - wykorzystane przed
dniem 1 stycznia 1999 r. - są od dnia 28 stycznia 1972 r. okresami podlegania
ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozostawania w stosunku pracy w rozumieniu
art. 29 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Z powołaniem się na
powyższą uchwałę Sąd pierwszej instancji stwierdził, że „okres urlopu
wychowawczego pomiędzy 28 stycznia 1972 r. a 1 stycznia 1999 r. wlicza się do
stażu, od którego zależy prawo do wcześniejszej emerytury (…)”. Sąd pierwszej
instancji miał także na uwadze, że w okresie ciąży wnioskodawczyni nie
wykonywała pracy związanej z klejeniem obuwia (3 ciąże = około 27 miesięcy),
uznając jednak tę okoliczność za bez znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie,
skoro uwzględniony przez Sąd pierwszej instancji okres zatrudnienia, także przy
odjęciu okresu trzech ciąż ubezpieczonej, potwierdził wykonywanie prac obuwnika
montażysty w warunkach szczególnych przez ponad 15 lat.
W świetle powyższych ustaleń, Sąd uznał także za niecelowe prowadzenie
postępowania w zakresie badania okresu pracy ubezpieczonej od dnia 1 lipca
1976 r. do dnia 31 marca 1978 r., stwierdzając że przedłożone świadectwo pracy z
dnia 29 marca 1978 r. dokumentuje, iż w powyższym okresie była ona junakiem
4
Ochotniczego Hufca Pracy przy zakładzie pracy - zatem nie był to okres
zatrudnienia pracowniczego w warunkach szczególnych.
Wyrokiem z dnia 26 stycznia 2015 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację organu
rentowego, wskazując w uzasadnieniu, że prawidłowo Sąd pierwszej instancji przy
obliczaniu spornego okresu pracy w warunkach szczególnych nie odjął okresów
przebywania przez ubezpieczoną na urlopach wychowawczych, czy zasiłkach
chorobowych, albowiem zgodnie z art. 32 ust. 1a, punkt 1 i 2, przepisy te należało
stosować od ich wejścia w życie, tj. od 1 lipca 2004 r., a tym samym ubezpieczona
spełniła wszystkie przesłanki do nabycia prawa do wcześniejszej emerytury.
Powyższy wyrok zaskarżył skargą kasacyjną w całości pełnomocnik organu
rentowego, zarzucając naruszenie prawa materialnego – art. 184 w związku z
art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS poprzez przyjęcie, że okresy urlopów
wychowawczych podlegają zaliczeniu do okresu pracy w szczególnych warunkach,
§ 3 i § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., poprzez uznanie,
iż wnioskodawczyni legitymuje się stażem 15 lat pracy w szczególnych warunkach,
zaliczając do tego okresu, okresy urlopów wychowawczych i przyjmując, że okresy
te spełniają wszelkie kryteria uznania ich za okresy wynikające z art. 32 ust. 1a pkt
1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS w stanie prawnym sprzed zmiany
przepisów tj. od dnia 1 lipca 2004 r. Pełnomocnik organu rentowego wniósł o
uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania, ewentualnie zmianę zaskarżonego wyroku i rozstrzygnięcie co do
istoty sprawy wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna ma uzasadnione podstawy.
Przede wszystkim trzeba przypomnieć, że zgodnie z art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c.,
Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach skargi kasacyjnej (jej podstaw) i
jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego
orzeczenia, jeżeli skarga nie zawiera zarzutu naruszenia przepisów postępowania,
bądź jeżeli taki zarzut okaże się niezasadny. W tym kontekście należy zauważyć,
że chociaż w skardze kasacyjnej nie wskazano na naruszenie przepisów
5
postępowania, to jednak Sąd Najwyższy, uznał za celowe wskazać, że transkrypcja
uzasadnienia wyroku Sądu drugiej instancji w istocie nie określa motywów jego
wyrokowania i nie pozwala prześledzić jego toku. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego podkreśla się, że w szczególnych wypadkach, w sytuacji gdy
uzasadnienie wyroku sądu drugiej instancji zawiera tak kardynalne braki, że
niemożliwym jest dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do wydania
orzeczenia, niemożliwe jest też przeprowadzenie kontroli kasacyjnej
(por. przykładowo wyrok z dnia 2 grudnia 2014 r., I UK 139/14, LEX nr 1621322
oraz powołane tam orzeczenia).
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, bowiem trafne są
podniesione w niej zarzuty naruszenia prawa materialnego przez jego błędną
wykładnię, a także zastosowanie ich do nie w pełni ustalonego stanu faktycznego.
Zawarty w przepisach przejściowych ustawy emerytalnej art. 184 dotyczy
tych ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy w dniu wejścia
ustawy w życie (1 stycznia 1999 r.) osiągnęli: 1) okres zatrudnienia w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze wymagany w przepisach
dotychczasowych do nabycia prawa do emerytury w wieku niższym niż 60 lat - dla
kobiet i 65 lat - dla mężczyzn oraz 2) okres składkowy i nieskładkowy, o którym
mowa w art. 27 (co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn).
Takim ubezpieczonym przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku przewidzianego
w art. 32 ustawy pod warunkiem nieprzystąpienia do otwartego funduszu
emerytalnego albo złożenia wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na
rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu, na
dochody budżetu państwa oraz rozwiązania stosunku pracy - w przypadku
ubezpieczonego będącego pracownikiem (w brzmieniu obowiązującym przed 1
stycznia 2013 r.). Z § 2 ust. 1 rozporządzenia wynika, że okresami pracy
uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu
są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem
Sądu Najwyższego, „ze względu na charakter omawianego świadczenia
(wcześniejsza emerytura) - przepisy rozporządzenia należy wykładać ściśle”
6
(por. uzasadnienie uchwały z dnia 29 września 2005 r., II UZP 10/05, OSNP 2006
nr 1-2, poz. 21). Postulat ścisłej wykładni dotyczy oczywiście i z tego samego
powodu także przepisu art. 184 ust. 1 ustawy emerytalnej. W związku z tym, po
pierwsze - przewidziane w rozporządzeniu i art. 184 ust. 1 ustawy emerytalnej
rozróżnienie między okresem składkowym i nieskładkowym (zatrudnienia) a
okresem wykonywania pracy jako mające głęboki sens normatywny i społeczny, nie
powinno być znoszone w drodze wykładni, po drugie - zgodnie z utrwalonym
orzecznictwem Sądu Najwyższego ubezpieczeni są obowiązani wykazać, że praca
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i
w pełnym wymiarze czasu pracy (np. wyrok z dnia 15 grudnia 1997 r., II UKN
417/97, OSNP 1998 nr 21, poz. 638). Taka kwalifikacja faktycznego wykonywania
pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w okresie trwania
zatrudnienia jest uzasadniona charakterem prawa do emerytury dla osób
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Wobec
powyższego skoro przez pracę w szczególnych warunkach rozumie się
wykonywanie takiej pracy, a nie pozostawanie w stosunku pracy, to nie ma podstaw
do zaliczenia urlopu wychowawczego do okresu pracy w szczególnych warunkach,
skoro pracownik w czasie tego urlopu jest zwolniony z obowiązku świadczenia
pracy w szczególnych warunkach (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca
2006 r., I UK 338/05, LEX nr 375608 i z dnia 23 kwietnia 2013 r., I UK 561/12
(niepublikowany) oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 2008 r.,
I UK 1/08, LEX nr 829086). Odmienny pogląd Sądu Okręgowego w tej mierze,
zaaprobowany przez Sąd Apelacyjny z powołaniem się na cytowaną wyżej uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2011 r., I UZP 1/11, nie ma uzasadnienia.
Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, do żadnych innych wniosków nie
uprawnia treść art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy emerytalnej, zgodnie z którym przy
ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik
otrzymał po dniu 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Okres korzystania z
urlopu wychowawczego nie jest bowiem okresem niewykonywania pracy w
rozumieniu tego przepisu, dotycząc wyłącznie okresów niewykonywania pracy z
7
powodu niezdolności do pracy, za które pracownik otrzymał wynagrodzenie lub
świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie choroby lub macierzyństwa.
W czasie korzystania z urlopu wychowawczego, wnioskodawczyni nie
przysługiwało wynagrodzenie za pracę, mogła natomiast nabyć prawo do zasiłku,
stosownie do § 5 ust. 1 obowiązującego wówczas rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 17 lipca 1981 r. w sprawie urlopów wychowawczych (jednolity tekst: Dz.U. z
1985 r. Nr 2, poz. 10 ze zm.), po spełnieniu wynikających z rozporządzenia
warunków. Zasiłek ten jednak nie był świadczeniem z ubezpieczenia społecznego
w razie choroby lub macierzyństwa.
Zarzuty skargi kasacyjnej organu rentowego są więc uzasadnione, albowiem
wyłączenie okresów ciąż wnioskodawczyni powoduje, że nie legitymuje się ona
wymaganym okresem pracy w szczególnych warunkach, co przy braku
stanowczych ustaleń Sądu drugiej instancji odnośnie do wykonywania przez
ubezpieczoną pracy w szczególnych warunkach w pozostałych okresach, kwestię
tę pozostawia nadal niewyjaśnioną,
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c.
Orzeczenie o kosztach uzasadnia, stosowany odpowiednio, art. 108 § 2 w
związku z art. 39821
k.p.c.
kc