Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 150/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z odwołania E. J.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o rentę rodzinną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 26 kwietnia 2016 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 grudnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego
Sądowi Apelacyjnemu.
UZASADNIENIE
E. J., urodzona 20 lipca 1956 r., wystąpiła 24 kwietnia 2012 r. o rentę
rodzinną po zmarłym ojcu. Decyzją z 3 października 2012 r. Zakład Ubezpieczeń
2
Społecznych odmówił przyznania jej renty rodzinnej począwszy od 1 kwietnia 2012
r.
Wyrokiem z 12 grudnia 2013 r. Sąd Okręgowy w P. zmienił decyzję Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych i przyznał odwołującej się prawo do renty rodzinnej po
zmarłym ojcu począwszy od 1 kwietnia 2012 r. Sąd w oparciu o dowód z opinii
biegłych otolaryngologa i okulisty ustalił, że odwołująca się jest całkowicie
niezdolna do jakiejkolwiek pracy z powodu upośledzenia narządu słuchu i wzroku.
Z tego też powodu jest niezdolna do samodzielnej egzystencji i musi korzystać z
pomocy osób trzecich. Uszkodzenie słuchu nie powodowało całkowitej niezdolności
do pracy do ukończenia przez nią 16-tego roku życia. Odwołująca się jest
całkowicie niezdolna do pracy od 6 listopada 1989 r., a na mocy decyzji z dnia 20
grudnia 1991 r. pobiera na stałe dodatek pielęgnacyjny z tytułu niezdolności do
samodzielnej egzystencji. W dacie śmierci ojca, to jest 12 maja 2009 r., odwołująca
się była osobą całkowicie niezdolną do pracy i niezdolną do samodzielnej
egzystencji.
Sąd stwierdził, że odwołanie jest zasadne. Przyjął, że istnienie całkowitej
niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji daje uprawnienie
do renty rodzinnej niezależnie od tego, w jakim okresie one powstały. W tej kwestii
podzielił wykładnię art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przedstawioną przez Sąd
Najwyższy w wyroku z 8 grudnia 2005 r. w sprawie I UK 99/05 (OSNP 2006 nr
21-22, poz. 337). W wyroku tym wyjaśniano, że przepis art. 68 ust. 1 pkt 3 ww.
ustawy skonstruowany jest w taki sposób, że dwa rodzaje niezdolności do pracy, a
więc całkowita niezdolność do pracy oraz całkowita niezdolność do pracy
połączona z niezdolnością do samodzielnej egzystencji, stanowią elementy
alternatywy zwykłej, do której na zasadzie koniunkcji dołączony jest trzeci element,
czyli warunek „stania się niezdolnym do pracy we wskazanych okresach”. Sąd
Okręgowy odnotował, lecz nie podzielił odmiennej wykładni tego przepisu
przedstawionej przez Sąd Najwyższy w wyroku z 24 stycznia 2006 r., w sprawie
I UK 116/05 (OSNP 2007 nr 1-2, poz. 24), oraz w uchwale z 29 września 2006 r., w
sprawie II UZP 10/06 (OSNP 2007 nr 5-6, poz. 75). Zdaniem Sądu Okręgowego
warunki nabycia prawa do renty rodzinnej powinny być zróżnicowane dla tych
3
dwóch rodzajów niezdolności do pracy ze względu na istotne różnice między nimi z
punktu widzenia funkcji renty rodzinnej. Osoba niezdolna do samodzielnej
egzystencji powinna być traktowana w zakresie nabycia prawa do renty rodzinnej w
sposób uprzywilejowany w stosunku do osoby, która jest „tylko” całkowicie
niezdolna do pracy, a w istocie zdolna do pracy w warunkach chronionych, a w
każdym razie nie ponosi kosztów pomocy osoby trzeciej w opiece w zakresie
zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych. Sąd Okręgowy podkreślił,
ponadto, że gdyby w przypadku obu rodzajów niezdolności do pracy warunki
nabycia prawa do renty rodzinnej były takie same, to oznaczałoby to nierówne
traktowanie w prawie.
Wyrok Sądu Okręgowego w całości zaskarżył organ rentowy, zarzucając
naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy z
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 11 grudnia 2014 r. oddalił apelację (pkt 1),
przyznał od Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w P. radcy prawnemu
odwołującej się koszty nieopłaconej pomocy prawnej (pkt 2). Sąd zauważył, że
rozbieżność w orzecznictwie Sądu Najwyższego na tle wykładni art. 68 ust. 1 pkt 3
ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych doprowadziła ostatecznie do wydania uchwały w składzie siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z 29 września 2006 r., II UZP 10/06, stwierdzającej, że
dziecko, które stało się całkowicie niezdolne do pracy i samodzielnej egzystencji po
osiągnięciu wieku określonego w art. 68 ust. 1 pkt 1 lub 2 ustawy z 17 grudnia 1998
r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, nie nabywa
prawa do renty rodzinnej na podstawie art. 68 ust. 1 pkt 3 tej ustawy. Sąd
Apelacyjny odnotował ponadto, że stanowisko to zaaprobowano w kolejnych
wyrokach Sądu Najwyższego: z 10 października 2006 r., I UK 85/06 (LEX nr
950607); z 22 lutego 2007 r., I UK 274/06 (LEX nr 936836); z 9 maja 2007 r., I UK
353/06 (LEX nr 898849). Pomimo tego, Sąd Apelacyjny podzielił argumentację
przedstawioną przez Sąd Okręgowy. Zauważył, że odwołująca się prawo do renty
rodzinnej nabyłaby tylko w razie uznania, że warunek „stania się niezdolnym do
pracy we wskazanych okresach” nie ma do niej zastosowania ze względu na to, iż
4
nie tylko jest ona całkowicie niezdolna do pracy, ale także niezdolna do
samodzielnej egzystencji. Zdaniem Sądu Apelacyjnego warunek „stania się
niezdolnym do pracy we wskazanych okresach” dotyczy tylko przypadku całkowitej
niezdolności do pracy, a nie dotyczy całkowitej niezdolności do pracy połączonej z
niezdolnością do samodzielnej egzystencji. W tej kwestii zwrócił uwagę, że w art.
68 ust. 1 w punkcie 3 ww. ustawy wyraźnie zaakcentowano rozróżnienie osoby nie
tylko całkowicie niezdolnej do pracy, ale też niezdolnej do samodzielnej egzystencji,
czyli chodzi tu o osobę, co do której stwierdzono naruszenie sprawności organizmu
w stopniu powodującym konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej
osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych, za które uważa się
przede wszystkim samoobsługę, poruszanie się i komunikację (art. 13 ust. 5 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych). Sąd odwołał się w uzasadnieniu tego poglądu do zdania odrębnego
Sędziego Sądu Najwyższego Józefa Iwulskiego do uchwały z 29 września 2006 r.
Nie podzielił stanowiska apelującego, że prawo do renty rodzinnej dotyczy tej samej
grupy osób całkowicie niezdolnych do pracy i różnicowanie ich uprawnień w
zależności od tego czy nie są zdolne do samodzielnej egzystencji byłoby głęboko
niesprawiedliwe. Stwierdził natomiast, że właśnie brak zróżnicowania można
traktować jako niesprawiedliwy. Podkreślił, że jednakowe traktowanie podmiotów,
których sytuacja jest różna ze względu na istotne cechy, stanowi naruszenie
zasady równego traktowania, ponieważ sytuacja prawna i faktyczna osób
całkowicie niezdolnych do pracy i do samodzielnej egzystencji jest w istotnych
elementach odmienna od sytuacji osób całkowicie niezdolnych do pracy.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w zakresie punktu 1 zaskarżył organ rentowy.
W skardze kasacyjnej zarzucono naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przez przyjęcie, że dziecku
całkowicie niezdolnemu do pracy oraz do samodzielnej egzystencji przysługuje
renta rodzinna w każdym przypadku, także wówczas gdy niezdolności te powstały
w wieku - po ukończeniu 16 lat życia, a w razie pobierania nauki w szkole po
ukończeniu nauki, co skutkowało przyznaniem odwołującej się renty rodzinnej po
5
ojcu pomimo, że jej całkowita niezdolność do pracy i niezdolność do samodzielnej
egzystencji powstały po ukończeniu ww. wieku.
We wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania wskazano na
potrzebę wykładni przepisów prawnych powodujących rozbieżności w orzecznictwie
Sądów, to jest wykładni art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w zakresie prawa do
renty rodzinnej dzieci całkowicie niezdolnych do pracy oraz niezdolnych do
samodzielnej egzystencji, których całkowita niezdolność do pracy oraz niezdolność
do samodzielnej egzystencji powstała po ukończeniu 16 roku życia, a jeśli pobierały
naukę w szkole po jej ukończeniu lub później niż do ukończenia 25 lat życia.
Ponadto, na oczywistą zasadność skargi kasacyjnej, ponieważ Sąd Apelacyjny,
stosując art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych uznał, że odwołująca się nabyła prawo do renty
rodzinnej po ojcu pomimo, że całkowicie niezdolną do pracy oraz do samodzielnej
egzystencji stała się w wieku 35 lat.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w zakresie
rozstrzygnięcia w punkcie 1 i jego zmianę poprzez orzeczenie co do istoty sprawy i
oddalenie odwołania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w zakresie
rozstrzygnięcia w punkcie 1 i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu od
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Skarżący na podstawie art. 415 k.p.c. wniósł, w razie uwzględnienia skargi
kasacyjnej, o orzeczenie zwrotu spełnionego świadczenia w kwocie wynoszącej na
dzień 28 lutego 2015 r. 51.936,50 zł brutto.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna organu rentowego okazała się mieć uzasadnione
podstawy.
Zasadny okazał się zarzut naruszenia art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
W zaskarżonym wyroku Sąd Apelacyjny stwierdził, że ubezpieczona nie
stała się całkowicie niezdolna do pracy w okresach wymienionych w art. 68 ust. 1
6
pkt 1 i 2 ustawy. Jednakże uznał, że warunek stania się niezdolnym do pracy we
wskazanych okresach dotyczy tylko przypadku całkowitej niezdolności do pracy a
nie dotyczy całkowitej niezdolności do pracy połączonej do samodzielnej
egzystencji. Jednocześnie Sąd ten zauważył, iż problem powyższy był rozstrzygany
w orzecznictwie Sądu Najwyższego w odmienny sposób.
Rozbieżność w orzecznictwie Sądu Najwyższego na tle wykładni art. 68 ust.
1 pkt 3 ustawy emerytalnej została usunięta w uchwale 7 sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 29 września 2006 r., II UZP 10/16 (OSNP 2007 nr 5-6, poz.
75). Przyjęto w niej, że dziecko, które stało się niezdolne do pracy i samodzielnej
egzystencji po osiągnięciu wieku określonego w art. 68 ust. 1 pkt 1 lub 2 ustawy
emerytalnej nie nabywa prawa do renty rodzinnej na podstawie art. 68 ust. 1 pkt 3
tej ustawy. Stanowisko powyższe zostało zaaprobowane także w późniejszych
orzeczeniach Sądu Najwyższego, jak i komentarzach do tego przepisu. Wynika z
nich, że art. 68 ust. 1 pkt 3 nie dotyczy różnych stanów faktycznych i nie różnicuje
prawa do renty rodzinnej dzieci niezdolnych do pracy w tak zasadniczy sposób.
Należy także zgodzić się z tym, że dzieci ubezpieczonego mają prawo do renty
rodzinnej jedynie czasowo, chyba że powstanie całkowitej niezdolności do pracy
nastąpi w okresie wskazanym w art. 68 ust. 1 pkt 1 lub 2 ustawy, co uniemożliwi im
nabycie prawa do własnych świadczeń. Tak więc przyznanie tego prawa na dorosłe
i nie uczące się dzieci ubezpieczonego stałoby w sprzeczności z funkcją renty
rodzinnej. Należy w tym miejscu zauważyć, że przyjęcie wykładni przepisu przez
Sąd Apelacyjny doprowadziło do przyznania renty rodzinnej wraz z dodatkiem dla
sieroty zupełnej osobie, która miała ukończone 56 lat i posiadała prawo do własnej
renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i posiadała 27 letni staż pracy. Sąd
Apelacyjny stwierdził ponadto, że odmowa przyznania renty rodzinnej
„wypracowanej” przez rodzica, która może okazać się wyższa od otrzymywanego
świadczenia, nie zasługuje na akceptację. Pogląd powyższy można co prawda
uznać za uzasadniony względami słusznościowymi (trudną sytuacją życiową
wnioskodawczyni). Jednak nie znajduje on oparcia w treści stosownych przepisów.
Rozpoznający niniejszą sprawę skład Sądu Najwyższego podziela zarówno
rozstrzygnięcie przyjęte w uchwale, jak i jego uzasadnienie. W tej sytuacji zbędne
jest powielanie tego w tym uzasadnieniu.
7
Sąd Apelacyjny oparł swoje rozstrzygnięcie na argumentach
przedstawionych w zdaniu odrębnym do wyżej cytowanej uchwały. Sąd Najwyższy
nie podziela tej argumentacji i w związku z tym nie widzi potrzeby ani możliwości
zakwestionowania stanowiska wyrażonego w uchwale z dnia 29 września 2006 r i
utrwalonego w późniejszych orzeczeniach Sądu Najwyższego. W związku z
powyższym zaskarżony wyrok jako pozostający w sprzeczności z utrwaloną linią
orzeczniczą Sądu Najwyższego musiał zostać uchylony.
W związku z powyższym konieczne jest odniesienie się do roszczenia skargi
o zwrot spełnionego świadczenia na podstawie art. 415 k.p.c. Problematyka
regulacji prawnej restitutio in integrum jest niezwykle różnorodna a więc tym samym
skomplikowana (zob. T. Ereciński: W sprawie orzekania przez Sąd Najwyższy o
zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub przywrócenie stanu
poprzedniego (art. 39816
i 398 19
k.p.c.), w: Z aktualnych zagadnień prawa pracy i
zabezpieczenia społecznego. Księga Jubileuszowa Profesora Waleriana Sanetry,
red. B. Cudowski, J. Iwulski, Temida2, Białystok 2013). Problem dopuszczalności
dochodzenia zwrotu wypłaconych świadczeń emerytalno-rentowych w
postępowaniu z odwołania od decyzji odmawiającej tego prawa był już
przedmiotem rozstrzygnięć Sądu Najwyższego. W pierwszej kolejności należy
stwierdzić, że w utrwalonym i niekwestionowanym orzecznictwie Sądu
Najwyższego jednoznacznie przyjmuje się, że w postępowaniu w sprawie z
odwołania od decyzji organu rentowego przedmiot i zakres rozpoznania wyznacza
jej treść (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 2011 r., II UK 360/10,
LEX nr 901610). W sprawach dotyczących odmowy prawa do świadczeń decyzja
rentowa nigdy nie może zawierać wniosku restytucyjnego, co wynika już z istoty jej
przedmiotu.
Na podstawie powyższego należy więc przyjąć, że dochodzenie roszczenia
cywilnoprawnego – zwrotu pobranego świadczenia na podstawie prawomocnego
wyroku sądu w sprawie wywołanej odwołaniem od decyzji organu rentowego jest
niedopuszczalne (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 listopada 2014 r., I UK
107/14, LEX nr 1552136).
Z tych względów orzeczono jak w sentencji wyroku.
8