Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V KK 375/15
POSTANOWIENIE
Dnia 4 maja 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Świecki (przewodniczący)
SSN Roman Sądej
SSN Andrzej Stępka (sprawozdawca)
Protokolant Barbara Kobrzyńska
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Andrzeja Wieczorka,
w sprawie z wniosku M. Z.
o odszkodowanie i zadośćuczynienie,
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 4 maja 2016 r.,
kasacji, wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawcy,
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 czerwca 2015 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Okręgowego w P.
z dnia 20 marca 2015 r.,
I. oddala kasację;
II. uiszczoną opłatą od kasacji obciąża wnioskodawcę.
UZASADNIENIE
Wnioskodawca M. Z. wystąpił z żądaniem zasądzenia na jego rzecz kwoty
100.000 zł tytułem zadośćuczynienia oraz kwoty 62 762 zł tytułem odszkodowania,
za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie w okresie od 18 lutego 2009
r. do dnia 18 stycznia 2010 r., które zostało zastosowane na mocy postanowienia
Sądu Okręgowego w P., IV Wydziału Karno – Odwoławczego, z dnia 12 lutego
2009 r., w sprawie IV Ka …/07. Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 20 marca
2015 r., w sprawie III Ko ../15, oddalił ten wniosek w całości.
2
Apelację od tego wyroku wniósł pełnomocnik wnioskodawcy, który na
podstawie art. 438 pkt 2 k.p.k. zarzucił obrazę przepisów postępowania mającą
istotny wpływ na treść orzeczenia, a mianowicie:
1/ art. 442 § 3 k.p.k. w zw. z art. 457 § 3 k.p.k. polegającą na pominięciu
wiążących wskazań Sądu Apelacyjnego zawartych w uzasadnieniu wyroku z dnia
19 grudnia 2014 r., co do konieczności ustalenia podstawy roszczeń
odszkodowawczych wnioskodawcy wynikających z okresu rozpoczętego
oczywiście niesłusznym tymczasowym aresztowaniem wnioskodawcy przez okres
typowy dla ówczesnego oczekiwania skazanego na wezwanie do odbycia kary
pozbawienia wolności (7 miesięcy) oraz braku zawarcia w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku powodów tego pominięcia;
2/ art. 552 § 4 k.p.k. polegającą na uznaniu, iż mimo ustalenia, że
tymczasowe aresztowanie wnioskodawcy było niewątpliwie niesłuszne, to nie
zachodzą podstawy do przyznania odszkodowania i zadośćuczynienia;
3/ art. 552 § 4 k.p.k. w zw. z art. 552 § 1 k.p.k. poprzez brak ustalenia
rozmiaru szkód i krzywd wyrządzonych wnioskodawcy niewątpliwie niesłusznie
tymczasowo aresztowanemu, a w to miejsce wadliwego przyjęcia, iż samo
zaliczenie okresu 7 miesięcy odbywania kary pozbawienia wolności na poczet
orzeczonej kary pozbawienia wolności w całości kompensuje ewentualne
odszkodowanie i zadośćuczynienie;
4/ art. 167 k.p.k. oraz art. 170 k.p.k. w zw. z art. 7 k.p.k., art. 410 k.p.k. i art.
92 k.p.k., polegającą na przeprowadzeniu postępowania dowodowego jedynie w
części, przez co nie ustalono, jaki był średni okres oczekiwania skazanego na
wezwanie do stawienia się do zakładu karnego celem wykonania kary oraz poprzez
brak ustalenia intencji kierujących sędzią będącym iudex suspectus, który w trakcie
orzekania o aresztowaniu wnioskodawcy był sędzią orzekającym w Wydziale
Penitencjarnym nadzorującym Areszt Śledczy, a który wiedząc o przeludnieniu
panującym w tej jednostce penitencjarnej co najmniej godził się na umieszczenie
wnioskodawcy w przeludnionej celi, czym doprowadził do poniżającego traktowania
wnioskodawcy;
5/ art. 424 § 1 k.p.k. poprzez brak wskazania w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku powodów nie uznania zasadności wniosków dowodowych zgłoszonych
3
przez wnioskodawcę, a tym samym powodów ich oddalenia oraz brak wskazania,
dlaczego dowody te nie miały znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy;
6/ art. 5 ust. 5 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności w zw. z art. 91 ust. 2 Konstytucji RP, którego dyspozycja ma
pierwszeństwo przed ustawą, albowiem jest przepisem umowy międzynarodowej
ratyfikowanej za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, która nie nakłada innych
obowiązków na sąd krajowy niż tylko ustalenie, czy pozbawienie wolności było
zgodne z prawem krajowym, a następnie pominięcie konieczności ustalenia
rozmiaru krzywdy i szkody wyrządzonych wnioskodawcy przez niewątpliwie
niesłusznie tymczasowe aresztowanie na okres 7 miesięcy pozbawienia wolności,
co winno prowadzić do ustalenia rozmiaru krzywdy i szkody oraz zasądzenia
odszkodowania i zadośćuczynienia.
W konkluzji pełnomocnik wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji.
Po rozpoznaniu apelacji, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 25 czerwca 2015
r., utrzymał zaskarżony wyrok w mocy uznając apelację pełnomocnika
wnioskodawcy za oczywiście bezzasadną.
Kasację od wyroku Sądu odwoławczego wniósł także pełnomocnik
wnioskodawcy M.Z. Autor skargi nadzwyczajnej zarzucił rażące naruszenie
przepisów prawa – zarówno procesowego jak i materialnego – mające istotny
wpływ na treść wyroku, a mianowicie:
1/ art. 433 § 2 k.p.k. oraz art. 457 § 3 k.p.k., w szczególności poprzez
pozorne rozważenie polegające na powierzchownym odniesieniu się do zarzutów
apelacji i nierozpoznanie ich merytorycznie oraz błędne ustosunkowanie się przez
Sąd Apelacyjny do zarzutów i wniosków apelacyjnych, a nadto użycie w
uzasadnieniu wyroku argumentacji pomijającej znaczenie szeregu okoliczności
mających bezpośredni wpływ na niezasadność wydanego wyroku przez Sąd
Okręgowy, odnośnie kwestii dotyczących braku istnienia szkody, automatyzmu
zaliczenia okresu aresztu tymczasowego na poczet kary pozbawienia wolności jako
wyczerpującego możliwość dochodzenia szkód i krzywd, braku ustalenia rozmiaru
szkód i krzywd wyrządzonych wnioskodawcy tymczasowym aresztowaniem, a
4
poprzez to nie ustosunkowanie się przez Sąd II instancji w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku do wszystkich zarzutów apelacji;
2/ art. 7 k.p.k., art. 410 k.p.k. i art. 552 § 4 k.p.k., polegające na
bezkrytycznej ocenie możliwości zastosowania aresztu tymczasowego w sprawie
wnioskodawcy, co doprowadziło Sąd Apelacyjny do uznania, że wobec uprawnienia
sądu do zastosowania aresztu tymczasowego według przepisów rozdziału 28
k.p.k., po zastosowaniu tego środka zapobiegawczego i po zaliczeniu okresu jego
stosowania na poczet kary pozbawienia wolności, nie ma podstaw do zasądzenia
odszkodowania lub zadośćuczynienia, mimo braku takiego zaliczenia aresztu
zarówno przez Sąd Rejonowy jak też Okręgowy, co z kolei spowodowało, że ocena
dowodów w świetle zaprezentowanych przez Sąd Apelacyjny poglądów prawnych
stanowi efekt nie swobodnej, lecz dowolnej oceny dowodów oraz naruszenie zasad
prawidłowego rozumowania i wskazań wiedzy;
3/ art. 443 k.p.k. poprzez złamanie zakazu reformationis in peius wskutek
nieuprawnionego dokonania rozróżnienia ze szkodą dla wnioskodawcy, dwóch
okresów pozbawienia go wolności, to jest, aresztu i pozbawienia wolności jako
dwóch niezależnych okresów, z których każdy oceniany niezależnie nie dawał
podstawy do zasądzenia odszkodowania i zadośćuczynienia na podstawie art. 552
§ 4 k.p.k.;
4/ art. 41 ust. 5 w zw. z art. 91 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
polegające na niezastosowaniu jako podstawy orzekania art. 5 ust. 5 Konwencji o
Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, poprzez uznanie, iż
odszkodowanie i zadośćuczynienie jest nienależne na podstawie art. 552 § 4 k.p.k.,
podczas gdy prawidłowe zastosowanie tych przepisów prowadzi do konieczności
zastosowania art. 5 ust. 5 Konwencji i uwzględnienia roszczenia wnioskodawcy;
5/ art. 41 ust. 5 w zw. z art. 91 ust. 2 i art. 9 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej oraz art. 46 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności, polegające na pominięciu międzynarodowego zobowiązania
Rzeczypospolitej Polskiej do respektowania ostatecznych wyroków Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka, których Rzeczypospolita Polska jest stroną, co
doprowadziło do niezastosowania jako podstawy orzekania w niniejszej sprawie art.
5 ust. 5 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, mimo
5
wyroku Włoch (nr 2) przeciwko Polsce, przywołanego dodatkowo w § 44 decyzji z
dnia 3 marca 2015 r. w sprawie Z. v. Polska, czyli wnioskodawcy.
W konkluzji kasacji pełnomocnik wniósł o uchylenie wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 25 czerwca 2015 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu
Okręgowego z dnia 20 marca 2015 r. i przekazanie sprawy właściwemu sądowi do
ponownego rozpoznania.
W pisemnej odpowiedzi na kasację prokurator Prokuratury Apelacyjnej
wniósł o jej oddalenie.
Pełnomocnik wnioskodawcy wniósł z kolei replikę na pisemną odpowiedź
prokuratora, w której w całości podtrzymał wywody kasacji i starał się wykazać
niesłuszność stanowiska prokuratora.
Na rozprawie kasacyjnej przed Sądem Najwyższym prokurator Prokuratury
Krajowej wniósł o oddalenie kasacji jako oczywiście bezzasadnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja pełnomocnika wnioskodawcy była bezpodstawna i zasługiwała na
oddalenie. Niezasadny jest zarzut naruszenia przez Sąd odwoławczy art. 457 § 3
k.p.k. i art. 433 § 2 k.p.k. podniesiony w kasacji. Sąd Apelacyjny rozważył wszystkie
zarzuty i wnioski podniesione w apelacji pełnomocnika wnioskodawcy i
wystarczająco umotywował swój stosunek do nich. Uzasadnienie wyroku Sądu
odwoławczego w pełni odpowiada wymogom określonym w art. 457 § 3 k.p.k.
Wbrew sugestiom autora kasacji, nie można utożsamiać faktu nie podzielenia
zasadności podniesionego w apelacji zarzutu z brakiem ustosunkowania się do
niego. Zresztą należy zauważyć, iż kasacja jest wręcz kalką apelacji. Przy pewnych
tylko modyfikacjach niezbędnych dla nadania skardze formy kasacji powiela prawie
wszystkie zarzuty apelacji, a także część przywołanej na ich poparcie argumentacji.
Tymczasem powtórzenie w skardze kasacyjnej argumentacji prezentowanej
uprzednio w apelacji może być skuteczne tylko wówczas, gdy Sąd odwoławczy nie
rozpozna należycie wszystkich zarzutów i nie odniesie się do nich w uzasadnieniu
swojego orzeczenia w sposób zgodny z wymogami określonymi w art. 433 § 2
k.p.k. i art. 457 § 3 k.p.k. Motywy kasacji wskazują natomiast wprost, że jej autor
prezentując własną ocenę dowodów opartą na ich jednostronnej analizie,
polemizuje z ustaleniami faktycznymi i oceną wiarygodności dowodów dokonanymi
6
przez Sąd I instancji i w pełni zaaprobowanymi przez Sąd odwoławczy (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2009 r., V KK 400/08, Lex Nr
495318; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2004 r., V KK 124/04, Lex
Nr 126715). Należy również przypomnieć, iż stopień szczegółowości rozważań
Sądu odwoławczego uzależniony jest od jakości oceny dokonanej przez Sąd I
instancji. Jeżeli ta ocena jest wszechstronna, pełna, logiczna i wsparta zasadami
doświadczenia życiowego, a więc odpowiada w pełni wymogom nałożonym przez
reguły z art. 7 k.p.k., to wówczas Sąd odwoławczy zwolniony jest od
drobiazgowego odnoszenia się do zarzutów apelacji, kwestionujących w
rzeczywistości taką ocenę. W takim wypadku wystarczające jest wskazanie
głównych powodów nie podzielenia zarzutów apelacji, a następnie odesłanie do
szczegółów uzasadnienia wyroku Sądu pierwszej instancji. Jakkolwiek jest rzeczą
oczywistą, iż na Sądzie odwoławczym ciąży obowiązek rozpoznania wszystkich
wniosków i zarzutów wskazanych w środku odwoławczym, nie oznacza to jednak
bezwzględnego wymogu szczegółowego umotywowania każdego argumentu.
Jeżeli Sąd odwoławczy podziela w pełni dokonaną przez Sąd I instancji ocenę
dowodów, może zaniechać szczegółowego odnoszenia się w uzasadnieniu
swojego wyroku do zarzutów apelacji, gdyż byłoby to zbędnym powtórzeniem
argumentacji tego sądu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 kwietnia 2009 r.,
III KK 381/08, Lex Nr 512100; postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 10
października 2007 r., III KK 120/07, Lex Nr 322853; z dnia 2 sierpnia 2006 r., II KK
238/05, Lex Nr 193046). Skoro w przedmiotowej sprawie Sąd I instancji sporządził
uzasadnienie swego wyroku w taki sposób, iż w pełni odpowiadało wymogom z art.
424 § 1 k.p.k., nadto zawiera ono pełną i rzetelną ocenę całokształtu
zgromadzonego materiału dowodowego, to Sąd odwoławczy nie miał potrzeby
jeszcze bardziej szczegółowego, niż to uczynił, odnoszenia się do poszczególnych
zarzutów apelacji. Natomiast zwykła lektura uzasadnienia wyroku Sądu
Apelacyjnego dowodzi jednoznacznie, iż przedmiotem rozpoznania tego Sądu były
wszystkie zarzuty podniesione w apelacji.
Natomiast przechodząc na grunt przedmiotowej sprawy należy podnieść
następujące okoliczności:
7
Dla przypomnienia wypada wskazać, że niniejsza sprawa była przedmiotem
kilkukrotnego rozpoznania przez sądy obydwu instancji. W uzasadnieniu ostatniego
wyroku z dnia 16 grudnia 2014 r., którym uchylono poprzednie orzeczenie Sądu I
instancji, Sąd Apelacyjny podniósł, że sprzeczności występujące w treści
pisemnego uzasadnienia Sądu Okręgowego nasuwają poważne zastrzeżenia i
uniemożliwiają przeprowadzenie właściwej kontroli odwoławczej (s. 3 uzasadnienia
tego wyroku). Sąd zwrócił wówczas uwagę na niejasności w części motywacyjnej
orzeczenia, w zakresie precyzyjnego i jednoznacznego ustalenia, w jaki sposób
należy traktować okres od godziny 11.10 dnia 18 lutego 2009 r., do chwili
doprowadzenia M. Z. w tym samym dniu do Aresztu Śledczego, co było zresztą
sygnalizowane już w poprzednim wyroku uchylającym orzeczenie Sądu I instancji i
przekazującym sprawę do ponownego rozpoznania temu Sądowi. Nadto zwrócił
Sąd uwagę na kwestię prawidłowości zaliczeń z podziałem na okres tymczasowego
aresztowania i okres faktycznego osadzenia (s. 5 uzasadnienia). Wreszcie, Sąd
Apelacyjny zwrócił uwagę, że podstawą dochodzonych roszczeń
odszkodowawczych był okres kilku miesięcy, a nie kilku godzin. Odniósł się także
do kwestii nieprzesłuchania wnioskodawcy na okoliczność, jakie czynności
zawodowe zamierzał wykonać w okresie od godziny 11.10 dnia 18 lutego 2009 r.,
do chwili doprowadzenia do Aresztu Śledczego (s. 6 i 7 uzasadnienia).
W toku ponownego rozpoznania sprawy Sąd Okręgowy uznał, że okres
niewątpliwie niesłusznego zatrzymania obejmował dzień 18 lutego 2009 r. od
godziny 11.10, do chwili doprowadzenia wnioskodawcy do Aresztu Śledczego, co
nastąpiło w tym samym dniu około godziny 16.00. Jednocześnie Sąd przyjął, że M.
Z. nie wykazał, by w tym okresie, obejmującym kilka godzin, doznał jakiejkolwiek
szkody z tytułu zatrzymania. Zgodnie ze wskazaniem Sądu odwoławczego,
wnioskodawca został przesłuchany na okoliczność wykazania, czy w tym okresie
miał zaplanowane jakieś czynności zawodowe. Trzeba podkreślić, iż M. Z. zeznał,
że nie miał wówczas zaplanowanych żadnych takich czynności (k. 1198 – 1199,
tom VI). W tej sytuacji przyjął Sąd, iż samo ustalenie, że okres kilku godzin był
okresem niewątpliwie niesłusznego zatrzymania, nie stanowił podstawy do
przyznania odszkodowania i zadośćuczynienia, albowiem na wnioskodawcy ciążył
obowiązek wykazania poniesienia w tym czasie szkody. Skoro zatem
8
wnioskodawca stwierdził jednoznacznie, że takich szkód nie poniósł, to tym samym
nie było podstaw do zasądzenia odszkodowania.
Trzeba podkreślić, że prawomocnym postanowieniem z dnia 10 maja 2013
r., w sprawie II K …/05, Sąd Rejonowy w S. w całości zaliczył skazanemu Z. na
poczet łącznej kary pozbawienia wolności w rozmiarze 7 lat i 9 miesięcy,
orzeczonej wobec niego wyrokiem tego Sądu z dnia 26 czerwca 2007 r., okresy
zatrzymania i tymczasowego aresztowania od dnia 18 stycznia 2001 r. do dnia 18
stycznia 2005 r. oraz okres odbywania kary pozbawienia od dnia 18 lutego 2009 r.
do dnia 18 stycznia 2010 r. Co istotne, okres tymczasowego aresztowania, co do
którego wnioskodawca wystąpił z żądaniem zasądzenia odszkodowania i
zadośćuczynienia, został w całości zaliczony na poczet kary pozbawienia wolności
orzeczonej w tej samej sprawie, w której stosowano ten środek zapobiegawczy, a
nie innej.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych
ugruntowany był do tej pory pogląd, że zaliczenie według reguł wynikających z art.
417 k.p.k. i art. 63 k.k., okresu tymczasowego aresztowania na poczet kar
orzeczonych wobec skazanego w tej samej lub w innej sprawie, wyklucza
późniejsze skuteczne wystąpienie z roszczeniem o odszkodowanie lub
zadośćuczynienie na podstawie przepisów Rozdziału 58 Kodeksu postępowania
karnego, za ten sam okres, jak również wcześniejsze uzyskanie odszkodowania lub
zadośćuczynienia w tym trybie wyklucza zaliczenie tego okresu tymczasowego
aresztowania na poczet takich kar (Por: orzeczenia Sądu Najwyższego: uchwała z
dnia 15 września 1999 r. I KZP 27/99, OSNKW 1999, z. 11-12, poz. 72;
postanowienie składu 7 sędziów z dnia 20 września 2007 r., I KZP 28/07, OSNKW
2007, z. 10, poz. 70; wyroki: z dnia 27 maja 2002 r., II KKN 218/00, Lex Nr 53918; z
dnia 2 września 2002 r., IV KKN 449/01, Lex Nr 56072).
Powoływane przez pełnomocnika w kasacji orzeczenia sądów
powszechnych oraz orzecznictwo strasburskie w odniesieniu do naruszenia art. 5
ust. 1 i 5 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, nie
mają wprost zastosowania na gruncie realiów procesowych oraz ustaleń
faktycznych przedmiotowej sprawy. Sądy obydwu instancji podkreślały, że
tymczasowe aresztowanie wnioskodawcy nastąpiło zgodnie z prawem i w trybie
9
ustalonym przez odpowiednie przepisy prawa. Natomiast odniesieniem krajowym
do normy art. 5 ust. 5 Konwencji jest przepis art. 552 Kodeksu postępowania
karnego, który reguluje sytuacje, gdy osobie należy się odszkodowanie i
zadośćuczynienie w sytuacjach przewidzianych w tym przepisie. Wypada
przypomnieć, że art. 5 ust. 5 w/w Konwencji stanowi, że każdy, kto został
pokrzywdzony przez niezgodne z treścią art. 5 ust. 1 – 4 tej Konwencji zatrzymanie
lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania. Trzeba jednak zdecydowanie
podkreślić, że przepis ten statuuje prawo do odszkodowania rozumiane jako
dostępność drogi prawnej dochodzenia roszczenia odszkodowawczego, a nie
prawo do otrzymania odszkodowania w każdym bez wyjątku przypadku objętym
tym przepisem. Jest oczywiste, że z treści art. 5 ust. 5 Konwencji nie wynika prawo
do odszkodowania za tymczasowe aresztowanie stosowane zgodnie z prawem, ale
niesłuszne z punktu widzenia ostatecznego rozstrzygnięcia w przedmiocie
odpowiedzialności karnej oskarżonego.
Wbrew odmiennemu stanowisku autora kasacji nie jest tak, by Europejski
Trybunał Praw Człowieka zakwestionował w swoim orzecznictwie samą zasadę
dopuszczalności rekompensowania szkody lub krzywdy wynikających z
niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania poprzez zaliczenie okresu
trwania środka zapobiegawczego na poczet kary orzeczonej w tej lub innej sprawie,
która to zasada została wyrażona w cytowanej powyżej uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 20 września 2007 r., I KZP 28/07. Z orzecznictwa tego
Trybunału nie wynika więc bynajmniej całkowita nieaktualność stanowisk polskich
sądów powszechnych, które akceptowały powyższy pogląd prawny Sądu
Najwyższego.
W wyroku ETPC z dnia 10 maja 2011 r., skarga nr 33475/08, Włoch Nr 2 p-
ko Polsce (Lex nr 787375, www.echr.coe.int), Trybunał stwierdził wyraźnie, że „art.
5 ust. 5 Konwencji nie zabrania Układającym się Państwom uzależnienia
przyznania odszkodowania od możliwości wykazania szkody wynikającej z
naruszenia przez zainteresowaną osobę”. Zarzucił natomiast Trybunał, iż w tej
sprawie sądy krajowe nigdy nie zbadały, czy skarżący w rzeczywistości doznał
jakiejkolwiek szkody lub krzywdy. W konsekwencji takiej praktyki, sądy krajowe nie
rozpoznawały też kwestii, czy zaliczenie tymczasowego aresztowania
10
zastosowanego w postępowaniu przygotowawczym wobec osoby skarżącej na
poczet grzywny – w dodatku orzeczonej w innej sprawie - stanowiło sprawiedliwą
kompensację ewentualnej szkody lub krzywdy doznanej przez skarżącego, a także,
czy było proporcjonalne do kary, na poczet której zostało zaliczone. W tym
kontekście więc należy odczytywać stanowisko Trybunału, który stwierdził – „należy
uznać, iż okoliczność, że cały okres pozbawienia skarżącego wolności w
postępowaniu przygotowawczym został automatycznie zaliczony na poczet kary
wymierzonej mu w innej, niezwiązanej z tymże pozbawieniem wolności sprawie, nie
może zostać uznana za okoliczność zgodną z podlegającym dochodzeniu prawem
do odszkodowania zawartym w art. 5 ust. 5 Konwencji”.
Jednakże należy również mieć na uwadze i tę okoliczność, w jakich realiach
procesowych zapadł powyższy wyrok Trybunału. Mianowicie postępowanie, w
trakcie którego zastosowano wobec skarżącego tymczasowe aresztowanie, zostało
prawomocnie umorzone, a cały okres trwania tego środka zapobiegawczego został
następnie zaliczony na poczet kary grzywny orzeczonej w innym postępowaniu. A
zatem istotnie, zdaniem Trybunału, zaliczenie niewątpliwie niesłusznego
tymczasowego aresztowania na poczet kary grzywny orzeczonej w innym
postępowaniu spowodowało, że automatycznie sądy krajowe w ogóle nie badały,
czy skarżący rzeczywiście poniósł jakąkolwiek szkodę majątkową lub
niemajątkową, ani też nie analizowały, czy zaliczenie tymczasowego aresztowania
na poczet tej kary stanowi należytą kompensatę za ewentualną szkodę. Należy
zgodzić się, że zwłaszcza w przypadku zaliczenia tymczasowego aresztowania na
poczet kary grzywny lub ograniczenia wolności, szczególnego znaczenia nabiera
kwestia pełnego zrekompensowania szkody i krzywdy mogących wynikać z
niewątpliwie niesłusznego stosowania tego środka zapobiegawczego, jak również
proporcjonalności tymczasowego aresztowania do kary, na poczet której go
zaliczono. Nie oznacza to jednak, że w sytuacji, gdy okres tymczasowego
aresztowania zostanie zaliczony na poczet kary grzywny lub ograniczenia wolności
orzeczonych zarówno w tej sprawie, w której stosowano ten środek
zapobiegawczy, jak i kary orzeczonej w innej sprawie, zaś sąd ustali, że osoba
domagająca się z tego tytułu odszkodowania nie doznała żadnej szkody, a samo
zaliczenie stanowi odpowiednią i proporcjonalną rekompensatę, został naruszony
11
art. 5 ust. 5 Konwencji i sąd nie może oddalić wniosku o odszkodowanie. Co do
zasady podobnie, chociaż z pewnym zastrzeżeniem, należy odnieść się do kwestii
zaliczenia tymczasowego aresztowania – uznanego za niewątpliwie niesłuszne –
na poczet kary pozbawienia wolności. Ogólnie rzecz ujmując, nie jest wykluczone
zasądzenie z tego tytułu odszkodowania i zadośćuczynienia, wszakże pod
warunkiem, że wnioskodawca poniósł szkodę lub doznał krzywdy na skutek statusu
„tymczasowo aresztowanego”, gdyż podlegał wówczas surowszym rygorom niż w
przypadku wykonywania kary pozbawienia wolności. Jednak wykazanie i tych
okoliczności spoczywa na wnioskodawcy. W rezultacie więc, w orzecznictwie
sądów polskich uznaje się prawo oskarżonego do zadośćuczynienia za niesłuszne
tymczasowe aresztowanie nawet wówczas, gdy było ono stosowane równolegle z
wykonywaniem przez niego kary pozbawienia wolności orzeczonej w innej sprawie
(por. wyroki Sądów Apelacyjnych: w Krakowie z dnia 27 maja 2009 r., II AKa 99/09,
KZS 2009/Nr 11, poz. 50; w Szczecinie z dnia 19 listopada 2009 r., II AKa 120/09,
Lex Nr 780946; we Wrocławiu z dnia 11 lutego 2010 r., II AKa 8/10, Lex Nr
568539).
Należy zwrócić uwagę, że przepisy rozdziału 28 Kodeksu postępowania
karnego regulujące kwestię stosowania środków zapobiegawczych, w tym
tymczasowego aresztowania, są zgodne z unormowaniem art. 5 ust. 1 Konwencji i
przewidują nawet surowsze reguły stosowania tego środka zapobiegawczego.
Pozostają także w pełnej zgodności z unormowaniami Konstytucji RP oraz
standardami wynikającymi z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka w Strasburgu. Na ten fakt zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
uchwały z dnia 15 września 1999 r., I KZP 27/99, (OSNKW 1999, z. 11-12, poz.
72), jak i w przedmiotowej sprawie Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu własnego
wyroku (s. 9 in fine – 10 uzasadnienia). Należy też stwierdzić, że przepisy rozdziału
58 Kodeksu postępowania karnego dotyczące odszkodowania za niesłuszne
skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, w tym również art. 552 k.p.k.,
są zgodne z unormowaniami Konwencji, w tym z jej przepisem art. 5 ust. 5. Trafnie
zatem Sąd Apelacyjny stwierdził, że brak jest podstaw do uwzględnienia żądania
wnioskodawcy, by w jego przypadku prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia
wyprowadzić wprost z uregulowania art. 5 ust. 5 Konwencji. Ponieważ Sąd
12
odwoławczy wystarczająco umotywował swoje stanowisko w tym zakresie na
stronach 10 – 11 uzasadnienia, należy do niego odesłać poprzestając na konkluzji,
że skoro nie zachodzi sprzeczność między art. 5 Konwencji, a przepisami Kodeksu
postępowania karnego regulującymi zarówno podstawy i przesłanki stosowania
tymczasowego aresztowania oraz prawo dochodzenia roszczeń
odszkodowawczych z tytułu niezgodnego z prawem pozbawienia wolności, to brak
jest jakichkolwiek przesłanek do pominięcia uregulowań polskiego Kodeksu
postępowania karnego i wywodzenia uprawnień do odszkodowania wprost z art. 5
ust. 5 Konwencji.
Jak podnosi się w doktrynie, w wyroku Włoch nr 2 p-ko Polsce Trybunał
odniósł się krytycznie do utrwalonego w orzecznictwie polskich sądów poglądu o
tym, że zaliczenie niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania na
poczet kary wyklucza możliwość późniejszego skutecznego dochodzenia
odszkodowania w trybie art. 552 § 4 k.p.k. W związku z tym postulowano
dokonywanie takiej wykładni przez sądy przepisów rozdziału 58 k.p.k. oraz tych
dotyczących zaliczania tymczasowego aresztowania na poczet kary, która
skutkowałaby zapewnieniem poszkodowanym stosowaniem tego środka
zapobiegawczego realnego prawa do odszkodowania za poniesioną szkodę, także
w sytuacji uprzedniego zaliczenia okresu tymczasowego aresztowania na poczet
kary, na podstawie art. 63 k.k. lub art. 417 k.p.k. w zw. z art. 63 k.k. Spełnienie tego
wymogu konwencyjnego jest możliwe bez ingerencji ustawodawczej, przy zmianie
linii orzeczniczej, która utrwaliła się zwłaszcza pod wpływem postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 20 września 2007 r., I KZP 28/07. (Por. Małgorzata Wąsek-
Wiaderek - "O odszkodowaniu za niewątpliwe niesłuszne tymczasowe
aresztowanie. Uwagi na tle wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia
10 maja 2011 r. w sprawie Włoch nr 2 p. Polsce". Palestra 2012, nr 1-2, s. 56 – 69;
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2013 r., III KK 47/13, Lex Nr
1347871).
Trzeba zwrócić uwagę, że w omawianym kontekście, na gruncie art. 552 § 4
k.p.k. może dojść do naruszenia przepisów regulujących stosowanie
tymczasowego aresztowania o czysto incydentalnym, jedynie „proceduralnym”
charakterze. Taka sytuacja może wystąpić wówczas, gdy sąd wydał postanowienie
13
o zastosowaniu lub przedłużeniu tego środka zapobiegawczego na przykład z
naruszeniem reguł właściwości lub z udziałem sędziego, który winien ulec
wyłączeniu. W doktrynie podnosi się także, iż nie we wszystkich przypadkach
stosowania tymczasowego aresztowania można mówić o powstaniu roszczenia o
odszkodowanie. Jeśli bowiem niesłuszność pozbawienia wolności wynikała tylko z
drobnego naruszenia przepisów proceduralnych w toku postępowania mającego za
przedmiot zastosowanie danego środka zapobiegawczego, to nie sposób mówić o
prawie do uzyskania odszkodowania, jeśli także bez naruszenia procedury
stosowanie tymczasowego aresztowania byłoby zasadne. Tego rodzaju kwestia
podlega ocenie w oparciu o wszystkie okoliczności w realiach faktycznych i
procesowych każdej sprawy (por. P. Hofmański, [w:] L. Garlicki, P. Hofmański, A.
Wróbel, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
Komentarz, tom I, red. L. Garlicki, Warszawa 2010, s. 241). Na poparcie tego
poglądu przywołuje się wyrok Trybunału z dnia 27 września 1990 r., skarga nr
12535/86, w sprawie Wassink p-ko Niderlandom, w której Trybunał stwierdził m.in.
– „(…) za zgodną z art. 5 ust. 5 (Konwencji – kom. SN) trzeba uznać sytuację, gdy
jest zapewniona możliwość dochodzenia odszkodowania w odniesieniu do
pozbawienia wolności stosowanego z naruszeniem ustępu 1, 2, 3 lub 4 art. 5. To
nie zabrania państwom – stronom uzależnić przyznanie odszkodowania od
możliwości wykazania przez wnioskującą osobę zaistnienia szkody spowodowanej
takim naruszeniem. W kontekście art. 5 ust. 5, podobnie jak w sytuacji objętej art.
25 [obecnie art. 41 Konwencji] (…), uzyskanie statusu „ofiary” może mieć miejsce
nawet w tych sytuacjach, w których nie ma szkody (damage), jednak nie można
mówić o „odszkodowaniu”, gdy nie ma szkody majątkowej lub niemajątkowej, która
wymagałaby kompensaty”. Z omawianego wyroku Trybunału wynika również i ten
fakt, że „… nie będzie miało miejsca naruszenie art. 5 ust. 5 Konwencji, jeżeli
krajowy środek prawny dochodzenia odszkodowania będzie wymagał od
wnioskodawcy wykazania szkody. Dowiedzenie zaistnienia szkody – przynajmniej
w odniesieniu do szkody majątkowej – będzie co do zasady niemożliwe w sytuacji
tymczasowego aresztowania w pełni zasadnego, ale zastosowanego z drobnym
naruszeniem przepisów proceduralnych” (por. M. Wąsek – Wiaderek, O
odszkodowaniu za niewątpliwe (…) op. cit. s. 68; podobnie wyrok ETPC z dnia 6
14
października 2005 r., w sprawie Shilyayev p-ko Rosji, skarga nr 9647/02, § 20, Lex
Nr 157859; wyrok Wielkiej Izby Trybunału z dnia z dnia 9 lipca 2009 r. w sprawie
Mooren p-ko RFN, skarga nr 11364/03, omówienie M. Wąsek – Wiaderek –
Przegląd Orzecznictwa Europejskiego dotyczącego Spraw Karnych 2009/Nr 3 – 4,
s. 16-20).
W realiach procesowych przedmiotowej sprawy ustalono, co następuje:
1/ zastosowanie wobec wnioskodawcy tymczasowego aresztowania przez Sąd
Okręgowy w dniu 12 lutego 2009 r., po utrzymaniu w mocy wyroku Sądu I instancji
w sprawie karnej dotyczącej M. Z., o sygn. akt IV Ka …/07, było zgodne z polskim
prawem krajowym i nie stanowiło naruszenia art. 5 ust. 5 Konwencji. Podstawą
stosowania tego środka zapobiegawczego był przepis art. 258 § 2 k.p.k., ze
względu na wysokość wymierzonej kary pozbawienia wolności. Stanowiska tego
nie podważa fakt, iż wyrok Sądu odwoławczego został następnie uchylony w
postępowaniu kasacyjnym przez Sąd Najwyższy i sprawę przekazano Sądowi II
instancji do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym. Jak podkreślił
Sąd w uzasadnieniu wyroku dotyczącego niniejszej sprawy, przyczyną, dla której
Sąd Najwyższy uchylając w/w wyrok nie orzekł o dalszym stosowaniu
tymczasowego aresztowania wobec oskarżonego był fakt, że w tym czasie odbył on
już ponad połowę orzeczonej wówczas łącznej kary 8 lat pozbawienia wolności.
2/ cały okres tymczasowego aresztowania – od dnia 18 lutego 2009 r. do dnia 18
stycznia 2010 r. - został prawomocnie zaliczony na poczet łącznej kary
pozbawienia wolności orzeczonej w tej samej sprawie. Wnioskodawca dobrowolnie
zgłosił się na komisariat Policji i został zatrzymany w dniu 18 lutego 2009 r. W
omawianym okresie nie miał on statusu osoby tymczasowo aresztowanej, gdyż w
tym dniu wprowadzono do wykonania karę pozbawienia wolności. Trzeba zwrócić
uwagę, iż Sądy obydwu instancji dokonały bardzo obszernej analizy dokumentacji
obrazującej ten fakt.
3/ powołując się na zakaz reformationis in peius z art. 443 k.p.k., Sąd Okręgowy
wskazał, że w/w okres rzeczywistego pozbawienia wolności M. Z. dzieli się na dwa
okresy. Pierwszy obejmuje okres zatrzymania wnioskodawcy na komisariacie policji
w dniu 18 lutego 2009 r. o godzinie 11.10, do chwili przekazania go
funkcjonariuszom Służby Więziennej tego samego dnia około godziny 16.00. Drugi
15
okres z kolei obejmuje osadzenie wnioskodawcy w Areszcie Śledczym od dnia 18
lutego 2009 r. do dnia 18 stycznia 2010 r.
4/ zgodnie z ustaleniami Sądu I instancji, tylko w pierwszym okresie obejmującym
wskazany powyżej czas, doszło do zastosowania wobec wnioskodawcy
tymczasowego aresztowania, które miało charakter niewątpliwie niesłusznego.
Jednocześnie wykazał Sąd, że w tym okresie wnioskodawca nie poniósł żadnej
szkody i nie doznał krzywdy, a zatem żądanie zasądzenia z tego tytułu na jego
rzecz odszkodowania i zadośćuczynienia, jest bezpodstawne.
5/ okres obejmujący drugie pozbawienie wolności wnioskodawcy nie został uznany
przez Sąd Okręgowy za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie.
Wnioskodawca nie miał w tym okresie statusu osoby tymczasowo aresztowanej i
nie poddano go takim rygorom, gdyż w tym czasie był on rzeczywiście pozbawiony
wolności jako skazany.
6/ Sąd odwoławczy odniósł się szczegółowo również do stanowiska wyrażonego w
apelacji pełnomocnika, iż Sąd I instancji winien ustalić, jaki był średni okres
oczekiwania osoby skazanej na wezwanie do stawienia się w zakładzie karnym
celem wykonania wobec niej kary pozbawienia wolności. Pełnomocnik oparł
również na tej przesłance roszczenia odszkodowawcze i wywodził, że okres ten
wynosi około 7 miesięcy, zaś wcześniejsze osadzenie wnioskodawcy w zakładzie
karnym spowodowało po jego stronie wymierną szkodę. Sąd Apelacyjny uznał to
stanowisko za dowolne i bezpodstawne, podkreślając zarazem, iż tego rodzaju
„oczekiwanie” nie może stanowić podstawy dochodzenia roszczeń.
Podsumowując wszystkie powyższe rozważania należy stwierdzić, iż Sądy
obydwu instancji prawidłowo wykazały, że w realiach procesowych niniejszej
sprawy wnioskodawca nie poniósł szkody i nie doznał krzywdy, które wymagałyby
dodatkowej rekompensaty poprzez wypłatę stosownej sumy pieniędzy. Zaliczenie w
całości okresu tymczasowego aresztowania na poczet kary pozbawienia wolności
orzeczonej w tej samej sprawie, stanowiło pełną rekompensatę i było
proporcjonalne, zaś wnioskodawca nie wykazał, by z tytułu pozbawienia wolności
doznał szkód lub krzywdy, przewyższających ów rygor związany z pozbawieniem
wolności i wymagających dodatkowej rekompensaty. Z tych przyczyn kasacja
podlegała oddaleniu.
16
kc