Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 9/16
UCHWAŁA
Dnia 13 maja 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Monika Koba
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku Z. S.
o przyznanie wynagrodzenia opiekunowi prawnemu,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 13 maja 2016 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Ś.
postanowieniem z dnia 19 stycznia 2016 r.,
"1. Czy postępowanie opiekuńcze nieprocesowe regulowane
treścią przepisów art. 590 k.p.c. i następne jest właściwym trybem dla
dochodzenia roszczenia, którego przedmiotem pozostaje
wynagrodzenie opiekuna prawnego po śmierci osoby, nad którą
sprawowano opiekę (art. 597 k.p.c.)?
2. Czy spadkobiercy osoby, nad którą sprawowano opiekę, są
zainteresowanymi w rozumieniu art. 510 § 1 k.p.c.?
3. Czy Sąd ma obowiązek ustalania i następnie wezwania do udziału
w sprawie na podstawie art. 510 § 2 k.p.c. spadkobierców osoby, nad
którą sprawowano opiekę, na potrzeby postępowania toczącego się
na podstawie art. 597 k.p.c. w przedmiocie wynagrodzenia opiekuna
prawnego?"
podjął uchwałę:
1. O wynagrodzeniu opiekuna prawnego sąd orzeka
w postępowaniu nieprocesowym (art. 597 k.p.c.) także wtedy,
gdy opiekun wystąpi o przyznanie mu wynagrodzenia po śmierci
osoby, nad którą sprawował opiekę.
2
2. Zainteresowanymi w sprawie o przyznanie wynagrodzenia
opiekunowi są spadkobiercy osoby, nad którą sprawował opiekę
(art. 510 § 1 k.p.c.). Jeżeli okaże się, że nie są oni uczestnikami
postępowania, sąd wezwie ich do udziału w sprawie (art. 510 § 2
k.p.c.).
3
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 24 września 2015 r., wydanym w sprawie z wniosku
Z. S. o przyznanie wynagrodzenia opiekunowi prawnemu, Sąd Rejonowy w W.
przyznał i nakazał wypłacić Z.S., jako opiekunowi prawnemu, z majątku całkowicie
ubezwłasnowolnionej A. Z., zmarłej dnia 26 listopada 2014 r., kwotę 18.000 zł
tytułem wynagrodzenia za sprawowanie opieki nad nią, a w dalszej części wniosek
oddalił. Postępowanie zostało przeprowadzone bez udziału spadkobierców A. Z.,
chociaż wnioskodawczyni wskazała jako jego uczestnika brata zmarłej – H. W. i
twierdziła, że być może istnieją jeszcze inne osoby zainteresowane
rozstrzygnięciem w sprawie. Sąd Rejonowy nie ustalał kręgu spadkobierców
zmarłej, a przesłuchany w charakterze świadka H. W. podał, że jest uprawniony do
dziedziczenia ale nie miał wiedzy na temat sposobu rozrządzenia spadkiem.
Wnioskodawczyni zaskarżyła postanowienie Sądu Rejonowego apelacją
w części oddalającej jej wniosek. Zakwestionowała ustalenia faktyczne Sądu
Rejonowego i pogląd, że usprawiedliwione jest przyznanie jej wynagrodzenia za
okres jedynie ostatnich trzech lat sprawowania opieki, w wysokości ustalonej przez
Sąd Rejonowy. W ocenie skarżącej takie stanowisko prowadzi do naruszenia
art. 162 § 1 k.r.o. Apelująca wniosła o przyznanie jej i wypłacenie z majątku A. Z.
dalszego wynagrodzenia za sprawowanie opieki w kwocie 30.500 zł, z
dochodzonych pierwotnie 60.000 zł.
Przy rozpoznaniu apelacji wnioskodawczyni od postanowienia Sądu
Rejonowego powstało zagadnienie prawne przytoczone w sentencji, które Sąd
Okręgowy postanowieniem z dnia 19 stycznia 2016 r., przedstawił Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia
Sąd Okręgowy stwierdził, że art. 597 k.p.c. reguluje tryb postępowania
w sprawie, w której sąd decyduje o upoważnieniu opiekuna prawnego do pobrania
wynagrodzenia z dochodów lub majątku osoby pozostającej pod opieką, bądź
o wypłaceniu mu wynagrodzenia ze środków publicznych. Podstawa
materialnoprawna roszczenia rozpoznawanego w postępowaniu regulowanym tym
przepisem wynika z art. 162 k.r.o., który upoważnia opiekuna do dochodzenia
4
wynagrodzenia także po ustaniu opieki, a do tego dochodzi ex lege również na
skutek śmierci osoby, dla której ją ustanowiono. Z art. 597 § 1 k.p.c. wynika,
że sposobem zaspokojenia roszczenia opiekuna może być wypłata środków
z „majątku osoby podlegającej opiece”, ale z chwilą śmierci tej osoby jej prawa
i obowiązki majątkowe przechodzą na spadkobierców (art. 922 § 1 k.c.). Sąd
Okręgowy wskazał, że w takiej sytuacji powstaje wątpliwość, czy art. 597 § 1 k.p.c.,
w którym mowa o majątku osoby, dla której ustanowiono opiekę, odnosi się także
do spadku po takiej osobie oraz czy wynagrodzenie może być dochodzone na
podstawie przepisów o postępowaniu nieprocesowym, regulujących sprawy
z zakresu opieki (art. 590 i n. k.p.c.) i wyraził pogląd, że przepisy tego
postępowania stosowane są w sprawach dotyczących zaspokojenia potrzeb osoby,
nad którą sprawowana jest opieka, natomiast roszczenie o wynagrodzenie
opiekuna prawnego po ustaniu opieki na skutek śmierci, stanowi cywilnoprawny,
majątkowy obowiązek zaspokajany ze spadku (art. 1030 k.c.). Nie jest to
obowiązek, który na podstawie przepisów szczególnych przechodziłby na
konkretne osoby, niezależnie od tego czy są spadkobiercami. W skład spadku
niewątpliwie wchodzą koszty ostatniej choroby, poprzedzającej śmierć
spadkodawcy i tak samo koszty nieopłaconej opieki wykonywanej przez opiekuna
prawnego.
Roszczenie opiekuna prawnego o przyznanie mu wynagrodzenia za opiekę
nie może być po śmierci osoby, dla której go ustanowiono zaspokojone z jej
dochodów, bo i do nich prawo uzyskują spadkodawcy, a wypłata ze środków
publicznych następuje na podstawie przepisów o pomocy społecznej celem
zaspokojenia bieżących, niezbędnych potrzeb osoby, dla której ustanowiono
opiekę, by umożliwić jej życie w warunkach odpowiadających godności człowieka
(art. 3 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, tekst jedn.
Dz.U. z 2015, poz. 163 ze zm.).
W ocenie Sądu Okręgowego, gdyby przyjąć, że o wynagrodzeniu należnym
opiekunowi prawnemu a ustalanym już po śmierci osoby poddanej opiece należy
orzekać w postępowaniu prowadzonym na podstawie art. 597 § 1 k.p.c.,
to powstaje znowu wątpliwość, czy spadkobiercy tej osoby są zainteresowani
w sprawie w rozumieniu art. 510 k.p.c. W uchwale z dnia 28 marca 2014 r., III CZP
5
6/14 (OSNC 2015, nr 1, poz. 5) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że w postępowaniu
o przyznanie wynagrodzenia kuratorowi osoby częściowo ubezwłasnowolnionej
ze środków publicznych zainteresowanym jest gmina, na której spoczywa
obowiązek jego wypłaty. Zainteresowanie uczestnictwem w postępowaniu
nieprocesowym może być bowiem wyznaczone także wynikiem postępowania,
w którym na osobę trzecią nałożono określony obowiązek, co wskazywałaby na
konieczność uznania za uczestników postępowania o przyznanie wynagrodzenia
opiekunowi osoby, na których ostatecznie będzie spoczywał obowiązek jego
wypłacenia. Ustawodawca nie przewidział wprawdzie konieczności udziału osób
zainteresowanych stanem majątku spadkodawcy w postępowaniu prowadzonym na
podstawie art. 597 § 1 k.p.c., ale w ocenie Sądu Okręgowego należy jednak
przyjąć, że wobec braku odrębnego uregulowania tej kwestii (tak jak w art. 596
k.p.c.), na sądzie ciąży obowiązek dbania, by zainteresowani zostali wezwani do
udziału w sprawie na podstawie art. 510 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Okręgowy trafnie wskazał na art. 162 k.r.o., jako materialnoprawne
źródło roszczenia opiekuna o przyznanie mu wynagrodzenia za sprawowanie opieki.
Przepis ten w brzmieniu obowiązującym do dnia 13 czerwca 2009 r. ustanawiał
jako zasadę nieodpłatność opieki, od której ustawodawca odstąpił ustawą z dnia
6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych
innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431). W znowelizowanym art. 162 § 1 k.r.o.
ustawodawca przyjął, że na żądanie opiekuna sąd opiekuńczy przyznaje
mu stosowne wynagrodzenie okresowe albo wynagrodzenie jednorazowe w dniu
ustania opieki lub zwolnienia go od niej. Wynagrodzenie opiekuna powinno być
pokrywane z majątku osoby poddanej opiece lub jej dochodów, a w ich braku – ze
środków publicznych na podstawie przepisów o pomocy społecznej (art. 162 § 3
k.r.o.). Równocześnie ustawodawca zmienił art. 597 k.p.c. i w § 1 tego przepisu
określił sposób orzekania przez sąd o wynagrodzeniu opiekuna, a w § 2 wskazał,
że wynagrodzenie jest mu wypłacane dopiero po uprawomocnieniu się
postanowienia o jego przyznaniu. Stosownie do art. 597 § 1 k.p.c. w postanowieniu
o przyznaniu opiekunowi wynagrodzenia sąd upoważnia go do pobrania go
z dochodów lub majątku osoby pozostającej pod opieką bądź ustala,
6
że wynagrodzenie ma być wypłacone ze środków publicznych. Przywołane
przepisy na podstawie art. 175 k.r.o. stosuje się do opieki nad osobą całkowicie
ubezwłasnowolnioną.
Opiekuna dla ubezwłasnowolnionego ustanawia sąd opiekuńczy i tenże sąd
nadzoruje sposób, w jaki opiekun wywiązuje się z obowiązków oraz orzeka
o przyznaniu mu wynagrodzenia. Sprawy te załatwiane są w postępowaniu
opiekuńczym prowadzonym w trybie nieprocesowym (art. 568-5781
i 590-598
k.p.c.), zarówno wtedy, gdy opiekun zażąda wynagrodzenia okresowego w czasie
sprawowania opieki, jak i wtedy, gdy ubiega się o wynagrodzenie jednorazowe
po jej ustaniu lub zwolnieniu go z funkcji. Obie te sytuacje ustawodawca
potraktował jednakowo, a powierzenie sądowi opiekuńczemu kompetencji
do określenia wynagrodzenia opiekuna zarówno w czasie sprawowania opieki, jak
i po jej ustaniu, jest uzasadnione tym, że sąd ten ma pełne rozeznanie w zakresie
obciążeń opiekuna, jak i w sposobie wykonywania przez niego obowiązków. Tego
rodzaju żądanie opiekuna pozostaje w związku z wykonywaniem funkcji
powierzonej mu przez sąd, o wynagrodzeniu za sprawowanie której musi on
konstytutywnie orzec. Skoro oznaczenie wynagrodzenia opiekuna należy do sądu
opiekuńczego, to nie jest możliwe zaspokojenie roszczenia opiekuna o wypłacenie
mu wynagrodzenia, niezależnie od tego, z jakiej masy majątkowej miałoby to
nastąpić, przed wydaniem przez sąd opiekuńczy stosownego orzeczenia i jego
uprawomocnieniem się. Postępowanie przewidziane w art. 597 k.p.c. jest zatem
właściwe do wydania orzeczenia o przyznaniu wynagrodzenia opiekunowi także po
śmierci osoby, nad którą sprawował opiekę.
Krąg podmiotów, które powinny brać udział w postępowaniu nieprocesowym
musi być określany zgodnie z art. 510 § 1 k.p.c., według którego zainteresowanym
w postępowaniu nieprocesowym jest każdy, czyich praw dotyczy wynik
postępowania. Zainteresowanie to zwykle wynika z potrzeby wiążącego
uregulowania stosunków prawnych, w których występuje osoba mająca korzystać
z tego statusu. Ubiegający się o przyznanie mu wynagrodzenia opiekun występuje
w roli wnioskodawcy w sprawie prowadzonej na podstawie art. 597 k.p.c.,
ale zainteresowaną wynikiem tego postępowania jest niewątpliwie każda osoba,
której praw dotyczy wynik postępowania, czy to bezpośrednio, czy też pośrednio.
7
Interes spadkobierców osoby poddanej opiece w uczestniczeniu w postępowaniu,
w którym ma być wydane orzeczenie ustalające wysokość wynagrodzenia opiekuna
wynika z tego, że przyznane wynagrodzenie będzie podlegało zaspokojeniu
z majątku pozostałego po osobie poddanej opiece, który to majątek z chwilą jej
śmierci zyskał status spadku. W uchwale z 28 marca 2014 r., III CZP 6/14 (OSNC
2015, nr 1, poz. 5), Sąd Najwyższy przyjął, że w postępowaniu o przyznanie
wynagrodzenia opiekunowi osoby ubezwłasnowolnionej zainteresowana jest gmina,
na której spoczywa obowiązek wypłaty wynagrodzenia ze środków publicznych.
Na tej samej zasadzie w postępowaniu tym powinni uczestniczyć spadkobiercy
osoby poddanej opiece, gdy roszczenie opiekuna będzie zaspokajane z majątku,
do którego uzyskali uprawnienia.
Skoro zainteresowanymi w sprawie o przyznanie wynagrodzenia opiekunowi
osoby ubezwłasnowolnionej po jej śmierci pozostają spadkobiercy tej osoby,
to należy przyjąć, że sąd opiekuńczy ma obowiązek ustalania ich kręgu celem
określenia osób zainteresowanych w sprawie na podstawie przepisów ogólnych,
tj. art. 510 § 2 k.p.c. W rozważanej sytuacji nie mogą mieć zastosowania zasady
wyznaczania kręgu uczestników postępowania określone w art. 596 k.p.c., przede
wszystkim dlatego, że ustawodawca przewidział stosowanie tego przepisu
w postępowaniu prowadzonym w celu zbadania rachunku końcowego z opieki
(art. 172 k.r.o.), natomiast dla postępowania o przyznanie wynagrodzenia
opiekunowi prawnemu nie stworzył unormowania szczególnego względem
art. 510 § 1 i 2 k.p.c. Zatwierdzenie rachunku przez sąd opiekuńczy nie wyłącza
odpowiedzialności opiekuna za szkodę wyrządzoną nienależytym sprawowaniem
zarządu majątkiem (art. 167 § 2 k.r.o.), co oznacza, że osoby zainteresowane
zatwierdzeniem sprawozdania, które nie brałyby udziału w postępowaniu
prowadzonym na podstawie art. 172 k.r.o., nie są pozbawione możliwości
dochodzenia roszczeń przeciwko opiekunowi. Tymczasem prawomocne przyznanie
opiekunowi wynagrodzenia upoważnia go do zaspokojenia roszczenia o wypłacenie
wynagrodzenia z majątku pozostałego po osobie poddanej opiece lub ze środków
publicznych, bez możliwości kwestionowania stanowiska co do zasadności tego
roszczenia.
8
Postępowanie o przyznanie wynagrodzenia opiekunowi osoby
ubezwłasnowolnionej powinno przebiegać sprawnie, tak by bezzwłocznie
zaspokojone zostały usprawiedliwione roszczenia opiekuna mające podstawę
w art. 162 § 1 k.r.o. Dążenie do zrealizowania tego postulatu nie może jednak
przesłonić potrzeby zagwarantowania ochrony w toczącym się postępowaniu praw
osób, które pozostają zainteresowane jego wynikiem (art. 510 § 1 k.p.c.). Trzeba
podkreślić, że gdyby sąd opiekuńczy miał trudności z ustaleniem kręgu
spadkobierców osoby poddanej opiece, postępowanie może toczyć się z udziałem
ustanowionego przez sąd spadku kuratora spadku (art. 666 k.p.c.) albo - jeśli
spadkobiercy osoby poddanej opiece są znani z tożsamości, ale nieznani z miejsca
pobytu - kuratorów dla nieznanych z miejsca pobytu - art. 510 § 2 zdanie trzecie
k.p.c.
Biorąc powyższe pod uwagę, na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. w związku
z art. 13 § 2 k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
kc
aj