Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 360/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 maja 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Władysław Pawlak
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
Protokolant Justyna Kosińska
w sprawie z powództwa Banku […]
przeciwko Korporacji […] o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 maja 2016 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 1 grudnia 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej
na rzecz strony powodowej koszty postępowania kasacyjnego
w kwocie 5 400 (pięć tysięcy czterysta) złotych.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2009 roku Sąd Okręgowy w W. zasądził od
pozwanej Korporacji […] na rzecz powoda Banku […] kwotę 13 479 563,89 dolarów
amerykańskich (dalej USD) z ustawowymi odsetkami dla należności wyrażonej w
walucie obcej od dnia 25 października 2002 roku do dnia zapłaty i oddalił
powództwo w pozostałej części. Wskutek apelacji strony pozwanej wyrok ten został
uchylony przez Sąd Apelacyjny, a sprawa przekazana do ponownego rozpoznania.
Orzekając po raz drugi, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 29 sierpnia 2013 roku
zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 13 479 563,89 USD z ustawowymi
odsetkami dla należności wyrażonej w walucie obcej od dnia 25 października 2002
roku do dnia zapłaty, odrzucił pozew w pozostałej części i orzekł o kosztach
procesu.
Sąd Okręgowy ustalił, że na podstawie umów z dnia 5 lutego 1996r. powód
udzielił rosyjskim bankom – […] kredytów w kwocie około 16,5 miliona USD.
Zgodnie z umowami środki te zostały przeznaczone na kredyt inwestycyjny dla M.
Kombinatu Metalurgicznego […] (dalej MKM) w celu sfinansowania dostawy
maszyn, materiałów, sprzętu i wykonania na rzecz MKM robót przez polską spółkę
– C. sp. z o.o. z siedzibą w K. W liście intencyjnym z dnia 4 marca 1996 r. MKM
zobowiązał się poręczyć spłatę kredytu przez wskazane rosyjskie banki
na wypadek nie wykonania przez nie zobowiązań z umów kredytowych. W dniu
29 kwietnia 1996 r. powód zawarł z pozwanym umowę ubezpieczenia kredytów
udzielonych przez powoda rosyjskim bankom na warunkach określonych przez
Ogólne Warunki Gwarantowanych przez Skarb Państwa Ubezpieczeń Kontraktów
Eksportowych zatwierdzonych decyzją Ministra Finansów z dnia 13 listopada
1995 roku (dalej OWU) oraz w indywidualnych postanowieniach umownych.
Ochroną ubezpieczeniową, rozpoczynającą się w miarę wykorzystywania przez
rosyjskie banki udzielonych im kredytów i trwającą do czasu ich spłaty, to jest do
dnia 31 grudnia 2000 roku, objęto szkody mogące powstać w wysyłce towarów lub
przy realizowaniu usług (ryzyko kredytowe), a także szkody stanowiące następstwo
ryzyka handlowego, do którego zaliczono między innymi: przewlekłą zwłokę
w wypełnianiu zobowiązań płatniczych przez dłużnika oraz stwierdzoną
niewypłacalność dłużnika, polegającą na jego niezdolności do wywiązywania się
3
z zobowiązań wobec powoda z powodu niewypłacalności prawnie stwierdzonej
albo niewypłacalności faktycznej. Stosownie do postanowień § 14 ust. 1 i ust. 2
OWU, stanowiących integralną część umowy ubezpieczenia, odszkodowanie jest
wypłacane, gdy szkoda poniesiona przez ubezpieczającego jest bezpośrednim
następstwem ryzyka objętego ochroną ubezpieczeniową oraz pod warunkiem
wypełnienia przez ubezpieczającego postanowień umowy ubezpieczenia
zastrzeżonych w warunkach ogólnych i w indywidualnych postanowieniach
umownych. Jeżeli zobowiązania dłużników względem ubezpieczającego zostały
zabezpieczone poręczeniem,gwarancją lub w inny sposób,przyznanie
odszkodowania mogło nastąpić z zastrzeżeniem następujących warunków:
1) że zabezpieczenia te zostały ustanowione zgodnie z przepisami prawnymi
obowiązującymi w kraju dłużnika oraz 2) ubezpieczający dokonał wszelkich
czynności koniecznych do zrealizowania swoich praw z tych ubezpieczeń.
W świetle § 25 ust. 5 OWU w wypadku niewykonania przez ubezpieczającego
obowiązku wynikającego z umowy ubezpieczenia, a także wszelkich innych działań
lub ukrywania faktów w celu wprowadzenia pozwanej korporacji w błąd co do
rzeczywistej sytuacji dłużnika lub co do zabezpieczenia należności objętych
ubezpieczeniem, jak również doprowadzenia do niewłaściwej oceny ryzyka przez
pozwaną korporację oraz wszelkiego zwiększenia ryzyka z winy ubezpieczającego,
pozwany może odmówić wypłaty odszkodowania w całości lub w części.
W 1997 roku za zgodą i wiedzą pozwanej, zobowiązania niewypłacalnego T.
S.A. wobec powoda przejął w całości T. S.A. Z uwagi na niewywiązanie się także
przez T. S.A. z zobowiązań określonych w umowie kredytowej, które to
zobowiązania zostały poręczone przez MKM w dniu 20 stycznia 1997r. oraz w
sytuacji upadłości T. S.A. z dniem 1 września 1998 roku, MKM zaproponował
powodowi zawarcie umowy cesji, na mocy której powód przelałby na rzecz
Kombinatu przysługujące powodowi wobec T. S.A. wierzytelności z tytułu
niespłaconego kredytu w zamian za spłatę przez MKM na rzecz powoda tegoż
kredytu. W dniu 18 listopada 1998r. powód zawarł z MKM umowę cesji
wierzytelności uwzględniającą powyższe ustalenia, w której wskazano na
wystawiony wcześniej list gwarancyjny MKM z dnia 20 stycznia 1997 roku
dotyczący poręczenia spłaty kredytu zaciągniętego przez T. S.A. oraz na zawartą
4
przez powoda i MKM umowę poręczenia tego kredytu z dnia 10 września 1998 roku.
Strony postanowiły, że umowa cesji wchodzi w życie z dniem przedstawienia przez
powoda zgody K. S.A. na jej zawarcie oraz przedstawienia przez MKM zezwolenia
Banku Centralnego Federacji Rosyjskiej na jej wykonanie. Pismem z dnia 9 grudnia
1998 roku pozwany wyraził zgodę na zawarcie przez powoda opisanej umowy cesji
wierzytelności. MKM wystąpił do Banku Centralnego Federacji Rosyjskiej o
wydanie zezwolenia na wykonanie zobowiązań MKM z umowy cesji z dnia 18
listopada 1998 roku, następnie jednak cofnął swój wniosek i ostatecznie zezwolenie
to nie zostało wydane. MKM nie zrealizował swoich zobowiązań z umowy cesji z
dnia 18 listopada 1998 roku, wobec czego powód, działając na podstawie klauzuli
arbitrażowej zawartej w tejże umowie, wystąpił w dniu 16 stycznia 2001r. na drogę
arbitrażową z roszczeniem przeciwko MKM o zapłatę. Orzeczeniem z dnia 29 maja
2002r. Międzynarodowy Arbitrażowy Sąd Handlowy przy Izbie Handlowo-
Przemysłowej Federacji Rosyjskiej w Moskwie zasądził od MKM na rzecz powoda
kwotę 6 463 427,70 USD. Moskiewski Sąd Gospodarczy odrzucił środek
odwoławczy złożony przez MKM, od której to decyzji Kombinat wniósł apelację do
Federalnego Sądu Gospodarczego dla Obwodu Moskiewskiego. Federalny Sąd
Gospodarczy unieważnił decyzję Moskiewskiego Sądu Gospodarczego i skierował
sprawę do ponownego rozpoznania, co zakończyło się ponownym odrzuceniem
apelacji MKM. Jednakże w dniu 15 sierpnia 2003r. Federalny Sąd Gospodarczy
uchylił korzystne dla powoda orzeczenie MASH z dnia 29 maja 2002 r., zaś Sąd
Najwyższy orzeczeniem z dnia 29 grudnia 2004 r. ostatecznie odrzucił wniosek
powoda o uchylenie decyzji z dnia 15 sierpnia 2003 r. i przywrócenie orzeczenia
MASH z dnia 29 maja 2002 roku. W tej sytuacji powód ponownie wystąpił w dniu 4
lutego 2005 roku przeciwko MKM ze swoim roszczeniem do sądu arbitrażowego w
Moskwie, który jednakże postanowieniem z dnia 25 maja 2007r. odrzucił pozew
przyjmując, że upłynął termin przedawnienia roszczenia. Pismem z dnia 26
października 1999 r. powód zgłosił pozwanemu szkodę objętą ochroną
ubezpieczeniową w wysokości 14 874 624,81 USD, według stanu na dzień 1
października 1999 r., powstałą wskutek nie spłacenia wierzytelności kredytowej i w
związku z postanowieniami umowy ubezpieczenia kredytu z dnia 29 kwietnia 1996
5
roku domagał się od pozwanego wypłacenia odszkodowania w kwocie 13 479
563,82 USD.
Wykonując zalecenia Sądu Apelacyjnego zawarte w wyroku kasatoryjnym,
Sąd Okręgowy dopuścił dowód z opinii biegłego dr J. T. w celu ustalenia treści
prawa cywilnego Federacji Rosyjskiej (FR) oraz rosyjskiej praktyki sądowej oraz
dokonania oceny, czy środki zabezpieczenia spłaty kredytu zostały ustanowione
zgodnie z przepisami obowiązującymi w kraju dłużnika czyli Federacji Rosyjskiej.
Sąd wskazał, że zgodnie z częścią 1 art. 329 k.c. FR wykonywanie zobowiązań
może być zabezpieczone karą umowną, zastawem, zatrzymaniem mienia dłużnika,
poręczeniem, gwarancją bankową, zadatkami i innymi sposobami, przewidzianymi
przez ustawę albo umowę. Stosownie do treści art. 361 k.c. FR poręczenie jest
umową i nie może być ustanowione wyłącznie w drodze jednostronnej czynności
prawnej. Art. 362 k.c. FR stanowi, że umowa poręczenia powinna być dokonana w
formie pisemnej. W listach z dnia 4 marca 1996 roku i 20 listopada 1997 roku, MKM
jednoznacznie i zdecydowanie oświadczył, że „gwarantuje” wykonanie zobowiązań
przez kredytobiorcę, przy czym należy uznać, że MKM udzielił poręczenia. Z uwagi
na brak dokumentu zawierającego jednoznaczne oświadczenie woli o przyjęciu
tego poręczenia przez powoda, Sąd Okręgowy przyjął, że nie doszło do zawarcia
umowy poręczenia. Sąd wskazał dalej, że stosownie do części 1 art. 157 kodeksu
cywilnego FR czynność prawną uważa się za dokonaną pod warunkiem
zawieszającym, jeśli strony uzależniły powstanie praw i obowiązków od
okoliczności, co do której nie wiadomo, czy wystąpi w przyszłości. Zgodnie z
częścią 3 art. 157 k.c. FR, jeżeli ziszczeniu się warunku niesumiennie (czyli będąc
w złej wierze) przeszkodziła strona, dla której ziszczenie się warunku jest
niewygodne, to warunek taki uznaje się za spełniony. Sąd wskazał, że umowa cesji
wierzytelności z dnia 18 listopada 1998 roku została zawarta przez powoda i MKM
pod warunkami ważnymi i zgodnymi z ustawą. Jeden warunek został zrealizowany,
albowiem powód uzyskał zgodę K. S.A. na zawarcie tej umowy w piśmie z dnia 9
grudnia 1998 roku. Należy przyjąć także, że ziścił się także drugi warunek, skoro
MKM celowo nie uzyskał zezwolenia Banku Centralnego Federacji Rosyjskiej na
wykonanie tej umowy.
6
Opierając się na powyższych ustaleniach i ocenach prawnych, Sąd
Okręgowy uznał, że wbrew stanowisku pozwanego, nie wystąpiły wskazane
przez niego okoliczności uprawniające go do odmowy wypłaty odszkodowania
przewidziane w paragrafie 14 ust. 2 pkt 1 i 2 OWU, albowiem środki
zabezpieczenia spłaty kredytu zostały ustanowione zgodnie z prawem rosyjskim,
a powód dokonał wszelkich czynności koniecznych do zrealizowania swoich
praw z tych zabezpieczeń, co doprowadziło do uwzględnienia powództwa.
Po rozpoznaniu apelacji strony pozwanej Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia
1 grudnia 2014 roku zmienił zaskarżony wyrok tylko w odniesieniu do odsetek
ustawowych od kwoty głównej, zaś dalej idącą apelację oddalił. Sąd Apelacyjny
podzielił ustalenia faktyczne oraz oceny prawne Sądu Okręgowego i także
stwierdził, że nie zrealizowały się okoliczności uzasadniające uchylenie się
pozwanego od wypłaty odszkodowania z umowy ubezpieczenia.
W skardze kasacyjnej pozwany zarzucił naruszenie przepisów postępowania
- art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c. i art. 385 k.p.c., naruszenie art. 328 § 2
k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. oraz naruszenie art. 1143 § 1 k.p.c. w brzmieniu
obowiązującym przed dniem 1 lipca 2009 r. w zw. z art. 1143 § 3 k.p.c. oraz w zw.
z art. 278 § 1 k.p.c. Skarżący zarzucił także, że Sąd Apelacyjny dopuścił się także
naruszenia prawa materialnego - art. 805 § 1 i 2 k.c., art. 56 k.c. oraz art. 65 § 1 i 2
k.c. i art. 157 kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej, art. 56 k.c. oraz art. 65 § 1
i 2 k.c. w zw. z art. 60 k.c. i art. 805 § 1 i 2 k.c., art. 56 k.c. oraz art. 65 § 1 i 2 k.c.
i art. 805 § 1 i 2 k.c., art. 6 k.c. w zw. z art. 805 § 1 i 2 k.c. i art. 157 kodeksu
cywilnego Federacji Rosyjskiej i art. 805 § 1 i 2 k.c. Formułując te zarzuty, pozwany
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w zakresie objętym skargą i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania. W skardze zawarł także
wniosek restytucyjny o zasądzenie kwoty wypłaconej powodowi na podstawie
zaskarżonego wyroku.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W skardze zarzucono naruszenie art. 378 § 1 w związku z art. 382 i art.385
k.p.c. przez nie rozpoznanie istoty sporu prowadzące do wadliwego - zdaniem
skarżącego - oddalenia apelacji mimo jej zasadności. Wynikający z art. 378 § 1
k.p.c. obowiązek rozpoznania sprawy w granicach apelacji oznacza zakaz
7
wykraczania poza te granice oraz nakaz rozważenia i omówienia w uzasadnieniu
orzeczenia sądu drugiej instancji wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów
i wniosków. Powołanie się w skardze kasacyjnej na naruszenie tego przepisu
wymaga wskazania, które zarzuty apelacji zostały pominięte przez sąd drugiej
instancji oraz czy i z jakiej przyczyny uchybienie to mogło mieć wpływ na wynik
postępowania (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 lutego 2014 r., V CSK
142/13, nie publ, z dnia 27 czerwca 2007 r., II CSK 122/07, nie publ. oraz z dnia
4 kwietnia 2014 r., II CSK 384/13, nie publ.), tymczasem sam skarżący przyznał, że
Sąd Apelacyjny ustosunkował się do wszystkich zarzutów apelacji. Chybiony jest
także zarzut nie rozpoznania istoty sprawy, skoro w rozpoznawanej sprawie nie
zaistniała sytuacja, w której sąd zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania
powoda lub nie odniósł się do merytorycznych zarzutów pozwanego.
Omawiany zarzut łączy się z zarzutem naruszenia art. 328 § 2 w związku
z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez niewskazanie w uzasadnieniu zaskarżonego
orzeczenia jego pełnej podstawy faktycznej i prawnej, w tym niewskazanie
okoliczności uzasadniających wypłatę odszkodowania w świetle przesłanek jego
wypłaty wynikających z art. 805 § 1 i 2 k.c. oraz łączącej strony umowy
ubezpieczenia. Skarżący przywołał orzeczenia Sądu Najwyższego zgodnie
z którymi, naruszenie wskazanego przepisu postępowania może stanowić
usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej, gdy uzasadnienie orzeczenia nie
zawiera wszystkich koniecznych elementów konstrukcyjnych wskazanych w art.
328 §2 k.p.c. lub jest obciążone poważnymi brakami, nie pozwalającymi na
zrekonstruowanie toku rozumowania i motywowania Sądu drugiej instancji.
Uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia nie zawiera tego rodzaju kardynalnych
uchybień uniemożliwiających przeprowadzenie kontroli kasacyjnej, albowiem Sąd
Apelacyjny przytaczając ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego stwierdził, że je
podziela i przyjmuje za własne. Sąd wskazał także na podstawę prawną swojego
rozstrzygnięcia, choć można podzielić krytyczne uwagi skarżącego co do tego,
że uczynił to w sposób nader ogólnikowy, bez pogłębionych rozważań i analiz
prawnych. Uchybienia te nie miały jednak wpływu na wynik sprawy, albowiem
należy stwierdzić, że zaskarżony wyrok- z przyczyn wskazanych w dalszej części
uzasadnienia- odpowiada ostatecznie prawu.
8
Nie jest uzasadniony zarzut, że Sąd Apelacyjny zaniechał ustalenia
zdarzenia powodującego szkodę, ustalenia rozmiaru szkody oraz pozostałych
przesłanek wypłaty odszkodowania wynikających z art. 805 § 1 i 2 k.c. oraz
łączącej strony umowy ubezpieczenia. Art. 805 § 1 k.c. określa essentialia negotii
umowy ubezpieczenia, zaś paragraf 2 wskazuje, na czym polega świadczenie
ubezpieczyciela we wskazanych w nim rodzajach umowy ubezpieczenia.
Zgodnie z treścią pozwu, powód domagał się od pozwanego wypłaty
odszkodowania za szkodę powstałą wskutek wystąpienia ryzyka objętego łączącą
strony umową ubezpieczenia kredytu eksportowego, polegającego na trwałej
niewypłacalności kredytobiorcy. Z treści odpowiedzi na pozew (por. k. 265 akt) oraz
postawy pozwanego w toku postępowania wynikało, że pozwany nie kwestionował
ani wystąpienia tego ryzyka ubezpieczeniowego ani też faktu zaistnienia oraz
wysokości szkody w majątku powoda pozostającej w związku przyczynowym
z niewypłacalnością dłużnika powoda – T. S.A. Te fakty nie były więc przedmiotem
sporu, a co za tym idzie przedmiotem postępowania, albowiem odmawiając
zaspokojenia dochodzonego roszczenia pozwany od początku powoływał się ( por.
k. 266 akt) na przewidziane w paragrafie 14 ust. 2 pkt 1 i 2 OWU okoliczności
uprawniające go do odmowy wypłaty odszkodowania, mimo powstania w majątku
powoda szkody objętej co do zasady ochroną ubezpieczeniową. To stanowisko
pozwanego zdeterminowało zakres i przedmiot postępowania dowodowego
nakierowanego na ustalenie faktów stanowiących podstawę ocen prawnych
niezbędnych do przesądzenia zasadności lub bezzasadności odmowy
ubezpieczyciela spełnienia na rzecz powoda świadczenia z łączącego strony
stosunku ubezpieczeniowego. W świetle stanowiska pozwanego należało więc
ustalić, czy środki zabezpieczenia spłaty kredytu zostały ustanowione zgodnie z
przepisami prawnymi obowiązującymi w kraju dłużnika czyli Federacji Rosyjskiej
oraz czy ubezpieczający dokonał wszelkich czynności koniecznych
do zrealizowania swoich praw z tych zabezpieczeń.
Przed rozważeniem zarzutów skargi kasacyjnej dotyczących argumentów
przeciwstawianych przez pozwanego roszczeniu powoda o wypłatę odszkodowania,
dotyczących naruszenia przez powoda obowiązków opisanych w par.14 ust. 2 pkt 1
i 2 OWU, należy wskazać na ich cel i funkcję, polegającą przede wszystkim
9
na zmobilizowaniu ubezpieczającego do zapewnienia realizacji przez
kredytobiorcę zobowiązania w drodze ustanowienia środków jego zabezpieczenia
zgodnych z prawem kraju dłużnika (pkt 1), a także do zminimalizowania szkody
spowodowanej niewypłacalnością kredytobiorcy w drodze podjęcia przez
powoda wszelkich starań mających służących zapobieżeniu lub zmniejszeniu
szkody (pkt 2). W tym drugim przypadku chodzi więc w istocie o obowiązki
ubezpieczającego w razie zaistnienia wypadku ubezpieczeniowego, polegającego
na niewypłacalności dłużnika - kredytobiorcy (por. art. 826 k.c.).
Rozstrzygnięcie pierwszej z zasygnalizowanych kwestii- wskazanej w § 14
ust. 2 pkt 1 OWU - wymagało ustalenia przez Sąd Apelacyjny faktów odnoszących
się do ustanowienia określonych środków zabezpieczenia spłaty kredytu, ustalenia
treści i przeprowadzenia wykładni wchodzących w grę przepisów prawa cywilnego
Federacji Rosyjskiej oraz dokonania oceny, czy środki zabezpieczenie spłaty
kredytu zostały ustanowione zgodnie z tymi przepisami. Tej kwestii dotyczą
kasacyjne zarzuty: 1/ naruszenia art.1143 §1 w związku z § 3 k.p.c. w brzmieniu
sprzed zmiany tego przepisu wprowadzonej ustawą z dnia 5 grudnia 2008 roku
o zmianie k.p.c. i innych ustaw z dniem 1 lipca 2009 roku (Dz.U. z 2008 r., nr 234,
poz. 1571) oraz art. 278 §1 k.p.c., 2/ naruszenia art. 56 k.c., art. 65 § 1 i 2
w związku z art. 60 k.c. i art. 805 § 1 i 2 k.c., 3/ naruszenia art. art.805 § 1 i 2 k.c.,
art. 56 k.c., art. 65 § 1 i 2 k.c. i art.157 k.c. FR oraz 4/ naruszenia art. 6 k.c. i art.
art.805 §1 i 2 k.c przez przyjęcie przez Sąd, że 1/ doszło do zawarcia ważnych
umów poręczenia spłaty kredytu między powodem i MKM oraz 2/ środkiem
zabezpieczenia, o którym mowa w par. 14 ust. 2 pkt 1 OWU, była umowa cesji
wierzytelności z dnia 18 listopada 1998 roku zawarta przez powoda z MKM.
Zgodnie z art. 1143 § 1 w związku z § 3 k.p.c. w brzmieniu sprzed zmiany
tego przepisu z dniem 1 lipca 2009 roku, gdy zachodziła potrzeba zastosowania
prawa obcego, sąd mógł zwrócić się do Ministerstwa Sprawiedliwości o udzielenie
tekstu tego prawa oraz o wyjaśnienie obcej praktyki sądowej; mógł także w tym
celu zasięgnąć opinii biegłych. Nie doszło do naruszenia przez Sąd Apelacyjny
art.1143 § 1 i 3 k.p.c. ani art. 278 § 1 k.p.c. przez zasięgnięcie opinii biegłego
dr. J. T., skoro wskazane przepisy kodeksu postępowania cywilnego przewidują
wprost taką możliwość. Natomiast pewne zastrzeżenia może istotnie budzić
10
sposób, w jaki Sąd Okręgowy przedstawił swoje - zaaprobowane następnie przez
Sąd Apelacyjny - ustalenia i rozważania dotyczące zarówno treści, jak i wykładni
przepisów kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej dotyczących sposobów
zabezpieczenia wierzytelności, a to z uwagi na nie dość czytelne rozgraniczenie
między tym, co wskazał w swojej opinii biegły J. T., a tym, co ostatecznie ustalił i
przyjął Sąd Okręgowy, a w ślad za nim Sąd Apelacyjny. Niemniej jednak z
całokształtu wywodów Sądu Okręgowego zawartych w uzasadnieniu wyroku i
zaaprobowanych przez Sąd Apelacyjny, da się wyprowadzić wniosek, że Sąd ten
dokonał ustaleń i ocen zbieżnych z treścią opinii biegłego, co nie odbiera tym
ustaleniom i ocenom waloru własnych ocen Sądu. Sąd przyjął, że listy gwarancyjne
MKM z dnia 4 marca 1996 roku i z dnia 20 stycznia 1997 roku były jednostronnymi
oświadczeniami woli MKM, natomiast nie stanowiły umów poręczenia w świetle
rosyjskiego kodeksu cywilnego z uwagi na brak komponentu umowy poręczenia w
postaci pisemnego oświadczenia woli powoda o przyjęciu tego poręczenia. Sąd
uznał natomiast umowę cesji wierzytelności z dnia 18 listopada 1998 roku za
dopuszczalny sposób zabezpieczenia realizacji zobowiązania kredytowego,
polegający na spłacie kredytu przez MKM, oceniając, że umowa ta była ważna i
weszła w życie. W świetle przytoczonych postanowień umownych OWU należy
odróżnić kwestię sposobu ustanowienia środka zabezpieczenia, który miał być
zgodny z prawem rosyjskim od możliwości następczego skutecznego zaspokojenia
się wierzyciela z tego zabezpieczenia, skoro w momencie ustanowienia środka
zabezpieczenia nie sposób tego przewidzieć.
Rozstrzygnięcie zasadności pozostałych przytoczonych wyżej zarzutów
naruszenia prawa materialnego wymaga odwołania się do ustaleń Sądu
Apelacyjnego dotyczących współpracy stron przy wykonywaniu przez powoda
ciążących na nim obowiązków umownych dotyczących zabezpieczenia wykonania
zobowiązania przez rosyjskiego kredytobiorcę i pozostałych partnerów rosyjskich,
zwłaszcza MKM. Wynika z nich, że zawarcie umowy cesji wierzytelności z dnia
18 listopada 1998 roku poprzedziła wymiana pism między powodem i pozwanym,
zaś pozwany znał treść przygotowywanego porozumienia oraz towarzyszące mu
okoliczności, będące przyczyną jego zawarcia (niewypłacalność, a następnie
upadłość T. S.A., wcześniejsze zapewnienia MKM co do „gwarantowania” spłaty
11
kredytu). Pozwany wyraził zgodę na zawarcie znanej mu umowy cesji
wierzytelności z dnia 18 listopada 1998 roku w piśmie z dnia 9 grudnia 1998 roku.
Skoro wynika z tej umowy, że zastąpiła ona – należy podkreślić za wiedzą i zgodą
pozwanego- dotychczasowe, wyraźnie opisane w niej środki zabezpieczenia spłaty
kredytu w postaci listów intencyjnych MKM i umowy poręczenia z dnia 10 września
1998 roku zawartej przez powoda z MKM, to bez względu na zgodność z prawem
rosyjskim sposobu ustanowienia tych dotychczasowych - uchylonych mocą woli
stron umowy cesji z dnia 18 listopada 1998 roku zaaprobowanej przez pozwanego-
zabezpieczeń, to nie jest lojalnym zachowaniem wywodzenie aktualnie przez
pozwanego, już po powstaniu szkody, że umowa ta nie stanowiła w ogóle środka
zabezpieczenia, stąd pozwany naruszył par. 14 ust. 2 pkt 1 OWU.
Skarżący zarzucił w skardze naruszenie art. 56 k.c.,art. 65 § 1 i 2 k.c. oraz
art. 805 § 1 i 2 k.c. przez błędne przyjęcie, że powód przedsięwziął wszelkie
czynności konieczne do zrealizowania swoich praw z zabezpieczeń, gdy
tymczasem nie zaskarżył on ostatniego z orzeczeń rosyjskiego sądu polubownego,
dotyczącego odrzucenia pozwu o zapłatę przeciwko MKM z powodu upływu
terminu przedawnienia roszczenia wywodzonego z umowy cesji wierzytelności. Sąd
Apelacyjny zrekonstruował wieloletnie starania powoda o uzyskanie orzeczenia
właściwych organów rosyjskiego arbitrażu, umożliwiającego zaspokojenie
roszczenia powoda z tytułu niespłaconego kredytu z majątku MKM.
Usprawiedliwiają one przyjęcie, że nie można postawić powodowi zarzutu, iż nie
przedsięwziął on- z własnej winy umyślnej lub wskutek rażącego niedbalstwa
(por. art. 826 § 3 k.c.) - wszelkich czynności koniecznych do zrealizowania swoich
praw z tych zabezpieczeń. Należy podkreślić, że nie zaskarżenie przez powoda
ostatniego z orzeczeń rosyjskiego sądu polubownego dotyczącego odrzucenia
pozwu z powodu przedawnienia roszczenia zostało podyktowane - bez względu na
ewentualną wątpliwą zasadność tego orzeczenia - treścią opinii prawnej
renomowanej kancelarii prawniczej wynajętej przez powoda w Moskwie
i zaakceptowanej przez pozwanego jako ubezpieczyciela w celu reprezentacji praw
powoda w postępowaniu przed organami arbitrażu, wskazującej na nikłe szanse
kolejnych odwołań powoda. Brak jest więc aktualnie podstaw do traktowania na
niekorzyść powoda - z punktu widzenia racjonalności i potencjalnej skuteczności
12
podejmowanych działań - okoliczności, że ostatecznie zrezygnował on w tych
warunkach i z takiej przyczyny z kontynuowania wieloletniego sporu arbitrażowego
w Rosji oraz do pozbawienia go z tej przyczyny możliwości uzyskania
odszkodowania z umowy ubezpieczenia.
Mimo więc pewnych, trafnie wytkniętych przez skarżącego, usterek
postępowania Sądu Apelacyjnego, zaskarżony wyrok odpowiada ostatecznie prawu,
albowiem przede wszystkim uwzględnia ochronną funkcję umowy ubezpieczenia
majątkowego w sytuacji znacznego ryzyka, jakim było w tamtym okresie udzielanie
kredytów eksportowych służących ostatecznie promocji polskich przedsiębiorców
za granicą. Ryzyko to uwzględnił niewątpliwe sam ustawodawca tworząc pozwaną
Korporację Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych i określając jej ustawowe zadania
oraz kompetencje (por. ustawa z dnia 7 lipca 1994 roku o gwarantowanych
przez Skarb Państwa ubezpieczeniach eksportowych - Dz. U. z 2001 r., nr 59,
poz. 609 ze zm.).
Należy przy tym podkreślić, że celem umowy ubezpieczenia majątkowego
jest udzielenie ubezpieczającemu ochrony na wypadek wystąpienia wskazanego
w umowie ryzyka w zamian za zapłatę składki, stąd dla realizacji tej funkcji
ochronnej niezbędna jest interpretacja zarówno ogólnych warunków umowy, jak
i indywidualnych postanowień umownych z uwzględnieniem przede wszystkim
interesu ubezpieczonego, zwłaszcza takiego, któremu nie można postawić zarzutu
niestarannego działania i braku dbałości o własne interesy. Okoliczności te zostały
w sposób właściwy uwzględnione w zaskarżonym orzeczeniu, stąd na podstawie
art. 39814
k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
jw
kc