Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 228/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 maja 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Staryk (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku M. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o rentę socjalną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 maja 2016 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 sierpnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z
dnia 28 sierpnia 2014 r. oddalił apelację M. M. od wyroku Sądu Okręgowego w W.
XIV Wydziału Ubezpieczeń Społecznych z dnia 11 grudnia 2012 r. oddalającego jej
2
odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 25 sierpnia 2009 r.,
odmawiającej wnioskodawczyni przyznania prawa do renty socjalnej.
W sprawie tej ustalono, że wnioskodawczyni urodzona 23 września 1982 r.,
choruje na stwardnienie rozsiane, z powodu którego była wielokrotnie
hospitalizowana, a od 2007 r. pozostaje pod opieką poradni leczenia SM.
Stwierdzono u niej cechy dyskretnego zespołu móżdżkowego oraz zespół
odruchowy prawostronny. Od dzieciństwa była drażliwa, wybuchowa, na sytuacje
stresowe reagowała agresją słowną i czynną. Leczyła się psychiatrycznie z powodu
przygnębienia, zaburzeń snu, trudności w kontrolowaniu emocji, lecz nie
stwierdzono u niej cech klinicznych depresji, objawów psychozy, ani istotnych
zaburzeń funkcjonowania poznawczego. Rozpoznano u niej zaburzenia lękowo-
depresyjne u osoby ze stwardnieniem rozsianym oraz cechy zaburzenia
osobowości. W opinii biegłej psychiatry „z przyczyn wyłącznie psychiatrycznych nie
jest osobą niezdolną do pracy, nawet częściowo”. Zdaniem biegłego neurologa,
częściowa niezdolność do pracy istnieje od czerwca 2008 r., zaś całkowita od
czerwca 2009 r., „kiedy to po kolejnym rzucie SM stwierdzono więcej ognisk
demielizacyjnych w mózgu”, ale wnioskodawczyni nie była całkowicie niezdolna do
pracy przed 14 lutego 2003 r. Dodatkowo zdiagnozowano miernego stopnia
obniżenie ostrości wzroku oka prawego wynikające z niedowidzenia tego oka, wady
wzroku oraz ubytku pola widzenia w następstwie częściowego zaniku nerwu
wzrokowego w tym oku, ale zdaniem biegłego okulisty nie powoduje to niezdolności
do wykonywania pracy „w zakresie częściowym a zwłaszcza w stopniu całkowitym”.
Wnioskodawczyni jest ponadto osobą otyłą, ale jej kręgosłup jest sprawny, o dobrej
ruchomości, bez objawów bólu, co wyklucza stwierdzenie całkowitej niezdolności
do pracy zarobkowej z przyczyn ortopedycznych, chociaż w ocenie jednego z
biegłych tej specjalizacji medycznej, wnioskodawczyni jest częściowo niezdolna do
pracy na stałe, bez możliwości ustalenia daty powstania tej niezdolności.
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd
pierwszej instancji na podstawie opinii biegłych lekarzy z zakresu chirurgii-
traumatologii, psychiatrii, neurologii i okulistyki. Biegli ci zgodnie i jednoznacznie
stwierdzili, że odwołująca nie jest całkowicie niezdolna do pracy. Tylko biegły
neurolog uznał, że odwołująca jest całkowicie niezdolna do pracy od czerwca
3
2009 r., czyli od 27. roku życia. W ramach takich ustaleń Sąd pierwszej instancji
uznał, że całkowita niezdolność do pracy wnioskodawczyni nie powstała w okresie
określonym w art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej
(jednolity tekst: Dz.U. z 2013, poz. 982 ze zm., dalej ustawa o rencie socjalnej),
ponieważ odwołująca ukończyła 18 lat w dniu 23 września 2000 r., czyli przed
stwierdzeniem całkowitej niezdolności do pracy. Ta powstała po ukończeniu przez
nią 25, roku życia, „w związku z czym nie ma znaczenia, czy odwołująca uczyła się
wówczas w szkole lub w szkole wyższej, oraz je całkowita niezdolność do pracy nie
powstała w trakcie studiów lub aspirantury naukowej”.
Sąd Apelacyjny uznał, że „opinie biegłych lekarzy nie zostały niczym
podważone i w pełni zasługują na wiarę”. Dodatkowo dopuścił dowód z zeznań
trzech świadków, „którzy zetknęli się jako nauczycielki z odwołującą w okresie
szkolnym”, jednak ich zeznania „nie dostarczyły materiału dowodowego
wskazującego na powstanie wówczas określonego schorzenia”. W konsekwencji
Sąd drugiej instancji „nie znalazł jakichkolwiek podstaw, aby przyjąć, że schorzenie
powodujące następnie po wielu latach całkowitą niezdolność odwołującej się do
pracy zaczęło się w okresach wskazanych w art. 4 ust. 1 i 2 ustawy o rencie
socjalnej”.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie 1/ art. 4 ust. 1
ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej przez błędną wykładnię i
przyjęcie, że renta socjalna przysługuje osobie pełnoletniej całkowicie niezdolnej do
pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu, pod warunkiem, że całkowita
niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 18. roku życia, w trakcie nauki
w szkole lub w szkole wyższej - przed ukończeniem 25. roku życia, w trakcie
studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej, podczas gdy zarówno z wykładni
językowej, jak i orzecznictwa wynika, że renta socjalna przysługuje osobie
pełnoletniej całkowicie niezdolnej do pracy z powodu naruszenia sprawności
organizmu, które to powstało w okresach wymienionych w tym przepisu; 2/ art. 217
§ 3 w związku z art. 227 k.p.c. przez oddalenie wniosków dowodowych
pełnomocnika odwołującej o przeprowadzenie dowodów z przesłuchania
wnioskodawczyni i lekarzy leczących na okoliczność stanu jej zdrowia przed
ukończeniem 18 roku życia, a następnie dowodu z opinii Instytutu Psychiatrii i
4
Neurologii na okoliczność, czy przedstawione przez świadków naruszenia
sprawności organizmu miały wpływ na powstanie całkowitej niezdolności do pracy.
Zaniechania te miały istotny wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, ponieważ 3/ Sąd
Apelacyjny nie odniósł się w uzasadnieniu wyroku do żadnego z zarzutów
podniesionych w apelacji (art. 378 § 1 k.p.c.).
Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania skarżąca uzasadniła
jej oczywistą zasadnością, twierdząc, że Sądy obu instancji dopuściły się rażącego
naruszenia prawa materialnego, tj. art. 4 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej wskutek
błędnego założenia, że warunkiem przyznania renty socjalnej jest powstanie
całkowitej niezdolności do pracy w okresach wymienionych w tym powołanym
przepisie. Tymczasem zarówno z samego brzmienia przepisu ustawy, jak i z
ugruntowanego orzecznictwa wynika, że w terminach tych powinno dojść do
naruszenia sprawności organizmu, które ostatecznie doprowadziło do całkowitej
niezdolnością do pracy, niezależnie od czasu powstania tej niezdolności.
Mając na uwadze powołane zarzuty pełnomocnik skarżącej wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu oraz o zasądzenie zwrotu kosztów zastępstwa
adwokackiego w potrójnej wysokości, oświadczając, iż koszty te nie zostały pokryte
w całości ani w części.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się oczywiście uzasadniona, gdyż zaskarżony
wyrok zapadł przedwcześnie bez wyjaśnienia istotnych okoliczności faktycznych
wymaganych do prawidłowego orzekania. Usprawiedliwiony okazał się zarzut
bezzasadnego zaniechania wysłuchania wyjaśnień skarżącej (art. 217 § 3 w
związku z art. 227 k.p.c.), która stanowczo twierdziła, że pierwsze symptomy
psychoneurologiczne naruszenia sprawności organizmu rozwijały się u niej od 17-
go roku życia „i z każdym rokiem jest coraz gorzej”, a ponadto z ustaleń
faktycznych wynikało, że już od dzieciństwa była „drażliwa, wybuchowa, na
sytuacje stresowe reagowała agresją słowną i czynną”. Tego rodzaju somatyczne
dolegliwości skarżącej nie zawsze są rozpoznawalne przez jej otoczenie, w tym
5
przez nauczycieli, którzy nie są ekspertami z zakresu specjalistycznej wiedzy
medycznej dotyczącej początkowej fazy choroby stwardnienia rozsianego.
W ramach ponownego rozpoznania sprawy Sąd drugiej instancji powinien
odebrać od skarżącej szczegółowe wyjaśnienia okoliczności i objawów
chorobowych powstałe przed ukończeniem nauki w szkole, które inni biegli o
specjalnościach adekwatnych do zakresu jej schorzeń powinni ocenić, czy doszło
choćby do początkowej fazy naruszeń sprawności organizmu skarżącej w okresach
ochrony socjalnej, o której mowa w art. 4 ust. 1 pkt 1-3 ustawy o rencie socjalnej,
które z przyczyn (głównie nieurologicznych) doprowadziło do stwierdzenia u niej
całkowitej niezdolności do pracy w czerwcu 2009 r. Dotychczasowi biegli całkowicie
bezpodstawnie i bezzasadnie skoncentrowali się na wykazaniu, że stan całkowitej
niezdolności do pracy skarżącej nie powstał przed 14 lutego 2003 r., w którym
ukończyła ona naukę w szkole średniej (Prywatnym Technikum Gastronomicznym
dla Dorosłych). Tymczasem zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej, takie
świadczenie przysługuje osobie pełnoletniej całkowicie niezdolnej do pracy z
powodu naruszenia sprawności organizmu, które powstało: 1) przed ukończeniem
18. roku życia, albo 2) w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej - przed
ukończeniem 25. roku życia, albo 3) w trakcie studiów doktoranckich lub
aspirantury naukowej. W przypadku skarżącej wchodzi w grę całkowita niezdolność
do pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu, które powstało przed
ukończeniem przez nią edukacji na poziomie szkoły średniej, zważywszy że
całkowita niezdolność do pracy, będąca przesłanką prawa do renty socjalnej, może
powstać już po upływie okresów wymienionych w art. 4 ust. 1 ustawy (por. uchwałę
Sądu Najwyższego z 15 marca 2006 r., II UZP 4/06, OSNP 2006 nr 21-22, poz.
334, a także wydaną w poprzednim stanie prawnym uchwałę składu siedmiu
sędziów NSA z 16 listopada 1998 r., OPS 12/98, ONSA 1999 nr 1, poz. 11). Do
nabycia prawa do renty socjalnej istotne jest, aby przyczyny naruszenia sprawności
organizmu osoby ubezpieczonej (z powodu dolegliwości chorobowych trapiących
skarżącą) – powstały nie później niż w okresach wymienionych w art. 4 ust. 1 pkt 1-
3 ustawy o rencie socjalnej, choćby doprowadziły one do całkowitej niezdolności do
pracy po upływie tych okresów. Naruszenie sprawności organizmu i całkowita
niezdolność do pracy mogą zatem powstać w różnym czasie, w szczególności
6
zdarzy się tak wtedy, gdy zmiany chorobowe u osoby, u której doszło do naruszenia
sprawności organizmu, nasilą się później w stopniu uniemożliwiającym jej
wykonywanie jakiejkolwiek pracy. Norma prawna wynikająca z art. 4 ust. 1 ustawy o
rencie socjalnej dotyczy zarówno sytuacji, gdy całkowita niezdolność do pracy
powstała równocześnie z naruszeniem sprawności organizmu, jak i wtedy, gdy
całkowita niezdolność do pracy powstała w okresie późniejszym (por. uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z 13 czerwca 2007 r., II UK 259/06, niepublikowany).
Podkreślenia wymaga to, że w okresach przewidzianych w art. 4 ust. 1 pkt 1-3 musi
dojść do naruszenia sprawności organizmu, „z powodu” którego dochodzi
ostatecznie do całkowitej niezdolności do pracy, co oznacza, że całkowita
niezdolność do pracy musi być spowodowana (pozostawać w związku
przyczynowym z naruszeniem sprawności organizmu, które powstało w okresach
wymienionych w art. 4 ust. 1 pkt 1-3 ustawy. Do nabycia prawa do renty socjalnej
istotne jest zatem to, aby przyczyny naruszenia sprawności organizmu osoby
ubezpieczonej, tj. choroby powodujące całkowitą niezdolność do pracy powstały nie
później niż w okresach wymienionych w art. 4 ust. 1 pkt 1-3 ustawy o rencie
socjalnej (por. wyrok z 14 maja 2009 r., I UK 346/08, OSNP 2011 nr 1-2, poz. 18).
Tymczasem w przedmiotowej sprawie Sądy nie wyjaśniły, kiedy mogło dojść do
naruszenia sprawności organizmu (zaburzeń reaktywno-charakterologiczno-
depresyjnych) w potencjalnej początkowej fazie stwardnienia rozsianego, którego
„nasilone objawy” skarżąca leczyła w poradni SM od 2007 r., a które od czerwca
2009 r. powodują jej całkowitą niezdolność do pracy. Także dotychczasowi biegli
lekarze nie wypowiedzieli się stanowczo, czy możliwe jest, że stwardnienie
rozsiane – z uwzględnieniem etiologii i specyfiki przebiegu tej choroby –
występowało u skarżącej zanim podjęła stosowne leczenie, a w szczególności czy
przed ukończeniem szkoły średniej doszło u niej do naruszenia z tej przyczyny
chorobowej sprawności organizmu, która końcowo doprowadziła do całkowitej
niezdolności do pracy. Ta istotna dla zastosowania art. 4 ust. 1 ustawy o rencie
socjalnej kwestia wymaga zbadania i wyjaśnienia dla prawidłowego zastosowania
materialnoprawnych podstaw kasacyjnego zaskarżenia.
W tym celu Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji na podstawie art.
39815
k.p.c. Równocześnie w zależności od końcowego osądu sprawy Sąd drugiej
7
instancji zasądzi pełnomocnikowi z urzędu skarżącej koszty nieopłaconej pomocy
prawnej od strony przegrywającej spór (art. 98 k.p.c.) bądź przyzna je od Sądu,
który ustanowił pełnomocnika z urzędu w postępowaniu kasacyjnym.
kc