Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV KK 153/16
POSTANOWIENIE
Dnia 25 maja 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tomasz Grzegorczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jarosław Matras
SSN Dariusz Świecki
Protokolant Anna Kowal
w sprawie S. B.
wobec którego umorzono postępowanie karne na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k.
w zw. z art. 31 § 1 k.k. z orzeczeniem środka zabezpieczającego umieszczenia go
w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym na podstawie art. 93 i 94 § 1 i 2 k.k. w
brzmieniu z 2007 r.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na posiedzeniu w trybie art. 535 § 5 k.p.k.
w dniu 25 maja 2016 r.,
kasacji, wniesionej przez Rzecznika Praw Obywatelskich
na korzyść S. B.
od postanowienia Sądu Rejonowego w K.
z dnia 20 kwietnia 2007 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i na podstawie art. 5 § 1 pkt
4 k.p.w. w zw. z art. 45 § 1 k.w. umarza postępowanie w tej
sprawie.
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem wobec S. B. - który stał pod zarzutem
dokonania w dniu 2 listopada 2006 r. w K. zaboru w celu przywłaszczenia artykułów
spożywczych w postaci różnych gatunków kawy o łącznej wartości 337,90 zł na
szkodę A. sp. z o.o., dopuszczając się tego czynu w warunkach powrotu do
przestępstwa - Sąd Rejonowy, stosownie do wniosku prokuratora o umorzenie
2
postępowania wobec podejrzanego z uwagi na działanie w warunkach art. 31 § 1
k.k. i zastosowanie wobec niego środka zabezpieczającego w postaci
umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym, umorzył postępowanie karne na
podstawie art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k. w zw. z art. 31 § 1 k.k., a na podstawie art. 93 i 94
§ 1 i 2 k.k., orzekł o umieszczeniu go w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym,
bez określenia z góry czasu pobytu podejrzanego w tym zakładzie. Postanowienie
to uprawomocniło się bez zaskarżania w dniu 24 maja 2007 r.
W kwietniu 2016 r. kasację od tego postanowienia na korzyść S. B. wywiódł
Rzecznik Praw Obywatelskich, podnosząc zarzuty rażącego naruszenia prawa, a to
a) art. 322 § 2 w zw. z art. 354 pkt 3 k.p.k. oraz art. 94 § 1 i art. 98 § 1 k.p.k. (w
brzmieniu obowiązującym w dacie orzekania), polegającego na braku wskazania w
uzasadnieniu przesłanek, jakimi kierował się Sąd uznając, że czyn przypisany
podejrzanemu cechuje się znaczną społeczną szkodliwością, a także b) obrazę art.
93 k.k. (w brzmieniu obowiązującym w dacie orzekania) w zw. z art. 31 ust. 3
Konstytucji RP, polegającą na orzeczeniu środka zabezpieczającego umieszczenia
w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym, mimo że zastosowanie tego środka
wykracza poza zasadę proporcjonalności. W uzasadnieniu kasacji podniesiono
także naruszenie art. 94 § 1 k.k. przez nieuwzględnienie okoliczności, że środek,
jaki zastosowano w tej sprawie jest możliwy wyłącznie w sprawach o czyn o
znacznej szkodliwości społecznej, jak i pominięcie w uzasadnieniu postanowienia
wymogów płynących z art. 115 § 2 k.k. Wskazano też w owym uzasadnieniu, że S.
B. został przyjęty do wyznaczonego przez Sąd szpitala psychiatrycznego w R. w
dniu 31 sierpnia 2008 r. i przebywał tam do dnia 9 lutego 2016 r.
Wywodząc w ten sposób skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i z uwagi na to, że obecnie czyn, którego dopuścił się podejrzany
stanowi jedynie wykroczenie z art. 119 k.w., o umorzenie postępowania wobec
niego.
Rozpoznając tę kasację, Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja ta, mimo pewnych mankamentów formalnych, jest w swej
merytorycznej treści zasadna i to w oczywistym stopniu, a skoro wywiedziona jej na
korzyść oskarżonego, rozpoznano ją na posiedzeniu, stosownie do art. 535 § 5
k.p.k.
3
Zastrzeżenia w tej skardze budzi fakt, że przepisy prawa, które zdaniem
skarżącego zostały w tym postępowaniu naruszone w sposób rażący powoływane
są nie tylko w samych zarzutach tej skargi, ale przywoływane też dopiero w jej
uzasadnieniu. Kiedy więc podnosi się tu, w pierwszym z zarzutów obrazę
przepisów postępowania, które wskazują na zasadnicze braki uzasadnienia
odnośnie do przesłanek, jakimi Sąd kierował się, uznając czyn podejrzanego za
cechujący się znaczną społeczną szkodliwością, nie powołuje się przepisu art. 94 §
1 k.k. (w brzmieniu obowiązującym w czasie orzekania) ani art. 115 § 2 k.k.,
odwołanie do których pojawia się dopiero w uzasadnieniu tej skargi. Właśnie zaś z
tych przepisów wynikała przesłanka określonej szkodliwości czynu, jako
warunkującego zastosowanie internacji psychiatrycznej, jak i rozumienie
szkodliwości społecznej czynu na gruncie prawa karnego. Podmiot fachowy
powinien zaś z należytą precyzją formułować zarzuty, jakie stawia w kasacji, a
uzasadnienie tej skargi winno sprowadzać się jedynie do prezentacji argumentów
wskazujących na jej poparcie.
Niemniej, mając na uwadze art. 118 § 1 k.p.k., i odczytując tę skargę
zarówno poprzez zarzuty wskazane wyraźnie w jej części wstępnej, jak i
wynikające z samego uzasadnienia, skarga ta jest w pełni zasadna i musi
prowadzić do uchylenia zaskarżonego orzeczenia.
Jeżeli chodzi o pierwszy z zarzutów tej kasacji, w którym podnosi się obrazę
przepisów postępowania dotyczących uzasadniania postanowień o umorzeniu
postępowania przez niewypowiedzenie się Sądu co do przesłanek, z jakich orzekł
izolacyjny środek zabezpieczający, to generalnie należy wskazać, iż w
orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest już pogląd, że choć przepisy art.
94 § 1 pkt 5 oraz art. 98 § 1 k.p.k., normujące wydawanie postanowień nie
określają precyzyjnie warunków, którym powinno odpowiadać uzasadnienie takiego
orzeczenia, to z istoty uzasadnienia wynika, iż powinno ono wskazywać wszystkie
istotne przesłanki, którymi kierował się organ je wydający, a więc – co do zasady –
zawierać elementy określone w art. 424 § 1 k.p.k. (zob. np. postanowienie SN z
dnia 15 lutego 2001 r., III KKN 595/00, LEX nr 51949 i wskazane tam wcześniejsze
judykaty).
4
Jak wskazano z kolei w – w przywoływanym w tej skardze – wyroku Sądu
Najwyższego, wymogi, jakie powinno spełniać postanowienie o umorzeniu
postępowania przygotowawczego i zastosowaniu środków zabezpieczających
określa przywołany w art. 354 pkt 3 k.p.k. przepis art. 322 § 2 i 3 k.p.k. Jednakże
należy mieć tu na uwadze, że wskazane wyżej § 2 i 3 art. 322 k.p.k. wymagają
jedynie dokładnego określenia zarzucanego podejrzanemu czynu i jego kwalifikacji
prawnej oraz „wskazanie” przyczyn umorzenia, a także danych osobowych i innych
danych o osobie podejrzanego. W pozostałym zakresie zatem, stosownie do
przywołanego wcześniej stanowiska, że uzasadnienie postanowienia powinno
jednak uwzględniać także te elementy, które wymagane są przy uzasadnianiu
wyroków, winno ono również „wyjaśniać” – a nie tylko „wskazywać” - m.in.
podstawę prawną orzeczenia (art. 424 § 1 pkt 2 k.p.k.).
Wprawdzie w kasacji tej nie przywołuje się, jako naruszonego art. 424 § 1
pkt 2 k.p.k., ani nie powołuje poglądu Sądu Najwyższego wyrażonego m.in. w
postanowieniu z dnia 15 lutego 2001 r., III KKN 595/00, ale już w samym zarzucie
podnosi się brak wskazania, jakimi przesłankami kierował się Sąd, uznając, że czyn
przypisany podejrzanemu cechuje się znaczną społeczną szkodliwością,
przywołując w uzasadnieniu tej skargi, jako naruszony ówczesny art. 94 § 1 k.k.,
który warunek ten formułował. Samo zaś podniesienie zaistnienia takiego braku w
uzasadnieniu Sądu jest dowodem, że autor skargi zasadnie dostrzega brak
wyjaśnienia w uzasadnieniu postanowienia podstawy prawnej jego wydania, a więc
analizy poszczególnych wymogów, które Kodeks karny nakazywał wówczas mieć
na względzie przy orzekaniu izolacyjnego środka zabezpieczającego. Brak w tej
materii sam w sobie nie mieści się jednak w wymogu odpowiedniego stosowania
przepisów art. 322 § 2 i 3 k.p.k., lecz w potrzebie – podnoszonego w orzecznictwie
Sądu Najwyższego - sięgania także do obowiązku płynącego z art. 424 § 1 pkt 2
k.p.k.
Rzeczywiście uzasadnienie orzeczenia Sądu Rejonowego, jakie zapadło w
tej sprawie, w ogóle nie podejmuje kwestii wymogu, jaki płynął w dacie orzekania z
przywoływanego już ówczesnego art. 94 k.k., który w § 1 wyraźnie zakładał, że
umieszczenie podejrzanego w zakładzie psychiatrycznym, gdy dopuścił się on
czynu w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 § 1 k.k. jest możliwe jedynie,
5
gdy popełnił on czyn zabroniony „o znacznej szkodliwości społecznej”.
Przypomnieć zaś należy, że S. B. stał wówczas pod zarzutem kradzieży artykułów
spożywczych o łącznej wartości 337,90 zł, a więc wartości niewiele tylko
przewyższającej kwotę rozgraniczającą przestępstwo kradzieży od wykroczenia
kradzieży, jaką było 250 zł.
W uzasadnieniu tym wskazano zaś jedynie, że w świetle opinii biegłych
podejrzany cierpi na schizofrenię paranoidalną w ostrej formie tej choroby, z
zaburzonym krytycyzmem co do stanu psychicznego i brakiem poczucia samej
choroby oraz nie jest zmotywowany do leczenia i może, jeżeli nie będzie wobec
niego zastosowany izolacyjny środek zabezpieczający, popełniać nawet cięższe
gatunkowo przestępstwa. Stwierdzenia te w ogóle nie dotyczą kwestii znacznej
społecznej szkodliwości czynu, o jakiej mowa była w ówczesnym art. 94 k.k., a przy
ocenie której – stosownie do § 2 art. 115 k.k. – winno się brać pod uwagę jedynie
rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiar wyrządzonej lub grożącej szkody,
sposób i okoliczności popełnienia czynu oraz wagę naruszonych przez sprawcę
obowiązków, jak i – co jednak nie dotyczy tej sprawy z uwagi na niepoczytalność
podejrzanego – postać zamiaru, motywację sprawcy oraz rodzaj i stopień
naruszonych reguł ostrożności.
W tej materii w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia brak jest
jakichkolwiek wywodów. Pada tu jedynie wpadkowo powołanie się na to, że
podejrzany uprzednio dokonywał takich czynów pod wpływem przeżyć
psychotycznych, co zresztą jest prawdą i co wynika z zawartych w aktach sprawy
danych o karalności go dotyczących. Brak jednak analizy podstawowej przesłanki
zastosowania izolacyjnego środka zabezpieczającego co oznacza, że Sąd
Rejonowy de facto nie rozważył należycie wymogów, od których uzależnione było
wydanie decyzji o umieszczeniu podejrzanego w zamkniętym zakładzie
psychiatrycznym. Było to zatem zarówno naruszenie wskazanych w kasacji
przepisów proceduralnych, jak i przywołanego w jej uzasadnieniu ówczesnego art.
94 § 1 k.k. Tego typu naruszenie bezsprzecznie mogło mieć wpływ na treść
wydanego orzeczenia.
Jeżeli natomiast chodzi o drugi z zarzutów tej skargi, czyli naruszenie art. 93
k.k. (w brzmieniu obowiązującym w dacie orzekania) w związku z art. 31 ust. 3
6
Konstytucji RP przez umieszczenie podejrzanego w zamkniętym zakładzie
psychiatrycznym, mimo że zastosowanie tego środka wykraczało poza zasadę
proporcjonalności, to stwierdzić należy, że niezrozumiałe jest odwoływanie się tu
skarżącego do naruszenia ustawy zasadniczej.
Przepis art. 31 ust. 3 Konstytucji RP wskazuje bowiem tylko, że ograniczenia
w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane
jedynie w ustawie i tylko wtedy, gdy są one konieczne w demokratycznym państwie
dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego bądź ochrony środowiska,
zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Jest on więc
wyraźnie skierowany do normodawcy. Ten zaś w przywoływanym ówczesnym art.
93 k.k. wskazał, że umieszczenie sprawcy w psychiatrycznym zakładzie
zamkniętym jest możliwe tylko wówczas, gdy „jest to niezbędne”, aby zapobiec
ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego związanego m.in. z
jego chorobą psychiczną. Mając zaś na uwadze wskazany wcześniej art. 94 k.k.,
aktualizuje się to tylko w sprawach o czyny cechujące się znaczną szkodliwością
społeczną.
Stąd zresztą w orzecznictwie Sądu Najwyższego – co zauważa także
skarżący w uzasadnieniu tej kasacji - podnoszono, że to właśnie z ówczesnego art.
94 § 1 k.k., a nie art. 93 k.k., wynika wprost zasada proporcjonalności pozbawienia
wolności do wagi czynu i sąd przed podjęciem decyzji o zastosowaniu środka
zabezpieczającego w postaci umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym powinien
przeprowadzić swoisty test przez rozważenie, jaką karę należałoby orzec sprawcy
za popełnienie tego czynu, gdyby nie stan niepoczytalności (zob. np. wyrok SN z
dnia 5 lutego 2009 r., II KK 252/08, LEX nr 491593, czy postanowienie SN z dnia
21 stycznia 2015 r., IV KK 320/14, LEX nr 1622331).
Prawdą jest jednak, że Sąd orzekający w tej sprawie, nie wypowiadając się
w ogóle w przedmiocie wymogów płynących z ówczesnego art. 94 § 1 k.k.,
ogólnikowo tylko stwierdził – co zresztą już wspomniano – że istnieje
niebezpieczeństwo popełniania przez oskarżonego, jeżeli pozostanie na wolności,
podobnych, czy nawet cięższych gatunkowo czynów. Nie dostrzegł jednak – co
słusznie podniesiono w uzasadnieniu kasacji – że przesłuchiwana na posiedzeniu
biegła psychiatra wskazała m.in., że leczenie pacjenta mogłoby być także
7
prowadzone w trybie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (k. 111v). Niezbędne
więc było również rozważenie, czy w aspekcie podstaw stosowania izolacyjnego
środka zabezpieczającego wynikających z wymogów ówczesnych art. 94 § 1 k.k. w
powiązaniu z art. 93 k.k., aktualizowała się konieczność sięgnięcia po internację
psychiatryczną w trybie przepisów prawa karnego.
Powyższe wskazuje, że mimo iż – jak była już o tym mowa na wstępie – w
podstawie prawnej wydanego postanowienia przywołano wyraźnie przepisy art. 93 i
94 § 1 k.k., Sąd nie wyjaśnił w należyty sposób, z uwzględnieniem wszystkich
przesłanek niezbędnych do zastosowania tego środka zabezpieczającego, a mimo
to środek ten zastosował. Już na marginesie jedynie wskazać należy, że jego
stosowanie trwało od 2008 aż do początku 2016 r., czyli przekraczało górną granicę
kary pozbawienia wolności za czyn zarzucany wówczas podejrzanemu. Z
dokumentacji tej sprawy wynika zaś, że bliżej zainteresowano się pozbawieniem
podejrzanego wolności w zakładzie psychiatrycznym dopiero, gdy kwestią tą zajął
się Rzecznik Praw Obywatelskich.
Przedstawiona wyżej analiza postawionych w tej kasacji zarzutów wskazuje,
że podniesione w niej uchybienia miały miejsce w realiach tej sprawy i nie może
budzić wątpliwości fakt, że wpłynęły one na wydane w tej sprawie przez Sąd
Rejonowy orzeczenie. To zaś powoduje konieczność uchylenia zaskarżonego
postanowienia. Jednakże z uwagi na fakt, iż od nowelizacji dokonanej ustawą z
dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r., poz. 1247), obowiązującej od dnia 9
listopada 2013 r., czyn popełniony przez podejrzanego stał się już – ze względu na
wartość zagarniętego przez niego mienia – jedynie wykroczeniem (nowy art. 119 §
1 k.w.), nie jest możliwe przekazanie tej sprawy do ponownego rozpoznania.
Niezbędnym staje się zaś – z uwagi na przedawnienie karalności takiego
zachowania jako wykroczenia – umorzenie postępowania w jego przedmiocie.
Z tych wszystkich względów orzeczono, jak na wstępie.
kc