Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 532/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Marta Romańska
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa X.Y.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi […]o ochronę dóbr osobistych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 czerwca 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 kwietnia 2013 r.,
uchyla wyżej wymieniony wyrok Sądu Apelacyjnego
w zaskarżonej części i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie
o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 13 sierpnia 2012 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo o
nakazanie pozwanemu, aby opublikował w określony sposób na głównej stronie
internetowej witryny Ministerstwa […] oświadczenie, że: „Minister […], wykonując
wyrok Sądu Okręgowego, przeprasza Pana X.Y. za naruszenie Jego dóbr
osobistych w postaci prywatności poprzez bezprawne upublicznienie Jego danych
osobowych, jako świadka oskarżenia w postępowaniu karnym, w witrynie
internetowej Ministerstwa […]” i o zasądzenie 10 000 zł zadośćuczynienia.
Sąd ustalił, że od kwietnia do sierpnia 2007 r. w prasie pojawiały się artykuły
dotyczące śmierci A. podczas jej aresztowania przez funkcjonariuszy […].
Dziennikarze powoływali się w artykułach na wypowiedzi B. – ówczesnego Ministra
[…], że podstawę zarzutów, jakie groziły A., stanowiły m.in. zeznania posła X.Y.
Dziennikarze powoływali się także na polityków […], którzy mieli potwierdzać, że
źródłem informacji obciążających A. były zeznania byłego posła X.Y. Ukazał się
również wywiad z D. w ”[…]” z dnia […], w którym udzielający go powołał się na
naradę […], podczas której Minister […] B. mówił o podstawach zatrzymania A.,
opartych m.in. na zeznaniach byłego posła X.Y.
Na stronie internetowej Ministerstwa […] z dnia […] opublikowano
oświadczenie E., że w związku z ukazywaniem się w ostatnim czasie publicznych
wypowiedzi byłego Ministra D. dotyczących przebiegu narady […], na której było
omawiane m.in. postępowanie w sprawie tzw. mafii […], pragnie oświadczyć,
że uczestniczył w tej naradzie. Omawiano na niej najpoważniejsze aktualnie
prowadzone postępowania przygotowawcze. Szef […] mówił m.in. o postępowaniu
w sprawie tzw. afery […], dotyczącej przestępstw o charakterze korupcyjnym,
związanych z handlem […], w której mogą zostać postawione zarzuty prezesom
spółek […] i politykom różnych opcji. Wśród środków dowodowych wymienił
zeznania X.Y. i F. E. stwierdził, że ze względu na fakt, iż wcześniej w swojej pracy
prokuratorskiej zetknął się z postępowaniami, w których występował X.Y., w takcie
wypowiedzi Szefa […]wtrącił, że do zeznań X.Y. należy podchodzić z dużą
ostrożnością, albowiem jest on osobą, której wiarygodność - jego zdaniem - budzi
wątpliwości.
3
X.Y. składał zeznania w charakterze świadka w sprawie karnej przeciwko
podejrzanej, a później oskarżonej, F. i innym w sprawie tzw. mafii […] zarówno w
postępowaniu przygotowawczym, jak i rozpoznawczym. Nikt nie zwracał się do
prokuratora prowadzącego postępowanie w sprawie wręczania korzyści majątkowej
w latach 1994-2004, prowadzonej pod sygn. akt […], o zezwolenie na publikowanie
danych osobowych oraz wizerunku X.Y.
Pismem z dnia 22 września 2011 r. powód zwrócił się do G. – Ministra […] o
zaniechanie naruszania jego dóbr osobistych i zażądał usunięcia jego danych
osobowych ze strony internetowej Ministerstwa […]. Dyrektor Biura Ministra […]
pismem z dnia 21 listopada 2011 poinformował X.Y. - po złożeniu przez niego w
dniu 12 listopada 2011 r. zażalenia na bezczynność w rozpoznaniu skargi
dotyczącej naruszania jego dóbr osobistych - że na stronie internetowej
zmodyfikowano informację przez usunięcie jego imienia i nazwiska oraz innych
danych mogących kojarzyć się z nim.
Decyzją z dnia 14 lutego 2012 r. Generalny Inspektor Danych Osobowych,
który na skutek skargi X.Y. z dnia 25 listopada 2011 r. prowadził sprawę w celu
wyjaśnienia naruszenia jego danych osobowych, umorzył postępowanie z powodu
usunięcia danych ze strony internetowej Ministerstwa […]
Oceniając zasadność powództwa, Sąd Okręgowy podkreślił - przytaczając
art. 47 Konstytucji, art. 23, art. 24 i art. 448 k.c. - że podwód dochodzi roszczeń
wyłącznie z tytułu naruszenia prawa do prywatności, a nie innych dóbr osobistych.
Zdaniem Sądu powód nie wykazał, że pozwany naruszył jego prawo do
prywatności oraz że podanie jego imienia i nazwiska jako świadka występującego
w sprawie karnej było bezprawne. Ujawnienie personaliów powoda jako świadka
w sprawie karnej nie naruszyło wskazanego dobra osobistego, ponieważ fakt
składania zeznań w charakterze świadka nie należy do sfery prywatności, jest to
obowiązek obywatelski.
Podanie w związku w występowaniem powoda w roli świadka
w postępowaniu karnym jego imienia i nazwiska nie było także bezprawne.
Nie doszło do naruszenia art. 13 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. - Prawo
prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 ze zm.; dalej: „prawo prasowe”), nie znajduje on
4
bowiem zastosowania w sprawie, ponieważ jego adresatem są dziennikarze,
a ponadto strona internetowa Ministerstwa […]nie jest w rozumieniu prawa
prasowego prasą. Sąd nie dopatrzył się także naruszenia art. 241 § 1 k.k.
Podkreślając, że przepis ten nie wskazuje, kto udziela zezwolenia na
rozpowszechnianie publiczne wiadomości z postępowania przygotowawczego,
uznał, że E. jako Zastępca […] nie musiał występować o uzyskanie wspomnianego
zezwolenia, gdyż jako przełożony prokuratorów sam mógł podjąć decyzję
o ujawnieniu danych świadka. Ponadto z niekwestionowanych przedłożonych
w sprawie artykułów prasowych wynika, że fakt składania zeznań przez X.Y.
wcześniej został podany do publicznej wiadomości przez ówczesnego Ministra […]
B. Z analizy przepisów obowiązującej w chwili opublikowania oświadczenia ustawy
z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r., Nr 21, poz.
206 ze zm.; dalej - „u.p.”), regulujących zasadę podległości w prokuraturze (art. 8
ust. 2, art. 8a ust. 1, art. 10 ust. 1 i art. 12 ust. 1) wynika, że zarówno Prokurator
[…], jak i jego zastępca mieli prawo ujawnienia danych osobowych przesłuchanego
w charakterze świadka powoda na etapie postępowania przygotowawczego.
Okoliczności śmierci A. i prowadzone przeciwko niej postępowanie karne, jak
również postępowanie w tzw. sprawie mafii […] były sprawami budzącymi duże
zainteresowanie społeczne. Ujawnienie danych jednego ze świadków z informacją,
że wcześniej był on posłem partii, do której należała także A., miało społeczne
znaczenie. Okoliczności śmierci A. wywoływały różne opinie i spekulacje. Działanie
w ochronie uzasadnionego interesu społecznego wyłącza zaś bezprawność czynu.
Sąd Okręgowy podzielił zarzut pozwanego, że roszczenie majątkowe uległo
przedawnieniu przewidzianemu w art. 4421
§ 1 k.c. Sąd przyjął, że powód
dowiedział się o zamieszczeniu oświadczenia na stronie internetowej w dniu
22 sierpnia 2007 r., trzyletni termin przedawnienia upłynął zatem w dniu 22 sierpnia
2010. Tymczasem powództwo zostało wniesione w dniu 8 stycznia 2012 r.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda i nie
obciążył go kosztami postępowania apelacyjnego. Podzielając ustaloną przez Sąd
pierwszej instancji podstawę faktyczną rozstrzygnięcia, Sąd odwoławczy uzupełnił
ją na podstawie domniemania faktycznego (art. 231 k.p.c.) o ustalenie, że
5
zakwestionowana publikacja zamieszczona na stronie internetowej Ministerstwa […]
nie poszerzyła kręgu osób zapoznanych z procesową rolą powoda w postępowaniu
dotyczącym tzw. afery […] Zdaniem Sądu zarzuty apelacyjne nie podważyły
trafności pierwszoinstancyjnego rozstrzygnięcia.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik powoda
zarzucił naruszenie art. 7 ust. 2, art. 13 ust. 2 prawa prasowego, art. 23, art. 24 k.c.
oraz art. 386 § 1 i art. 385 k.p.c. Powołując się na te podstawy wniósł o uchylenie
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Naruszenie art. 7 ust. 2 prawa prasowego sprowadza się w istocie do
zarzutu, że Sąd błędnie uznał, iż internetowy serwis informacyjny Ministerstwa […],
zawierający oświadczenie naruszające dobro osobiste powoda, nie jest prasą w
rozumieniu tego przepisu.
Zgodnie z art. 7 ust. 2 pkt 1 prawa prasowego prasa oznacza publikacje,
które nie tworzą zamkniętej, jednorodnej całości, ukazujące się nie rzadziej niż
raz w roku, opatrzone stałym tytułem albo nazwą, numerem bieżącym i datą,
a w szczególności: dzienniki i czasopisma, serwisy agencyjne, stałe przekazy
teleksowe, biuletyny, programy radiowe i telewizyjne oraz kroniki filmowe.
Omawiane pojęcie prasy obejmuje również - co wyraźnie i jednoznacznie wynika
z art. 7 ust. 2 pkt 1 in fine prawa prasowego - wszelkie istniejące i powstające
w wyniku postępu technicznego środki masowego przekazu, w tym także
rozgłośnie oraz tele - i radiowęzły zakładowe, upowszechniające publikacje
periodyczne za pomocą druku, wizji, fonii lub innej techniki rozpowszechniania;
prasą w rozumieniu przytoczonego przepisu są także zespoły ludzi i poszczególne
osoby zajmujące się działalnością dziennikarską.
W literaturze i orzecznictwie (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
15 grudnia 2010 r., III KK 250/10; OSNKW 2011, nr 3, poz. 26) nie budzi
wątpliwości, że przedstawione pojęcie prasy obejmuje także publikacje
rozpowszechnianie za pomocą internetu, jeżeli spełniają one wymagania określone
w art. 7 ust. 2 prawa prasowego. Dotyczy to nie tylko sytuacji, gdy internetowej
publikacji towarzyszy publikacja tradycyjna, drukowana, stanowiąca inna,
6
elektroniczną jej postać on line, ale także przypadków, gdy istnieje tylko publikacja
w formie elektronicznej, ale zachowuje cechy prasy: określoną periodyczność,
nie tworzy zamkniętej, jednorodnej całości, ma stały tytuł (nazwę), kolejny numer
i datę. Chodzi tu o regularnie rozpowszechniane za pomocą internetu biuletyny,
serwisy i inne periodyki.
W związku z uznaniem, że spełniająca wymagania przewidziane w art. 7 ust.
2 prawa prasowego publikacja rozpowszechniana za pomocą internetu jest prasą
należy - co podkreśla się także w piśmiennictwie – stosować do niej prawo prasowe.
Oznacza to między innymi obowiązek rejestracji, udzielania informacji przez
określone organy państwowe i jednostki organizacyjne, zobowiązanie organów
państwowych i jednostek organizacyjnych do odpowiedzi na krytykę prasową,
a także obowiązek zamieszczania sprostowań. Trzeba też uznać przygotowujących
materiały do prasy wydawanej w formie elektronicznej za dziennikarzy
podlegających prawom i obowiązkom określonym w prawie prasowym.
Sąd odwoławczy uznał, że portal internetowy pozwanego nie jest prasą,
albowiem nie spełnia wymagań przewidzianych w art. 7 ust. 2 prawa prasowego.
Podstawa faktyczna rozstrzygnięcia nie zawiera jednak ustaleń, na których zostało
oparte to stanowisko, pozwalających zweryfikować trafność oceny Sądu. W tej
sytuacji nie można odeprzeć zarzutu skarżącego, że Sąd z naruszeniem art. 7 ust.
2 prawa prasowego uznał, iż internetowy serwis informacyjny Ministerstwa […]
zawierający oświadczenie naruszające prawo do prywatności powoda, nie jest
prasą w rozumieniu przytoczonego przepisu. Skarżący zarzucił, że wspomniany
internetowy serwis informacyjny pozwanego jest wydawaną w formie elektronicznej
prasą i wskazał przemawiające za tym charakteryzujące go cechy.
Uwzględnienie omówionego wyżej zarzut naruszenia prawa nie pozwala
także - w konsekwencji – odeprzeć zarzutu, że zaskarżony wyrok został wydany
z naruszeniem art. 13 ust. 2 prawa prasowego. W literaturze i w orzecznictwie
(por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 lipca 2011 r., K 25/09; OTK-A
2011, nr 6, poz. 57 i wyrok Sąd Najwyższego IV CSK 474/07; OSNC 2009, nr 6,
poz. 87) przyjmuje się zgodnie, że przytoczony przepis interpretowany łącznie z art.
13 ust. 3 prawa prasowego pozwala wyróżnić dwie kategorie osób, biorących udział
7
w postępowaniu przygotowawczym lub sądowym, objęte ochrona danych
osobowych i wizerunku. Do pierwszej z nich należą świadkowie, pokrzywdzeni
i poszkodowani, korzystający z ochrony o charakterze bezwzględnym, której
jedynie oni sami mogą zrzec przez wyrażenie zgody na publikację w prasie
informacji bezpośrednio ich dotyczącej. Do drugiej kategorii zalicza się tych,
przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe. Również
te podmioty są władne wyrazić zgodę na publikację w prasie informacji
bezpośrednio ich dotyczącej. Muszą się jednak liczyć z tym, że takiego zezwolenia
- wbrew ich woli - może udzielić prokurator lub sąd ze względu na ważny interes
prawny; z tego powodu przyznaną tym osobom ochronę określa się jako względną.
Nie powinno budzić wątpliwości, że samowolne naruszenie zakazu
przewidzianego w art. 13 ust. 2 prawa prasowego - bez zachowania trybu
i przesłanek określonych w art. 13 ust. 3 prawa prasowego - jest bezprawne i nie
mieści się w ramach wolności wyrażania poglądów oraz rozpowszechniania
informacji. Może również narazić naruszającego wspomniany zakaz na
odpowiedzialność karną (art. 241 § 1 k.k.).
Nie ulega wątpliwości, że skarżący ze względu na pełnioną w postępowaniu
przygotowawczym i sądowym rolę świadka korzystał z prawa bezwzględnej
ochrony danych osobowych. Niezbędna będzie zatem ocena - w razie uznania
internetowego serwisu informacyjnego pozwanego, zawierającego oświadczenie
naruszające wskazane przez powoda dobro osobiste, za prasę - bezprawności
działania pozwanego aspekcie w art. 13 ust. 2 prawa prasowego.
Nie ma wątpliwości, że prawo do prywatności - choć niewymienione w art. 23
k.c. - jest chronionym prawnie dobrem osobistym. Katalog wskazanych w art. 23 k.c.
dóbr osobistych ma charakter otwarty (zawiera przykładowe ich wyliczenie) i jest
uzupełniany przed doktrynę i judykaturę na podstawie wykładni obowiązującego
systemu prawnego. Z punktu widzenia prawa cywilnego szeroko rozumiane prawo
do prywatności obejmuje – co przyjmuje się też w piśmiennictwie (choć można tam
spotkać także odmienne zapatrywania) - m.in. dane osobowe, prawo do
dysponowania swoimi danymi osobowymi. Zgodnie z art. 47 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej każdy ma prawo do ochrony życia prywatnego. W myśl
8
zaś art. 51 ust. 1 Konstytucji nikt nie może być obowiązany inaczej niż na
podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby.
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 20 kwietnia 2002 r., K 41/02 (OTK-A
2002, nr 6, poz. 83) wyjaśnił, że ochrona życia prywatnego, gwarantowana
konstytucyjnie co do zasady w art. 41, obejmuje także autonomię informacyjną
(art. 51 Konstytucji), oznaczającą prawo od samodzielnego decydowania
o ujawnieniu innym informacji dotyczących swojej osoby, a także prawo
do sprawowania kontroli na takimi informacjami, jeśli znajdują się w posiadaniu
innych podmiotów. Autonomia informacyjna, której wyodrębnienie normatywne
z całości ochrony prywatności przewiduje art. 51 Konstytucji, jest uzasadniona
częstotliwością, uporczywością i typowością wkraczania w prywatność przez
władzę publiczną. Normatywne wyodrębnienie, ustanowienie w art. 51 ust. 2
Konstytucji odrębnego zakazu - ułatwia dostrzeżenie tego wkroczenia i upraszcza
przedmiot dowodu, iż takie wkroczenie nastąpiło.
Mając na względzie powyższe nie można podzielić stanowiska Sądu,
że prawo do prywatności powoda nie zostało naruszone, ponieważ nie ujawniono
informacji dotyczących jego życia rodzinnego czy osobistego. Powód domagał się
bowiem ochrony prawa do życia prywatnego w zakresie stanowiącego jeden z jego
elementów (części składowych) prawa do dysponowania swoimi danymi
osobowymi. Dla oceny zasadności powództwa może mieć też znaczenie
wyjaśnienie, czy podanie w oświadczeniu imienia i nazwiska powoda, zamiast
inicjałów, było konieczne, czy tylko „wygodne” i „użyteczne” dla pozwanego.
Nie można także wykluczyć potrzeby rozważenia zastosowania w sprawie
art. 54b prawa prasowego. Stanowi on, że przepisy o odpowiedzialności prawnej
i postępowaniu w sprawach prasowych stosuje się odpowiednio do naruszeń prawa
związanych z przekazywaniem myśli ludzkiej za pomocą innych niż prasa środków
przeznaczonych do rozpowszechniania, niezależnie od techniki przekazu,
a w szczególności nieperiodycznych oraz innych wytworów druku, wizji i fonii.
Przepis ten rozszerza zasady dotyczące odpowiedzialności prawnej i postępowania
w sprawach prasowych za naruszenia prawa związane z przekazywaniem myśli
ludzkiej za pomocą innych niż prasa środków przekazywania, niezależnie
9
od techniki przekazu. W literaturze przyjmuje się, że dyspozycja art. 54b prawa
prasowego może stać się podstawą odpowiedzialności osób zamieszczających
w internecie materiały naruszające dobra osobiste.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji
(art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).