Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 187/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z powództwa W. D., M. K., K. K. i Kr. K.
przeciwko T. […] Spółce Akcyjnej z siedzibą w C.
o ustalenie istnienia stosunku pracy, dopuszczenie, ustalenie, że nie doszło do
przejścia części zakładu pracy w trybie art. 23 kodeksu pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K.
z dnia 19 lutego 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Powódki M. K., Kr. K., K. K. i W. D., ostatecznie precyzując żądanie pozwu,
domagały się ustalenia istnienia stosunku pracy z pozwaną – T. […] SA w C.,
dopuszczenia do pracy u pozwanej i ustalenia, że nie doszło do przejścia zakładu
pracy w trybie art. 231
k.p. Pozwana wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie
od powódek na jej rzecz ewentualnych kosztów postępowania, w tym kosztów
zastępstwa procesowego według norm przepisanych oraz opłaty za
pełnomocnictwo w kwocie 17,00 zł.
Wyrokiem z dnia 24 kwietnia 2013 r. Sąd Rejonowy Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w C. ustalił, że powódki: W. D. łączy stosunek pracy z
pozwaną na podstawie umowy o pracę zawartej 19 kwietnia 1991 r. na czas
nieokreślony i nakazał dopuścić powódkę do pracy w pozwanej spółce (pkt 1); M.
K. łączy stosunek pracy z pozwaną na podstawie umowy o pracę zawartej 15
kwietnia 1985 r. na czas nieokreślony i nakazał dopuścić powódkę do pracy w
pozwanej spółce (pkt 2); Kr. K. łączy stosunek pracy z na podstawie umowy o
pracę zawartej 17 sierpnia 1992 r. na czas nieokreślony i nakazał dopuścić
powódkę do pracy w pozwanej spółce (pkt 3); K. K. łączył w okresie od 29 kwietnia
1991 r. do 23 stycznia 2013 r. stosunek pracy z pozwaną T. […] SA w C. na
podstawie umowy o pracę zawartej 29 kwietnia 1991 r. na czas nieokreślony (pkt
4); oddalił powództwo w pozostałym zakresie (pkt 5) i orzekł o kosztach sądowych
(pkt 6).
Sąd Rejonowy ustalił, że powódka M. K. była zatrudniona w pozwanej
Spółce od 13 listopada 1978 r., ostatnio na stanowisku pracownika gospodarczego
w Dziale Technicznym. Powódka K. K. była zatrudniona w pozwanej Spółce od 29
stycznia 1991 r., ostatnio na stanowisku pracownika gospodarczego na podstawie
umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony w Dziale Technicznym. Powódka Kr.
K. była zatrudniona w pozwanej Spółce od 18 listopada 1991 r., ostatnio na
stanowisku pracownika gospodarczego w Dziale Technicznym. Powódka W. D.
była zatrudniona w pozwanej Spółce od 6 lutego 1981 r., ostatnio na stanowisku
pracownika gospodarczego w Rejonie nr 1 w B. Praca powódek polegała na
sprzątaniu obiektów pozwanej. Powódki wykonywały swoją pracę przy użyciu
„mopa”, wiadra i środków czystościowych. Sprzątanie obiektów nie stanowiło
głównego przedmiotu działalności pozwanej, a jedynie uboczny. Brak było
3
wyodrębnionego u pozwanej działu odpowiedzialnego za sprzątanie, powódki
pracowały w różnych jednostkach organizacyjnych pozwanej. 26 lipca 2012 r.
pozwana zawarła z Przedsiębiorstwem Wielobranżowym „K.” Spółką z ograniczoną
odpowiedzialnością umowę w wyniku przeprowadzonego postępowaniu o
udzielenie zamówienia publicznego sektorowego w przedmiocie sprzątania
pomieszczeń i obiektów użytkowych pozwanej (z wyłączeniem Rejonu 4 G.).
Zgodnie z § 7 tej umowy wykonawca zobowiązał się do przejęcia 18 pracowników
zamawiającego z chwilą wejścia w życie umowy, tj. 1 sierpnia 2012 r., w tym
powódek. Załącznik nr 1 do umowy przewidywał, że wykonawca zobowiązany jest
do używania własnych środków czystości, dezynfekujących, zapachowych oraz
worków na śmieci oraz własnych urządzeń mechanicznych (w tym odkurzaczy,
myjek ciśnieniowych itp.) służących do utrzymania porządku wewnątrz obiektów.
Zamawiający natomiast udostępni nieodpłatnie wykonawcy pomieszczenia, wodę i
energię elektryczną niezbędne do wykonania usługi. Na przełomie lipca i sierpnia
2012 r. pozwana przekazała spółce „K.” pomieszczenia gospodarcze do
użytkowania od 1 sierpnia 2012 r. Stosunek pracy powódki K. K. uległ rozwiązaniu
z dniem 23 stycznia 2013 r., w związku z przejściem powódki z dniem 24 stycznia
2013 r. na rentę.
W oparciu o tak ustalony stan faktyczny Sąd Rejonowy uznał żądania
powódek za częściowo uzasadnione. Sąd wskazał, że w świetle orzecznictwa Sądu
Najwyższego, poszczególne składniki mienia dotychczasowego pracodawcy staną
się częścią zakładu pracy w rozumieniu art. 231
k.p. dopiero wówczas, gdy będą
tworzyć zespół składników. Musi to być zatem pewna zorganizowana całość, na
którą składają się określone elementy materialne i majątkowe, system
organizacyjny i struktura zarządzania, które będą dawały możliwość dalszego
wykonywania pracy przez zatrudnionych w niej pracowników. Sąd Rejonowy
odwołał się również do art. 1 pkt 1 b dyrektywy Rady 2001/23/WE z dnia 12 marca
2001 r. w sprawie zbliżania ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się
do ochrony praw pracowniczych w przypadku przejęcia przedsiębiorstw, zakładów
lub części przedsiębiorstw lub zakładów i stwierdził, że zasadniczo powierzenie
kompleksowej obsługi jednego podmiotu wyspecjalizowanym przedsiębiorcom,
świadczącym usługi w oznaczonym zakresie (tzw. outsourcing) - może stanowić
4
przejęcie części zakładu pracy w rozumieniu art. 231
k.p., ale ocena w tym zakresie
musi być odniesiona do konkretnych okoliczności faktycznych rozpoznawanej
sprawy. Należy więc przeprowadzić test porównawczy istotnych okoliczności
przemawiających za uznaniem, że doszło do przejęcia części zakładu pracy z
konkretnymi ustaleniami faktycznymi w sprawie i przeprowadzić ich kompleksową
ocenę. Istotne okoliczności, które należy ocenić to (według katalogu
sformułowanego w wyroku ETS z dnia 18 marca 1986 r. w sprawie C - 24/85
Spijkers). Dokonując takiego testu w niniejszej sprawie Sąd Rejonowy doszedł do
przekonania, że nie nastąpiło przejście części zakładu pracy na nowego
pracodawcę. Spółka „K.” nie przejęła istotnych składników mienia związanych z
wykonywaniem zadań sprzątania od pozwanej. Poza tym, w pozwanej Spółce nie
było odrębnego działu, który byłby odpowiedzialny za osoby sprzątające i wszystkie
kwestie z tym związane. Nie doszło zatem do spełnienia warunków „przejścia
części zakładu pracy” na nowego pracodawcę. W konsekwencji nie „zadziałał” z
mocy prawa „automatyzm” przejęcia pracowników przez nowego pracodawcę. W
związku z tym, że nie doszło do przejęcia części zakładu pracy pozwanej w trybie
art. 231
k.p. Sąd Rejonowy stwierdził, że po 31 lipca 2012 r. pracodawcą powódek
była nadal pozwana Spółka. W efekcie powódki W. D., M. K. i Kr. K. winny zostać
dopuszczone do pracy w tej spółce, jako że ich stosunki pracy z pozwaną trwają
nadal. Natomiast stosunek pracy powódki K. K. z pozwaną uległ rozwiązaniu 23
stycznia 2013 r. w związku z przejściem na rentę. Sąd Rejonowy oddalił powództwa
w pozostałym zakresie, tj. w zakresie w jakim powódki żądały ustalenia, że nie
doszło do przejścia części zakładu pracy na nowego pracodawcę, bowiem przepisy
nie przewidują dokonywania takich ustaleń. Za nieuzasadnione Sąd Rejonowy
uznał także roszczenie powódki K. K. o dopuszczenie do pracy, ponieważ powódka
aktualnie nie pozostaje w stosunku pracy z pozwanym, pobiera rentę.
Apelację od powyższego wyroku wniosła pozwana zaskarżając wyrok w
całości. W odpowiedzi na apelację powódki K. K., M. K., Kr. K. wniosły o jej
oddalenie.
Wyrokiem zaskarżonym rozpoznawaną skarga kasacyjną Sąd Okręgowy
oddalił apelację. Sąd Okręgowy podzielił i przyjął za własne ustalenia faktyczne
Sądu pierwszej instancji oraz wyprowadzone z nich wnioski. W szczególności Sąd
5
odwoławczy zgodził się, że część zakładu pracy w rozumieniu art. 231
k.p. to zespół
składników, pewna zorganizowana całość, które ze względu na funkcjonalne
powiązanie stanowią samoistną całość i mogą być rzeczowym substratem
samodzielnego zakładu pracy (placówką zatrudnienia). Sąd podkreślił, że w świetle
orzecznictwa Sądu Najwyższego i Trybunału Sprawiedliwości, przejęcie części
zakładu pracy powinno obejmować jednostkę gospodarczą zorganizowaną w
sposób stały, której działalność nie ogranicza się do wykonania określonego
zadania. Warunek ten nie został spełniony w rozpoznawanej sprawie, bowiem w
pozwanej Spółce nie było odrębnego działu odpowiedzialnego za osoby
sprzątające i kwestie z tym związane. Pracownicy pozwanej, którzy zostali
skierowani do pracy w spółce „K.” do 31 lipca 2012 r. byli zatrudnieni w pięciu
różnych jednostkach pozwanej, tj. PKO: WT Dział Techniczny, Rejon nr 1 B./Dział
Techniczny, Rejon nr 2 K./ Dział Techniczny, Rejon nr 3 B./ Dział Techniczny i
Zakład Usługowo - Remontowy/ Dział Techniczny oraz podlegali różnym
przełożonym, którzy wprawdzie zajmowali takie samo stanowisko Kierownika
Działu Technicznego, ale w różnych jednostkach pozwanej. Dlatego, pomimo
przekazania przez pozwaną podmiotowi zewnętrznemu usług sprzątania, nie
doszło do przejęcia części zakładu pracy pozwanej. Działalność polegająca na
realizowaniu usług sprzątania nie stanowiła u pozwanej zorganizowanej pod
względem funkcjonalnym, jak i podmiotowo - przedmiotowym całości gospodarczej.
Prawidłowo zatem Sąd Rejonowy przyjął, że warunki, w jakich dokonano
przekazania zadań sprzątania podmiotowi zewnętrznemu świadczą o likwidacji u
pozwanej stanowisk pracy związanych z utrzymaniem czystości pomieszczeń, a
procedura przejścia części zakładu pracy na nowego pracodawcę nie może służyć
ominięciu procedur związanych z likwidacją miejsc pracy i pozbawieniem
pracowników uprawnień z tego wynikających. Apelująca nie odniosła się do ustaleń
Sądu pierwszej instancji dotyczących nieistnienia u pozwanej zorganizowanej
jednostki gospodarczej, która zajmowałaby się realizowaniem przedmiotowych
usług, podczas gdy właśnie ta okoliczność ma decydujące znaczenia dla oceny
braku przejścia części zakładu pracy pozwanej na nowego pracodawcę. Strona
pozwana nie podważyła więc skutecznie ustaleń Sądu Rejonowego dotyczących
braku w strukturze pozwanej przed 31 lipca 2012 r. wyodrębnionej jednostki
6
gospodarczej (rozumianej jako funkcjonalny zespół pracowników realizujących
powierzone jednostce zadania przy ustalonej strukturze kierownictwa, dysponujący
środkami materialnymi, urządzeniami, specjalistyczną wiedzą), która prowadziłaby
działalność w zakresie utrzymania czystości u pozwanej.
Strona pozwana zaskarżyła powyższy wyrok Sądu drugiej instancji w całości,
zarzucając naruszenie art. 231
§ 1 k.p., przez jego błędną wykładnię, polegającą na
przyjęciu, że nie jest możliwe przejście części zakładu pracy pozwanej w
rozumieniu powołanego przepisu bez przejęcia aktywów materialnych
wchodzących w skład przedsiębiorstwa, podczas gdy w oparciu o kryterium
tożsamości należy rozróżnić przedsiębiorstwa, które funkcjonują na podstawie
określonych środków materialnych od jednostek, których działalność opiera się na
wykwalifikowanej sile roboczej. W konsekwencji, zdaniem skarżącej, pracownicy
połączeni jednym systemem organizacyjnym mogą stanowić zorganizowaną część
przedsiębiorstwa, podlegającą przejęciu.
Skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie
powództw, ewentualnie o jego uchylenie w całości i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania, a także o zasądzenie od powódek na rzecz pozwanej
kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm
przepisanych.
W uzasadnieniu pełnomocnik strony skarżącej wskazał, że struktury
organizacyjne pozwanej - poszczególne rejony - stanowią klasyczne struktury
wewnętrzne przedsiębiorstwa. Zdaniem skarżącej, niepodobna zgodzić się ze
stwierdzeniem, że brak było wyodrębnionego u pozwanej działu odpowiedzialnego
za sprzątanie, a powódki pracowały w różnych jednostkach organizacyjnych
pozwanej. Trudno sobie wyobrazić, że w przedsiębiorstwie tramwajowym, które z
natury świadczonych usług ma strukturę zdecentralizowaną, akurat dział sprzątania
miałby się mieścić w jednym miejscu (siedzibie). Pomimo, że powódki świadczyły
pracę w różnych częściach przedsiębiorstwa, to jednolita była ich podległość jako
pracowników, a także jednolita struktura organizacyjna i kierownictwo. Bezsporny
jest także uboczny charakter usługi sprzątania w stosunku do głównego przedmiotu
działalności pozwanej, co tym bardziej uzasadnia ekonomiczny i prawny cel
outsourcingu. Dla świadczenia pracy polegającej na sprzątaniu pomieszczeń w
7
przedsiębiorstwie świadczącym usługi przewozowe wyodrębnianie w jednym
miejscu specjalnego działu zajmującego się sprzątaniem byłoby nieefektywne i
niecelowe organizacyjnie. Chybiony jest zatem argument Sądu, że brak takiego
działu przemawia za niedopuszczalnością przejścia części zakładu pracy na
nowego pracodawcę w rozumieniu art. 231
k.p. Poza tym, dopuszczalne jest
przejście części zakładu pracy oparte na substracie osobowym, jeżeli substrat ten
ma w konkretnej sytuacji rozstrzygające znaczenie, a substrat majątkowy odgrywa
marginalną rolę. Niezależnie od tego, zupełnie pominął Sąd okoliczność, że nowy
pracodawca, oprócz substratu osobowego, przejął również pomieszczenia
gospodarcze, z których - dla wykonywania swojej pracy - korzystały powódki. W
analizowanym stanie faktycznym przekazanie nowemu pracodawcy pracowników
wykonujących tożsamą pracę wraz z pomieszczeniami, z których pracownicy ci
korzystali świadcząc pracę u dotychczasowego pracodawcy (substrat materialny),
powinno być uznane za wystarczające dla spełnienia przesłanek przejścia części
zakładu pracy w rozumieniu at. 231
k.p.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Strona skarżąca oparła skargę wyłącznie na podstawie naruszenia
przepisów prawa materialnego. Wobec tego Sąd Najwyższy jest związany
podstawą faktyczną zaskarżonego wyroku przy ocenie naruszenia prawa
materialnego (art. 39813
§ 1 k.p.c.).
Ogólnie rzecz biorąc wymagający rozważenia problem prawny dotyczy
pojęcia części zakładu pracy jako przedmiotu przejścia na nowego pracodawcę na
podstawie art. 231
§ 1 k.p. w wypadku przekazania zewnętrznemu usługodawcy
zadania sprzątania przedsiębiorstwa. W tym zakresie rozstrzygnięcia wymaga
bardziej szczegółowy problem charakteru i stopnia zorganizowania jednostki
będącej przedmiotem przejścia, koniecznych do uznania, że przedmiot przejścia w
takiej sytuacji jest częścią zakładu pracy.
Wskazany wyżej problem ogólny został już dostatecznie wyjaśniony w
orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Najwyższego. Art. 231
k.p. nie
definiuje pojęcia części zakładu pracy, ani pojęcia zakładu pracy. Wobec tego
8
zasadnicze znaczenie dla określenia tych pojęć na gruncie wskazanego przepisu
ma wykładnia stosownych przepisów dyrektywy Rady 2001/23/WE z dnia 12 marca
2001 r. w sprawie zbliżania ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się
do ochrony praw pracowniczych w przypadku przejęcia przedsiębiorstw, zakładów
lub części przedsiębiorstw lub zakładów, powoływanej dalej jako „dyrektywa” lub
„dyrektywa 2001/23”. Należy wskazać, że użyte w art. 231
k.p. pojęcia „zakład
pracy” i „część zakładu pracy” są desygnatami przyjętego w dyrektywie określenia
„jednostka gospodarcza”, które jest zbiorczym pojęciem oznaczającym
przejmowane przedsiębiorstwo, zakład lub część przedsiębiorstwa lub zakładu.
Pojęcie „jednostka gospodarcza”, zdefiniowane w art. 1 ust. 1 lit b dyrektywy,
oznacza zorganizowane połączenie zasobów, którego celem jest prowadzenie
działalności gospodarczej, bez względu na to, czy jest to działalność podstawowa
czy pomocnicza. Sąd Najwyższy w wielu orzeczeniach przyjął odpowiadające
unijnemu pojęciu jednostki gospodarczej określenie części zakładu pracy,
wskazując, że jest to pewna zorganizowana całość, na którą składają się określone
elementy materialne i majątkowe, system organizacyjny i struktura zarządzania,
które dają możliwość dalszego wykonywania pracy przez zatrudnionych w niej
pracowników (zob. wyrok z dnia 13 kwietnia 2010 r., I PK 210/09, OSNP 2011 nr
19-20, poz. 249 i tam powołane orzeczenia). Pojęcie jednostki gospodarczej
zostało wprowadzone do prawa wspólnotowego dyrektywą Rady 98/50/WE z 29
czerwca 1998 r. zmieniającą dyrektywę 77/187/EWG. Zmiana ta nastąpiła w reakcji
na ewolucję orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości, prowadzącą do uznania, że
przejście może dotyczyć jedynie stabilnej ekonomicznie jednostki, której
funkcjonowanie nie jest ograniczone do wykonywania jednego określonego
zadania, jak np. ukończenia prac budowlanych rozpoczętych przez poprzedniego
pracodawcę. Skrystalizowanie tego stanowiska nastąpiło w sprawie Süzen, w której
Trybunał Sprawiedliwości uznał, że pojęcie podlegającej przejściu jednostki odnosi
się do zorganizowanej grupy osób i środków ułatwiających wykonywanie
działalności gospodarczej, zmierzającej do osiągnięcia określonego celu i nie może
być zredukowane do powierzonych jej zadań czy usług (wyrok z dnia 11 marca
1997 r. w sprawie C-13/95 Ayse Süzen v Zehnacker Gebäudereinigung GmbH
Krankenhausservice pkt 13, 15). Trybunał odszedł więc od traktowania samego
9
zadania jako jednostki podlegającej przejściu. To stanowisko zostało
zaakceptowane w późniejszym orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości i
wyrażone we wskazanej wyżej definicji jednostki gospodarczej przyjętej przez
dyrektywę 2001/23. W świetle sprawy Süzen podstawowe znaczenie dla
prawidłowego rozstrzygnięcia w sprawach dotyczących transferu ma ocena
charakteru jednostki gospodarczej: czy jest to jednostka, której zasadniczymi
zasobami, wartościami, decydującymi o jej charakterze i zdolności do prowadzenia
działalności, są pracownicy i ich kwalifikacje, czy też jest to jednostka, o której
charakterze decydują składniki materialne. W przypadku tych pierwszych przejście
może się dokonać bez przejęcia istotnych składników materialnych, jeśli większość
pracowników (w sensie liczby i kwalifikacji) została przejęta. Dotyczy to w świetle
orzecznictwa Trybunału takich usług jak sprzątanie, pomoc w domu dla
mieszkańców gminy potrzebujących takiej pomocy, nadzorowanie obiektów,
utrzymanie parków i ogrodów. Trybunał uznaje, że w pewnych sektorach, których
działalność opiera się głównie na sile roboczej, zespół pracowników, który prowadzi
trwale wspólną działalność, może tworzyć jednostkę gospodarczą. W wypadku
jednostek, których funkcjonowanie opiera się głównie na składnikach materialnych,
decydujące jest przejęcie zasobów materialnych, nawet gdy nie przejęto większości
zasobów pracy. Dotyczy to np. usług w zakresie komunikacji miejskiej oraz
wyżywienia pacjentów szpitala. Przejście jednostki gospodarczej następuje pod
warunkiem, że zachowuje ona tożsamość. Pojęcie tożsamości zostało
wprowadzone do unijnej regulacji transferu zakładu pracy dopiero dyrektywą 98/50
WE. Jednakże wcześniej zostało ono uznane za podstawowe kryterium
skuteczności przejścia w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości. Podstawowe
znaczenie miał w tym względzie wyrok w sprawie Spijkers (wyrok z dnia 18 marca
1986 r. w sprawie C-24/85 Jozef Maria Antonius Spijkers v. Gebroeders Benedik
Abattoir CV et Alfred Benedik en Zonen BV (pkt 11-14). W jego uzasadnieniu
Trybunał wskazał, że decydujące dla uznania, czy nastąpiło przejście zakładu jest
zachowanie jego tożsamości. W konsekwencji, przejście przedsiębiorstwa, zakładu
pracy lub części zakładu pracy nie przejawia się jedynie w przekazaniu jego
majątku, lecz konieczne jest przede wszystkim rozważenie, czy został przekazany
jako funkcjonująca jednostka, czy jego działanie jest rzeczywiście kontynuowane
10
lub podjęte ponownie przez nowego pracodawcę. W celu oceny, czy przesłanki
przejęcia zostały spełnione, należy wziąć pod uwagę wszystkie okoliczności
faktyczne, które charakteryzują dane zachowanie, do których zalicza się w
szczególności rodzaj przedsiębiorstwa lub zakładu, o który chodzi, przejęcie lub
brak przejęcia składników majątkowych takich jak budynki i ruchomości, wartość
składników niematerialnych w chwili przejęcia, przejęcie lub brak przejęcia
większości pracowników przez nowego pracodawcę, przejęcie lub brak przejęcia
klientów, a także stopień podobieństwa działalności prowadzonej przed i po
przejęciu oraz czas ewentualnego zawieszenia tej działalności. Elementy te muszą
być zawsze oceniane całościowo w kontekście konkretnej sprawy i żaden z nich nie
może być samodzielnie podstawą przyjęcia, że jednostka (przedsiębiorstwo, zakład
lub część zakładu) zachowała tożsamość. Od sprawy Süzen Trybunał
Sprawiedliwości przyjmuje konsekwentnie, że jednostka gospodarcza (a więc
przedsiębiorstwo, zakład, część zakładu) będąca przedmiotem transferu nie może
być sprowadzona tylko do działalności, którą prowadzi. Jej tożsamość wynika z
wielości nierozłącznych elementów, jak wchodzący w jej skład personel,
kierownictwo, organizacja pracy, metody działania czy ewentualnie jej środki trwałe
(co do ewolucji orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości w opisanych wyżej
kwestiach zob. pkt 2 uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 maja
2012 r., I PK 179/11, LEX nr 1219491; zob. także np. wyroki Sądu Najwyższego z:
29 marca 2012 r., I PK 150/11, LEX nr 1167736; 14 czerwca 2012 r., I PK 235/11,
LEX nr 1250558).
Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, dokonanie przez sąd oceny,
czy nastąpiło przejście zakładu pracy lub części zakładu pracy na innego
pracodawcę wymaga przeprowadzenia testu składającego się z następujących
działań. Po pierwsze, sąd powinien zidentyfikować jednostkę - zakład pracy lub
część zakładu, będącą przedmiotem przejścia. Chodzi o ustalenie, czy w
strukturach dotychczasowego pracodawcy występowała dostatecznie
wyodrębniona jednostka, którą można uznać za zorganizowane połączenie
zasobów, którego celem jest prowadzenie określonej działalności. Aby dokonać
takiego ustalenia należy odwołać się do wypracowanych w orzecznictwie Trybunału
Sprawiedliwości i Sądu Najwyższego kryteriów ustalania istnienia takiej jednostki,
11
takich jak przypisanie jej określonego zadania, wyodrębnienie zespołu
pracowników, ustalenie określonej struktury kierownictwa, umożliwienie
dysponowania środkami materialnymi, urządzeniami, specjalistyczną wiedzą itp. Po
drugie, należy ustalić, jakiego rodzaju jednostka stanowiła przedmiot przejścia
twierdzonego lub negowanego w danej sprawie, a w szczególności, czy jest to
jednostka, której zasadniczymi zasobami, wartościami, decydującymi o jej
charakterze i zdolności do prowadzenia działalności, są pracownicy i ich
kwalifikacje, czy też jest to jednostka, o której charakterze decydują składniki
materialne. Po trzecie, sąd powinien zbadać, czy jednostka ta zachowała
tożsamość po dokonaniu transferu. W wypadku jednostek, których zdolność do
działania opiera się na pracy ludzkiej, stwierdzenie tożsamości jednostki przed i po
przejęciu zależy w decydującej mierze od stwierdzenia przejęcia większości
pracowników (w sensie liczby i kwalifikacji). Jeśli natomiast funkcjonowanie
jednostki opiera się głównie na składnikach materialnych, decydujące jest przejęcie
zasobów materialnych, nawet gdy nie przejęto większości personelu. Nie oznacza
to jednak, że inne kryteria zachowania tożsamości nie mają znaczenia. Przeciwnie,
sąd badający zachowanie tożsamości przez przejętą jednostkę powinien zawsze
dokonywać całościowej oceny, a zachowanie jednego z jej elementów nie może
być podstawą przyjęcia, że przejmowana jednostka (np. część zakładu) zachowała
tożsamość. Z tego względu np. przejęcie przez nowego pracodawcę składników
majątkowych służących wykonywaniu określonej działalności jest istotnym
wskaźnikiem zachowania tożsamości przez przejmowaną część zakładu pracy,
także w wypadku usług opartych w zasadniczym stopniu na pracy ludzkiej,
zwłaszcza gdy powstają wątpliwości, czy przejęta część załogi jednostki jest
wystarczająca do stwierdzenia transferu. Dotyczy to również innych wyznaczników
tożsamości jednostki, w tym zachowania przez nią organizacyjnej samodzielności,
jakkolwiek również ten warunek nie może sam w sobie decydować o tożsamości
jednostki (szerzej pkt 4 uzasadnienia powołanego wyżej wyroku w sprawie I PK
179/11; także np.: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2014 r., I BP 8/13,
LEX nr 1511807).
Zgodnie z ustaleniami przyjętymi w podstawie faktycznej zaskarżonego
wyroku, na podstawie umowy z 26 lipca 2012 r. dotyczącej sprzątania pomieszczeń
12
i obiektów użytkowych strony pozwanej przez spółkę „K.”, przedmiotem przejęcia
był zespól 18 pracowników zajmujących się sprzątaniem pomieszczeń w zakładzie
pozwanej Spółki. Pracownicy ci byli zatrudnieni w działach technicznych pięciu
różnych jednostek organizacyjnych pozwanej, mających różną lokalizację. Umowa
nie objęła jednej z jednostek pozwanej Spółki, tj. Rejonu 4 G. Przejęci pracownicy
podlegali kierownikom działów technicznych jednostek, w których wykonywali
pracę. Strona przejmująca – Spółka z o.o. „K.” nie przejęła środków i urządzeń
(myjek, odkurzaczy itp.) służących do utrzymywania porządku i zobowiązała się
stosować własne. Jednakże pozwana udostępniła nieodpłatnie wykonawcy
pomieszczenia, wodę i energię elektryczną niezbędne do wykonania usługi.
Faktyczne przekazanie pracowników i pomieszczeń nastąpiło 1 sierpnia 2012 r.
Należy stwierdzić, że Sąd Okręgowy, podobnie jak Sąd Rejonowy, nie
dokonał prawidłowej identyfikacji jednostki będącej przedmiotem przejścia, mającej
na celu ustalenie, czy w strukturach dotychczasowego pracodawcy stanowiła ona
część zakładu pracy w rozumieniu art. 231
k.p. (jednostkę gospodarczą w
rozumieniu art. 1 ust. 1 lit b dyrektywy). Chodzi więc o charakterystykę jednostki
przed momentem przejścia. Należy zauważyć, że Sąd Okręgowy ograniczył
badanie zajścia transferu jednostki do tego etapu. Stwierdził bowiem, że w
przedsiębiorstwie pozwanej nie istniała zorganizowana jednostka gospodarcza
zajmująca się sprzątaniem. Zdaniem Sądu, działalność polegająca na realizowaniu
tej usługi nie stanowiła zorganizowanej pod względem funkcjonalnym i
podmiotowo-przedmiotowym całości gospodarczej. Wnioski te Sąd oparł na tym,
że: (-) w pozwanej Spółce brak było odrębnego działu, który byłby odpowiedzialny
za osoby sprzątające i wszystkie kwestie z tym związane, (-) pracownicy skierowani
do pracy w spółce „K.” byli zatrudnieni w pięciu różnych jednostkach pozwanej oraz
(-) podlegali różnym przełożonym, którzy wprawdzie zajmowali takie samo
stanowisko kierownika Działu Technicznego, ale w różnych jednostkach pozwanej.
Po tym stwierdzeniu Sąd uznał, że jest zwolniony od dalszych ustaleń dotyczących
istnienia u strony pozwanej jednostki gospodarczej będącej przedmiotem przejścia.
Należy jednak odnotować, że Sąd przyjął, że jednostkę tę konstytuowali pracownicy
zatrudnieni przy sprzątaniu oraz środki i urządzenia służące do utrzymywania
czystości. Sąd nie skonstatował istnienia innych ważnych elementów opisywanej
13
jednostki, jakkolwiek w ustalonych okolicznościach sprawy ich istnienie jest
oczywiste. Są to: zadanie jednostki, którym było utrzymywanie czystości - porządku
w zakładzie Spółki oraz wyraźnie wskazywany w teście Spijkersa element, którym
jest krąg klientów – w tym wypadku odbiorców usługi jednostki, ograniczony w
świetle okoliczności sprawy do jednego odbiorcy, tj. pozwanej Spółki -
dotychczasowego pracodawcy. Sąd wskazał, że na przejętą jednostkę składało się
18 pracowników. Stwierdził, że zespół tych pracowników był wyposażony w środki i
urządzenia do sprzątania (środki czystości, odkurzacze, myjki itp.). Sąd nie
dostrzegł natomiast, że w skład jednostki wchodziły także inne składniki majątkowe,
a mianowicie dysponowanie pomieszczeniami, wodą i energią elektryczną
niezbędnymi do wykonywania zadania. W związku z tym należy wskazać, że w
świetle ustalonego orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości, przekazanie
składników majątkowych, jako elementu przejmowanej jednostki gospodarczej, nie
musi mieć charakteru przeniesienia prawa majątkowego. Wystarczy samo
udostępnienie wykonawcy możliwości korzystania z takich składników należących
do zamawiającego usługi (np. z pomieszczeń, energii elektrycznej, wody,
wyposażenia kuchni – zob. wyrok z dnia 20 listopada 2003 r. w sprawie C-340/01
Abler i in., pkt 41, 42; urządzeń do przeprowadzania kontroli pasażerów na lotnisku
– zob. wyrok z dnia 1 grudnia 2005 r. w połączonych sprawach C-232/04 i C-233/04
Nurten Güney-Görres and Gul Demir v. Securicor Aviation (Germany) Ltd i Kötter
Aviation Security GmbH & Co. KG, szczeg. pkt 38-41).
W konsekwencji uznania, że w zakładzie pracy pozwanej nie istniała
wyodrębniona jednostka gospodarcza zajmująca się utrzymywaniem czystości i
porządku, Sąd Okręgowy nie przeprowadził kolejnych etapów badania mającego na
celu stwierdzenie zajścia transferu jednostki gospodarczej (części zakładu pracy).
Nie ustalił więc, jakiego rodzaju jednostka (oparta na pracy ludzkiej czy
wyposażeniu materialnym) stanowiła przedmiot przejścia twierdzonego przez
stronę pozwaną i negowanego przez powódki w rozpoznawanej sprawie. Ocena ta
musi w każdym wypadku wynikać z okoliczności i warunków działalności danej
jednostki. Warto jednak zaznaczyć, że w dotychczasowym orzecznictwie Trybunału
Sprawiedliwości jednostki świadczące usługi polegające na sprzątaniu i pracach
porządkowych, były uznawane za oparte w przeważającym stopniu na pracy
14
ludzkiej, a nie na czynnikach materialnych, z wnioskiem, że wobec tego
zorganizowana grupa pracowników może, mimo braku znacznych materialnych czy
niematerialnych składników majątkowych stanowić jednostkę gospodarczą
(zob. np. wyroki Trybunału Sprawiedliwości z: 11 marca 1997 r. w sprawie C-13/95
Ayse Süzen; - 10 grudnia 1998 r. w połączonych sprawach Francisco Hernández
Vidal SA i in., C-127/96, C-229/96 i C-74/97, pkt 27; - 10 grudnia 1998 r. w
połączonych sprawach Francisca Sánchez Hidalgo I in., pkt 26; 29 lipca 2010 r. w
sprawie C-151/09 Federación de Servicios Publicos de la UGT (UGT-FSP), pkt
28-30; wyrok z dnia 20 stycznia 2011 r. w sprawie C-463/09 CLECE, pkt 39;
6 września 2011 r. w sprawie C-108/10 Ivana Scattolon, pkt. 49; także wyroki Sądu
Najwyższego z: 17 maja 2012 r., I PK 179/11, LEX nr 1219491; 17 maja 2012 r.,
I PK 180/11, LEX nr 1219492).
Sąd Okręgowy (a wcześniej Sąd pierwszej instancji) nie dokonał również
oceny, czy badana jednostka zachowała tożsamość po dokonaniu transferu.
Najogólniej rzecz ujmując ten etap postępowania zmierzającego do stwierdzenia
przejścia zakładu pracy lub części zakładu pracy ma na celu ustalenie, czy przejęta
jednostka jest tożsama (taka sama lub wystarczająco podobna) z jednostką
przejętą. Przede wszystkim, jak już wskazano, w sektorach, takich jak np.
sprzątanie) opartych głownie na sile roboczej, konieczne jest ustalenie, czy
przejmujący przejął zasadniczą część, w znaczeniu liczebności i kompetencji,
personelu, który jego poprzednik specjalnie przydzielił do tego zadania.
Nieprzejęcie tak rozumianej większości pracowników w sektorach opartych głównie
na sile roboczej, jak np. sprzątanie, uniemożliwia uznanie, że nastąpił transfer
jednostki gospodarczej (zakładu pracy lub jego części), nawet wtedy, gdy
wykonanie tej usługi zostało przekazane innemu podmiotowi.
Należy wskazać, że zanegowanie przez Sąd odwoławczy wystąpienia
przejścia części zakładu pracy głownie z powodu uznania, że w zakładzie pracy
strony pozwanej nie istniała zorganizowana, w znaczeniu wskazanym przez Sąd,
jednostka gospodarcza zajmująca się sprzątaniem, jest nietrafne. Jak już wyżej
podkreślono, Trybunał Sprawiedliwości konsekwentnie powtarza, że ocena zajścia
transferu musi uwzględniać całokształt okoliczności konstytuujących jednostkę
gospodarcza, wskazanych w cyt. wyżej orzeczeniu Spijkers i późniejszym
15
orzecznictwie. Dlatego, sąd nie może się ograniczać do pojedynczych elementów i
oceniać je osobno, lecz ocena musi być dokonana całościowo (zob. np. wyroki w
wyżej powołanych sprawach: Spijkers, pkt 13, Süzen, pkt 14, oraz Abler i in. pkt 34,
Güney-Görres i Demir, pkt 33 i 34, Federación de Servicios Públicos de la UGT
(UGT-FSP), pkt 27). W szczególności Trybunał stwierdził, że ocena przejścia
jednostki gospodarczej nie może opierać się tylko na jednym czynniku,
odnoszącym się do niezależności organizacyjnej, ponieważ byłoby to sprzeczne z
celem dyrektywy 2001/23, którym jest zagwarantowanie skutecznej ochrony praw
pracowników w sytuacji, gdy następuje przejęcie. (wyrok z 12 lutego 2009 r. w
sprawie C-466/07 Dietmar Klarenberg przeciwko Ferrotron Technologies gmbh,
szczeg. pkt 43, 44). Poza tym, dla oceny znaczenia samodzielności organizacyjnej
jednostki gospodarczej w całokształcie okoliczności branych pod uwagę, konieczne
jest uwzględnienie charakteru przedsiębiorstwa, w którego ramach jednostka
funkcjonuje. Z tego względu, np. niemożność wskazania ustrukturyzowanej
jednostki w ramach w agencji pracy tymczasowej nie przeszkadza w uznaniu
istnienia w jej ramach jednostki gospodarczej w razie przekazania przez nią grupy
pracowników innej agencji pracy tymczasowej, ponieważ istotne jest, że „zasoby
przeniesione przez zbywającego stanowiły w ramach jego organizacji gotową do
wykorzystania zbiorowość, która jako taka jest wystarczająca do świadczenia usług
charakterystycznych dla działalności gospodarczej danego przedsiębiorstwa, bez
potrzeby korzystania z innych istotnych zasobów lub innych części tego
przedsiębiorstwa” (wyrok z dnia 13 września 2007 r., w sprawie C-458/05,
Mohamed Jouini i in., pkt 33-35). Trybunał uznał też, że dla bytu jednostki
gospodarczej w rozumieniu art. 1 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2001/23 zdefiniowanej jako
„zorganizowane połączenie zasobów, którego celem jest prowadzenie działalności
gospodarczej, bez względu na to, czy jest to działalność podstawowa, czy
pomocnicza”, wystarczające jest w pewnych sytuacjach, w celu niepozbawiania
dyrektywy 2001/23 części effet utile, jej istnienie w sensie „funkcjonalnych więzi
współzależności i wzajemnego uzupełniania się tych czynników” (tj. będących
przedmiotem przejścia elementów jednostki) (zob. wyrok z 12 lutego 2009 r. w
sprawie C-466/07 Dietmar Klarenberg, 45-48). Natomiast „niezależność
organizacyjna” (a zwłaszcza jej zachowanie po dacie przejścia), przez którą ogólnie
16
należy rozumieć uprawnienie do rządzenia się własnymi prawami, a w odniesieniu
do jednostki gospodarczej „uprawnienia przyznane przełożonym tej jednostki do
organizowania w sposób względnie swobodny i niezależny pracy w obrębie
wspomnianej jednostki w celu prowadzenia właściwej dla niej działalności
gospodarczej, a w szczególności uprawnienia do wydawania zarządzeń i poleceń,
przydzielania zadań podporządkowanym pracownikom danej jednostki oraz
decydowania o użyciu środków materialnych, którymi dysponuje bez bezpośredniej
ingerencji ze strony innych struktur organizacyjnych pracodawcy”, ma szczególne
znaczenie na gruncie art. 6 ust. 1 dyrektywy dla oceny prawa przejętej jednostki do
zachowania statusu i funkcji przedstawicielstwa pracowniczego. Z tego względu,
pojęcia tożsamości i niezależności nie są równoważne, inaczej wstępna część
art. 6 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy 2001/23, która wprowadza przesłankę
dotyczącą zachowania niezależności przez dane przedsiębiorstwo, zakład lub
część przedsiębiorstwa bądź zakładu, byłaby bezcelowa, jako że art. 6 ust. 1 tej
dyrektywy stosowałby się automatycznie w przypadku zachowania tożsamości
przez jednostkę gospodarczą w rozumieniu art. 1 ust. 1 lit. b) wspomnianej
dyrektywy (zob. cyt. wyżej wyrok Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Federación
de Servicios Públicos de la UGT (UGT-FSP), szczeg. pkt 36 i 42-46).
W świetle powyższych uwag należy przede wszystkim stwierdzić, że Sąd
Okręgowy wbrew ustalonym zasadom kwalifikacji zdarzenia jako przejścia zakładu
pracy lub jego części na innego pracodawcę ograniczył zasadniczo prawną ocenę
tej kwestii do jednego tylko elementu, tj. ustalenia, czy istniejący w
przedsiębiorstwie pozwanej zespół pracowników mający za zadanie utrzymywanie
czystości i porządku miał typową strukturę organizacyjną i kierownictwa cechującą
samodzielne jednostki organizacyjne. Jak wskazano, Sąd uznał, że takiej jednostki
nie było, bowiem pracownicy zajmujący się sprzątaniem nie byli organizacyjnie
połączeni w jednej komórce i nie mieli jednego kierownika, lecz świadczyli pracę w
pięciu różnych jednostkach (rejonach) i podlegali kierownikom ich działów
technicznych. W ocenie Sądu Najwyższego, przekonanie Sądu, że w
przedsiębiorstwie pozwanej nie istniała zorganizowana jednostka gospodarcza
zajmująca się sprzątaniem, nie jest dostatecznie uzasadnione. Nie ulega bowiem
wątpliwości, że pozwana przydzieliła rozważanej grupie pracowników zadanie
17
utrzymania czystości w przedsiębiorstwie. Stosownie do swojej struktury (podział
na zlokalizowane w różnych miejscowościach jednostki) przydzieliła ich (po kilka
osób) do poszczególnych jednostek, zapewniła kierownictwo ich pracy przez
podporzadkowanie kierownikom działów technicznych tych jednostek.
Wykonywanie zadania (usługi) utrzymania czystości w przedsiębiorstwie miało więc
charakter zorganizowanej pracy grupy osób zatrudnionych przez pozwaną w
różnych jej jednostkach. Zespołowi temu zapewniono korzystanie z energii
elektrycznej, pomieszczeń, wody i innych środków i urządzeń niezbędnych do
sprzątania. Usługę tę świadczyli dla jednego jej odbiorcy, tj. pozwanej. Może to
świadczyć, że w przedsiębiorstwie pozwanej istniała jednostka stanowiąca
zorganizowane połączenie zasobów, którego celem jest prowadzenie działalności
gospodarczej w postaci utrzymywania czystości i porządku w przedsiębiorstwie.
Jednostka ta nie była niezależna organizacyjnie w sensie wskazanym w art. 6 ust. 1
dyrektywy i w związanym z nim orzecznictwie. Jednakże jej szczególne
zorganizowanie wynikało z charakteru przedsiębiorstwa, w którego ramach
funkcjonowała. W ocenie Sądu Najwyższego, nieposiadanie typowej struktury
organizacyjnej i kierownictwa cechujących samodzielne jednostki organizacyjne nie
przeszkadza w uznaniu danej jednostki za część zakładu pracy, jeśli nietypowa
struktura i kierownictwo jednostki wynikają ze specyfiki przedsiębiorstwa, którego
jest częścią, a ogół składników konstytuujących część zakładu jako przedmiot
przejścia w rozumieniu art. 231
§ 1 k.p., charakteryzujących jednostkę, pozwala
uznać ją za zorganizowane połączenie zasobów, którego celem jest prowadzenie
działalności gospodarczej, bez względu na to, czy jest to działalność podstawowa
czy pomocnicza. Na marginesie warto wskazać, że Trybunał Sprawiedliwości uznał
za jedną jednostkę gospodarczą grupę pracowników zatrudnioną w różnych
szkołach publicznych gminy złożoną z personelu pomocniczego jednostek
samorządu terytorialnego zatrudnionego w szkołach publicznych, którego
czynności obejmowały usługi pomocnicze, w szczególności sprzątanie i
konserwację pomieszczeń oraz czynności z zakresu pomocy administracyjnej.
Trybunał stwierdził, że nie ulega wątpliwości, że personel pomocniczy został
pomyślany jako zorganizowana grupa pracowników (wyrok z dnia 6 września
2011 r. w sprawie C-108/10 Ivana Scattolon, szczeg. pkt 45, 47). Jak wynika z
18
ustaleń faktycznych przyjętych w niniejszej sprawie, nastąpiło przejęcie wszystkich
pracowników jednostki. Wykonawca usługi spółka K. przejęła też potrzebne dla
prac porządkowych elementy majątkowe, tj. możliwość dysponowania wodą,
energią elektryczną i pomieszczeniami gospodarczymi potrzebnymi do
wykonywaniu usług. Przejęty zespół pracowników prowadził przed i po przejęciu
ten sam rodzaj działalności. Ten sam pozostał klient (odbiorca usług jednostki),
tj. pozwana Spółka. Okoliczności te mogą wskazywać, że zgodnie z twierdzeniem
strony skarżącej miało miejsce przejście części zakładu pracy na nowego
pracodawcę (spółkę „K.”), który 1 sierpnia 2012 r. stał się pracodawcą pracowników
wchodzących w skład przejętej jednostki. Kwestia ta wymaga weryfikacji w
ponownym postępowaniu przed Sądem drugiej instancji.
Na koniec należy dodać, że nawet gdyby Sąd Okręgowy – po prawidłowo
przeprowadzonym teście przejścia części zakładu pracy – uznał, że badana w
sprawie grupa 18 pracowników zatrudnionych w różnych działach pozwanej Spółki
nie stanowiła jednostki gospodarczej, to nie zwalniało go to od rozważenia, czy
przedmiotem przejścia nie było kilka (w sprawie 5) jednostek (części zakładu pracy)
wykonujących zadanie utrzymania czystości w poszczególnych działach.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie
art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
eb