Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 459/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa Fundacji "B."
z siedzibą w G.
przeciwko Gminie Miasta G.
o uznanie czynności prawnych za bezskuteczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 29 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 30 października 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w G., po ponownym rozpoznaniu sprawy, wyrokiem z dnia 29
stycznia 2013 r. oddalił powództwo Fundacji „B.” w G. o uznanie za bezskuteczne,
złożonych w dniach 19 i 30 grudnia 2005 r. przez jej dłużnika Klub Sportowy „W.” w
G., oświadczeń o zrzeczeniu się prawa wieczystego użytkowania oznaczonych
gruntów oraz prawa własności znajdujących się na tych gruntach budynków i
budowli.
Sąd Apelacyjny uchylając wyrok Sądu Okręgowego z dnia 16 czerwca 2011
r. wyjaśnił, że skutkiem zrzeczenia się prawa wieczystego użytkowania jest
wygaśnięcie tego prawa, przy czym nie jest on uzależniony od dokonania
konstytutywnego wpisu do księgi wieczystej. Przyjął nadto, że chociaż zrzeczenie
się prawa wieczystego użytkowania nie jest czynnością przysparzającą na rzecz
osoby trzeciej, to dopuszczalne jest jej zaskarżenie jeżeli spełniona są przesłanki
tożsamości waloru majątkowego, który wyszedł z majątku dłużnika z tym, który
nabyła osoba trzecia oraz braku możliwości jego nabycia bez uprzedniego
zrzeczenia się prawa przez dłużnika.
Ponownie rozpoznając sprawę Sąd Apelacyjny zaakceptował ustalenia Sądu
pierwszej instancji, natomiast nie podzielił dokonanej oceny prawnej. Ustalił,
że Klub Sportowy „W.” w G. jako użytkownik wieczysty nieruchomości
stanowiących własność Skarbu Państwa, położonych w G. przy ul. Z. nr […] (kw
[…]) i przy ul. P. nr […] i […] (kw […]) oraz właściciel posadowionych na nich
budynków i budowli złożył w dniu 19 grudnia 2005 r., z powołaniem na art. 179 k.c.,
w formie aktów notarialnych, dwa oświadczenia o zrzeczeniu się prawa
użytkowania wieczystego tych nieruchomości i prawa własności budynków oraz
budowli. GKS „W.” był zadłużony u wielu podmiotów, sprzedawał niektóre
nieruchomości, prawo wieczystego użytkowania było obciążone hipotekami i
prowadzona była egzekucja.
Wyrokiem z dnia 11 września 2006 r. sygn. […] Sąd Okręgowy w G. zasądził
od GKS „W.” na rzecz powódki kwotę 407.150 zł z tytułu rozliczeń wskutek
3
rozwiązania umowy użyczenia powódce budynku strzelnicy zawartej przez strony w
dniu 2 listopada 1998 r.
W operacie szacunkowym sporządzonym w dniu 26 października 2009 r.
wartość prawa własności nieruchomości przy ul. Z. wynosiła 15.854.790 zł a
wartość prawa wieczystego użytkowania oszacowano na kwotę 9.728.499 zł, zaś w
operacie z 2002 r. wartość nieruchomości przy ul. P. oszacowano na kwotę
11.836.800 zł.
Decyzją z dnia 5 listopada 2008 r. Wojewoda […] orzekł na podstawie art. 18
ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. Przepisy wprowadzające ustawę
o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr
32, poz. 191 ze zm.) w zw. z art. 5 ust. 4 tej ustawy, na wniosek Prezydenta Miasta
G., o nieodpłatnym przekazaniu na własność Gminy Miasta G. nieruchomości
oznaczonej jako działka nr 143/17 położonej przy ul. P.
Skarb Państwa jako właściciel i Gmina Miasta G. jako użytkownik wieczysty
zawarli w dniu 18 grudnia 2009 r. umowę sprzedaży nieruchomości przy ul. Z. za
kwotę 612.629,10 zł ustaloną jako cena nieruchomości pomniejszona o 90%
bonifikatę naliczoną od różnicy między wartością prawa własności w kwocie
15.854.790 zł a wartością użytkowania wieczystego w kwocie 9.728.499 zł.
Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że pozwana Gmina nie jest osobą trzecią
w rozumieniu art. 527 k.c., lecz dalszym nabywcą korzyści, do której ma
zastosowanie art. 531 § 2 k.c., co nakazuje dokonanie w pierwszej kolejności oceny
zasadności żądania w aspekcie przesłanek określonych w art. 527 k.c. w stosunku
do Skarbu Państwa, a w razie pozytywnej odpowiedzi, oceny zasadności żądania
w stosunku do pozwanej Gminy na podstawie art. 531 § 2 k.c. Podzielając pogląd
wyrażony przez poprzedni skład tego Sądu odnośnie do dopuszczalności
zrzeczenia się użytkowania wieczystego w drodze oświadczenia złożonego
w formie aktu notarialnego przez użytkownika wieczystego i skutku zrzeczenia
w postaci wygaśnięcia prawa wieczystego użytkowania wraz ze związanym z nim
prawem własności budynków wskazał, że beneficjentem takiego zrzeczenia jest
Skarb Państwa jako właściciel nieruchomości a uzyskanie korzyści polegało na
zwolnieniu nieruchomości z prawa wieczystego użytkowania i na nabyciu własności
4
obiektów stanowiących własność użytkownika wieczystego. Sąd drugiej instancji
za niewątpliwą uznał korzyść uzyskaną wskutek czynności dłużnika powódki
w sposób bezpłatny, bez uzyskania ekwiwalentu, co usunęło spod rozważań
wymóg wiedzy Skarbu Państwa o działaniu dłużnika ze świadomością
pokrzywdzenia wierzycieli lub możliwości dowiedzenia się o tym przy zachowaniu
należytej staranności (art. 528 k.c.). W świetle art. 527 § 2 k.c. spełniona została
również przesłanka działania dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli;
wierzyciel został bowiem pozbawiony możliwości skierowania egzekucji do
składników jego majątku, a zważywszy na ustalenie stanu zadłużenia dłużnika
wobec wielu podmiotów miał on świadomość, że skutkiem czynności zrzeczenia
będzie powiększenie stanu niewypłacalności. Z punktu widzenia uzyskania korzyści
przez Skarb Państwa zachodzi zarówno tożsamość waloru majątkowego
(rozumianego jako tożsamość przedmiotów objętych różnymi prawami
podmiotowymi), który wyszedł z majątku dłużnika i który wszedł do jego majątku jak
i brak możliwości nabycia tego waloru bez uprzedniego zrzeczenia się przez
dłużnika prawa użytkowania wieczystego. Z tych względów Sąd Apelacyjny uznał
za uzasadniony zarzut naruszenia art. 527 w zw. z 179 k.c.
Oceniając zasadność roszczenia w stosunku do pozwanej Gminy w świetle
art. 531 § 2 k.c. Sąd drugiej instancji uznał za trafne stanowisko, że nabyła ona od
Skarbu Państwa nieodpłatnie składniki majątkowe. Odnośnie do nieruchomości
opisanej w księdze wieczystej […] nabytej na podstawie decyzji Wojewody […] z
dnia 5 listopada 2008 r. okoliczność ta wynika wprost z treści decyzji. W wypadku
natomiast nieruchomości wpisanej w księdze wieczystej […] podstawę jej nabycia
stanowi wprawdzie formalnie umowa sprzedaży ale z uwagi na relację między
zapłaconą ceną (612.629,10 zł) a wartością nieruchomości (15.854.790 zł) oraz na
okoliczność, że faktycznie pozwana nie była wieczystym użytkownikiem
nieruchomości i zapłaciła cenę w wysokości niespełna 4% wartości nieruchomości
uznał, że umowa miała mieszany charakter i w zdecydowanej części była bezpłatna,
co pozwala na jej uznanie za nieodpłatne nabycie korzyści w okolicznościach
objętych dyspozycją art. 527 k.c. Ponieważ osoba trzecia (Skarb Państwa), w
stosunku do której spełnione zostały przesłanki skargi pauliańskiej, nieodpłatnie
rozporządziła uzyskaną korzyścią na rzecz pozwanej Gminy, uzasadnione było
5
uwzględnienie powództwa wobec tego podmiotu na podstawie art. 531 § 2 k.c. w
zw. z art. 527 k.c.
W skardze kasacyjnej pozwana Gmina Miasta G. wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie
przez błędną wykładnię art. 527 § 1 k.c. i w jej wyniku niewłaściwe zastosowanie art.
527 § 1, 527 § 2, 528 i 531 § 2 k.c. Naruszenie przepisów postępowania mające
wpływ na wynik sprawy wywiodła z naruszenia art. 316 § 2 i art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasadniczym zagadnieniem prawnym podniesionym w skardze kasacyjnej
jest dopuszczalność zaskarżenia skargą pauliańską jednostronnej czynności
prawnej, jaką jest zrzeczenie się prawa wieczystego użytkowania.
Spory w orzecznictwie dotyczące, wobec braku regulacji w kodeksie
cywilnym, możliwości zrzeczenia się wieczystego użytkowania zostały usunięte
uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 8 września 1992 r., III CZP 89/92, OSNC
z 1993 r., nr 4, poz. 53, w której wyrażono pogląd, że jest to dopuszczalne na
podstawie stosowanego w drodze analogii art. 179 § 1 k.c., jeżeli stosowne
oświadczenie zostało złożone w czasie jego obowiązywania, a jego skutkiem jest
wygaśnięcie prawa z chwilą złożenia oświadczenia bez potrzeby dokonywania
wpisu w księdze wieczystej. Ta linia orzecznictwa była kontynuowana w wyrokach
z dnia 31 stycznia 2002 r., IV CKN 1325/00, nie publ., z dnia 16 stycznia 2009 r.,
V CSK 259/08 OSNC-ZD z 2009 r., nr 7 poz. 11, M. Prawn. z 2010 r., nr. 8 poz.
455-456, w postanowieniu z dnia 4 listopada 2005 r., V CK 784/04, nie publ. oraz
dwóch postanowieniach z dnia 30 czerwca 2006 r., V CSK 131/06 i V CSK 133/06,
nie publ. i stanowi obecnie dominujący pogląd judykatury w przeciwieństwie
do stanowiska przyjmującego za podstawę prawną zrzeczenia się prawa
wieczystego użytkowania art. 246 k.c., którego zastosowanie czyni dla jego
wygaśnięcia koniecznym wykreślenie prawa z księgi wieczystej (postanowienie
z dnia 24 sierpnia 2005 r., II CK 34/05, OSNC z 2006 r., nr 7-8, poz. 125, uchwały
z dnia 19 maja 2006 r., III CZP 26/06 , OSNC z 2007 r., nr 3, poz. 39 i z dnia
6
23 sierpnia 2006 r., III CZP 60/06, OSNC z 2007 r., poz. 81, postanowienie z dnia
24 lipca 2008 r., IV CSK 133/08).
W świetle art. 527 § 1 k.c. przedmiotem uznania za bezskuteczne mogą być
tylko dokonane ważne czynności prawne dłużnika zarówno jednostronne, jak
i dwustronne, odpłatne lub nieodpłatne. Ponieważ przesłanką skargi jest dokonanie
czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzycieli, a więc czynności której skutkiem
jest niewypłacalność dłużnika albo niewypłacalność w wyższym stopniu (art. 527
§ 1 i 2 k.c.), zaskarżone mogą być czynności rozporządzające albo czynności
o podwójnym skutku zobowiązująco – rozporządzającym. Pojawiły się też poglądy
doktryny o dopuszczalności zaskarżenia zaniechania dokonania czynności prawnej,
o ile nosi cechy oświadczenia woli. Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia
15 października 1999 r., III CKN 388/98, OSN z 2000 r., nr 4, poz. 75, z dnia
7 marca 2003 r., I CKN 103/01, PB z 2003 r., nr 10, z dnia 15 czerwca 2005 r.,
IV CK 806/04, nie publ., z dnia 29 listopada 2006 r., II CSK 250/06, OSN z 2007 r.,
nr 10, poz. 155, z dnia 5 grudnia 2007 r., I CSK 221/07, OSNC - ZD z 2008 r., nr 2,
poz. 57, uchwale z dnia 17 czerwca 2010 r., OSNC z 2011 r., nr 1, poz. 5 stwierdził,
że przedmiotem zaskarżenia mogą być także umowy najmu, dzierżawy lub leasingu,
umowa spółki handlowej w części dotyczącej pokrycia przez dłużnika udziału
w spółce, czynności procesowe takie, jak ugoda, zrzeczenie się roszczenia,
cofnięcie pozwu, czy zgodny wniosek dłużnika i pozostałych uczestników
postępowania o podział majątku wspólnego, dział spadku i zniesienie
współwłasności oraz czynności prawne poręczyciela.
Co do zasady zaskarżona może być czynność prawna, której skutkiem jest
z jednej strony zmniejszenie majątku dłużnika dlatego, że coś z majątku ubyło albo
do niego nie weszło, a z drugiej strony korzyść uzyskana przez osobę trzecią,
a więc czynność prawna przysparzająca - powodująca zwiększenie aktywów albo
zmniejszenie pasywów tej osoby bądź nabycie prawa lub rzeczy albo zwolnienie
z obowiązku.
Zrzeczenie prawa stanowi czynność rozporządzającą ale nie jest
przysporzeniem, nie powoduje bowiem bezpośredniego skutku w postaci uzyskania
korzyści przez osobę trzecią z uwagi na ewentualne nabycie pierwotne tego prawa.
Doktryna dopuszcza jednak wyjątek od tej zasady w wypadku, gdy istnieje związek
7
pomiędzy zrzeczeniem się prawa a uzyskaniem korzyści przez osobę trzecią, która
pośrednio zostaje wzbogacona wskutek nabycia prawa lub przedmiotu, który
wyszedł z majątku dłużnika. Wskazuje się na konieczność tożsamości waloru
majątkowego, który z majątku dłużnika wyszedł z tym, który nabyła osoba trzecia
oraz na brak możliwości jego nabycia bez uprzedniego zrzeczenia się prawa
przez dłużnika.
Pojęcie „korzyści majątkowej”, o którym mowa w art. 527 § 1 k.c., nie jest
tożsame z pojęciem „ przysporzenia majątkowego”, aczkolwiek oba pojęcia mają
wymiar majątkowy. Przy ocenie przesłanek uznania czynności prawnej za
bezskuteczną jest ono rozumiane szeroko – zarówno jako nabycie prawa
majątkowego o określonej wartości, jak i zwolnienie ze zobowiązania, którego
wartość należy oceniać w zestawieniu z treścią obowiązku, z którego osoba trzecia
jest zwalniana. Pojęcie to należy wykładać w aspekcie przesunięcia majątkowego -
wyjścia prawa lub rzeczy z majątku dłużnika lub unicestwienia obowiązku
obciążającego osobę trzecią; uszczuplenie majątku dłużnika w wymiarze
wartościowym odpowiada korzyści osoby trzeciej, także liczonej w wymiarze
wartościowym. Obejmuje ono również zwolnienie nieruchomości stanowiącej
własność osoby trzeciej od obciążenia ograniczonym prawem rzeczowym lub
prawem wieczystego użytkowania (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia
1999 r., I CKN 287/09, z dnia 17 czerwca 2004 r., V CK 619/03 - nie publ.).
Skutkiem prawnym zrzeczenia się prawa wieczystego użytkowania oraz
prawa własności budynków znajdujących się na gruncie objętym tym prawem jest
wygaśnięcie obu praw. Nabycie prawa własności budynków przez właściciela
nieruchomości ma charakter pierwotny a wygaśnięcie prawa wieczystego
użytkowania następuje wskutek konfuzji, więc zrzeczenie nie może wywrzeć
bezpośredniego skutku przysporzenia w majątku osoby trzeciej. Nie oznacza to
jednak, że właściciel gruntu nie uzyskuje wskutek zrzeczenia żadnej korzyści
w rozumieniu art. 527 k.c.; korzyścią tą jest bowiem zwolnienie nieruchomości od
obciążenia wieczystym użytkowaniem i odzyskanie pełnego władztwa nad nią
w zakresie określonym w art. 140 k.c. mające wymiar wartościowy oraz uzyskanie
prawa własności budynków, poprzednio stanowiących własność wieczystego
użytkownika. W zakresie prawa własności budynków zachodzi więc tożsamość
8
przedmiotowa i wartościowa przedmiotu zrzeczenia i korzyści, a w zakresie prawa
wieczystego użytkowania tożsamość wartościowa wynikająca ze zwolnienia
właściciela z obciążenia nieruchomości, powodującego wzrost wartości (tu około
sześć milionów złotych) i odzyskania możliwości rozporządzania nieruchomością.
Korzyść uzyskana przez właściciela nieruchomości pozostaje w związku
z dokonaną czynnością zrzeczenia prawa i bez tego zrzeczenia nie powstałaby
w majątku osoby trzeciej. Przyjąć należy zatem, że czynność prawna zrzeczenia
prawa wieczystego użytkowania i prawa własności budynków dłużnika, wywiera
skutek rozporządzający w postaci wyjścia tych praw z majątku dłużnika i pośredni
skutek przysparzający w majątku właściciela nieruchomości jako osoby trzeciej.
Nie można pominąć, że w tym wypadku oczywisty jest zamiar dłużnika dokonania
przesunięcia majątkowego. Nieskutecznie też skarżący nawiązuje do art. 532 k.c.,
bo pojęcie „ przedmioty majątkowe” ma szerszy zakres niż wskazywałaby to
literalna wykładnia i dotyczy również praw zbywalnych, a nadto powiązanie
zaspokojenia wierzyciela z przedmiotami majątkowymi oznaczać w tym wypadku
będzie powiązanie zaspokojenia z nieruchomością, w którą inkorporowana została
korzyść. Ponadto pojęcie „korzyść” w rozumieniu art. 527 k.c. należy ujmować
znacznie szerzej, niż pojęcie „ przedmioty majątkowe”, o którym mowa w tym
przepisie. Ścisłe powiązanie korzyści uzyskanej przez osobę trzecią z rzeczami
będącymi przedmiotem praw objętych zrzeczeniem pozwala także na przyjęcie,
że w razie dalszego rozporządzenia prawem własności nieruchomości i budynków
przez osobę trzecią następuje także rozporządzenie korzyścią (art. 531 § 2 k.p.c.).
Nieskuteczny jest zatem zarzut naruszenia wskazanych przepisów prawa
materialnego w zakresie, a jakim skarżący kwestionuje wykładnię art. 527 k.c.
dokonaną przez Sąd drugiej instancji co do dopuszczalności zaskarżenia czynności
prawnej zrzeczenia się prawa wieczystego użytkowania i prawa własności
budynków i zastosowanie art. 527 § 1, 528 k.c. oraz art. 531 § 2 k.c. w odniesieniu
do nieruchomości położonej przy ul. Z.
Umknęło uwadze Sądu drugiej instancji, że rozporządzenie korzyścią
uzyskaną przez osobę trzecią może nastąpić przez każdą czynność prawną
rozporządzającą, w wyniku której osoba, na rzecz której rozporządzenie nastąpiło
staje się następcą prawnym osoby trzeciej pod tytułem szczególnym (art. 531 § 2
9
k.c.). Z dokonanych ustaleń wynika, że osoba trzecia ( Skarb Państwa) orzekł
w formie decyzji administracyjnej o nieodpłatnym przekazaniu na własność Gminy
nieruchomości położonej przy ul. P. (w uzasadnieniu Z. ze wskazaniem innego
numeru księgi wieczystej) na podstawie art. 18 ust. 1 w zw. z art. 5 ust. 4 ustawy z
dnia 10 maja 1990 r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym
i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 ze zm.). Artykuł 5
ust. 4 ustawy nie daje możliwości generalnego przysporzenia gminom majątku a
wiąże możliwość przekazania gminie mienia innego, niż wymienione w ustępach
poprzednich, z wykazaniem przez gminę związku z realizowanymi zadaniami. Brak
motywów w zakresie wyjaśnienia przyczyn, dla których Sąd drugiej instancji
zakwalifikował tę decyzję administracyjną jako rozporządzenie w rozumieniu art.
531 § 2 k.c. uchyla spod kontroli kasacyjnej ocenę prawidłowości rozstrzygnięcia.
Z tych przyczyn nie można również odeprzeć zarzutu naruszenia art. 316 § 1
i 177 § 1 pkt 1 k.p.c. W toku postępowania apelacyjnego, po zamknięciu rozprawy,
pozwana złożyła pismo informujące o toczącym się postępowaniu z powództwa
GKS „ W.” o uzgodnienie z rzeczywistym stanem prawnym treści ksiąg wieczystych
prowadzonych dla nieruchomości, których dotyczyło oświadczenie o zrzeczeniu się
prawa wieczystego użytkowania i prawa własności budynków poprzez wpisanie w
dziale II jako wieczystego użytkownika powoda. W podstawie faktycznej powództwa
wskazano na bezwzględną nieważność czynności prawnej oświadczenia o
zrzeczeniu się praw. Skargą pauliańską mogą być zaskarżone tylko ważne
czynności prawne, bo sankcja nieważności bezwzględnej wyprzedza i pochłania
sankcję względnej bezskuteczności. Uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie
zawiera wyjaśnienia przyczyn zakończenia postępowania mimo uzyskania
informacji i uznania jej za okoliczność nieistotną dla rozstrzygnięcia (art. 316 § 2).
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.