Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 482/14
POSTANOWIENIE
Dnia 15 maja 2015 r.
.Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
w sprawie z wniosku Przedsiębiorstwa Komunikacji Samochodowej w R.
Sp. z o.o. z siedzibą w R.
przy uczestnictwie J. S., M. S. i K. S.
o stwierdzenie nabycia spadku po Ma. S.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 15 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w G.
z dnia 4 lutego 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę
Sądowi Okręgowemu w G. do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym przez wnioskodawczynię - Przedsiębiorstwo Komunikacji
Samochodowej w R. Sp. z o.o. z siedzibą w R. postanowieniem z dnia 4 lutego
2014 r. Sąd Okręgowy w G. oddalił apelację wnioskodawczyni od postanowienia
Sądu Rejonowego w R. z dnia 26 kwietnia 2013 r. W sprawie tej ustalono co
następuje:
Wyrokiem z 19 czerwca 2012 r. w sprawie […] Sąd Rejonowy w R. uznał
spadkodawczynię Ma. S. za winną popełnienia przestępstw z art. 284 § 2 k.k. w zw.
z art. 12 k.k. i art. 276 k.k., a w punkcie 6 wyroku, na podstawie art. 46 § 1 k.k.
zobowiązał ją do naprawienia wyrządzonej wnioskodawczyni szkody, przez zapłatę
na jej rzecz kwoty 44 083,38 zł.
Postanowieniem z dnia 26 kwietnia 2013 r. Sąd Rejonowy w R. oddalił
wniosek Przedsiębiorstwa Komunikacji Samochodowej w R. o stwierdzenie
nabycia spadku po Ma. S. zmarłej 4 stycznia 2013 r. z uwagi na brak interesu
wnioskodawczyni w przedmiotowym żądaniu.
Oddalając apelację wnioskodawczyni Sąd Okręgowy podzielił ocenę Sądu
Rejonowego, że wnioskodawczyni nie ma interesu w żądaniu stwierdzenia nabycia
spadku po zmarłej Ma. S. Sąd II instancji zauważył, że w piśmiennictwie przyjmuje
się, iż możliwość zastosowania środka z art. 46 § 1 k.k., jest ściśle powiązana z
zastosowaniem odpowiednich instytucji prawa karnego, a jego niewykonanie
pociąga za sobą pewne skutki karne. Obowiązek ten na gruncie prawa karnego ma
odrębną podstawę materialno-prawną, jest traktowany jako środek represyjny,
prewencyjny (czasem probacyjny) i jest oderwany od zobowiązań cywilnoprawnych,
chociaż mieści w sobie również funkcję kompensacyjną. Należy go więc uznać za
element odpowiedzialności karnej, który w przeciwieństwie do tego nakładanego w
prawie cywilnym, ma głównie na celu funkcję resocjalizacyjną.
Taka ocena charakteru tego środka, którą sąd odwoławczy podziela pozwala
stwierdzić, że sąd I instancji na gruncie regulacji art. 922 § 2 k.c. trafnie uznał, iż
obowiązek naprawienia szkody orzeczony w stosunku do spadkodawczyni Ma. S.,
jako element odpowiedzialności karnej za popełnione przez nią przestępstwa, nie
3
przeszedł na spadkobierców. Do spadku nie należą bowiem prawa i obowiązki o
charakterze administracyjnoprawnym, finansowo-prawnym, karnoprawnym.
Oceny tej nie zmienia fakt zabezpieczenia orzeczonego wobec
spadkodawczyni obowiązku naprawienia szkody, przez ustanowienie hipoteki
przymusowej na nieruchomości, która stanowiła jej własność. Skoro bowiem
obowiązek naprawienia szkody nie wszedł do spadku (nie przeszedł na
spadkobierców podmiotu odpowiedzialnego za powstałą szkodę), czyli wygasł, to
tym samym z chwilą śmierci Ma. S. wygasła wierzytelność wnioskodawczyni w
stosunku do spadkodawczyni z tego tytułu, a tym samym, zgodnie z art. 94 ustawy
o księgach wieczystych i hipotece, wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej
hipoteką pociągnęło za sobą wygaśnięcie hipoteki.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie prawa
materialnego, tj.: art. 922 § 2 k.c. w zw. z art. 46 § 1 k.k. przez uznanie, że
obowiązek naprawienia szkody nałożony na sprawcę przestępstwa w trybie art. 46
§ 1 k.k. nie wchodzi w skład spadku po sprawcy, co doprowadziło do ustalenia, iż
wnioskodawczyni nie przysługuje interes prawny w zgłoszeniu żądania stwierdzenia
nabycia spadku po Ma. S., tj. na przesłance wynikającej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
w zw. z ar. 5191
§ 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Podstawowe znacznie dla ustalenia, czy wnioskodawczyni przysługuje
interes prawny w domaganiu się stwierdzenia praw do spadku, ma określenie
charakteru zasądzonej na jej rzecz wierzytelności, z której dłużniczką była zmarła
Ma. S. Orzekające w sprawie sądy uznały, że skoro zasądzenie odszkodowania od
Ma. S. nastąpiło w procesie karnym, na podstawie art. 46 § 1 kodeksu karnego, to
jest to okoliczność przesądzająca dla oceny charakteru zobowiązania, z którego
wynika dla niej dług w postaci powinności zapłaty odszkodowania. Rodzi się jednak
zasadnicze pytanie, czy to, że deliktem wyrządzającym szkodę jest przestępstwo, a
zasądzenie odszkodowania nastąpiło w procesie karnym ma decydujące znaczenie
dla oceny charakteru długu, jako nie długu o charakterze cywilnoprawnym, lecz
obowiązku o charakterze karnoprawnym. Przeciwko kwalifikowaniu zobowiązania
do odszkodowania za szkodę wywołaną deliktem, którym jest przestępstwo, jako
4
sankcji o charakterze karnym, tylko z tego powodu oraz w związku z tym, że o
odszkodowanie zostało zasądzone w postepowaniu karnym, przemawiają jednak
ważkie argumenty. Po pierwsze, w przepisach kodeksu cywilnego o czynach
niedozwolonych ustawodawca wyraźnie wskazuje, że to, iż delikt jest
przestępstwem nie wpływa na charakter zobowiązania, a tylko na wydłużenie
terminu przedawnienia roszczenia o odszkodowanie. Jeżeli czyn wyrządzający
szkodę jest przestępstwem to w niczym nie zmienia przesłanek, od których zależy
powstanie zobowiązania do odszkodowania oraz zasad jego ustalania. Po drugie,
to że z mocy wyraźnego przepisu (art. 46 § 1 k.k.) wprowadzono możliwość, a na
żądanie poszkodowanego obowiązek orzekania o odszkodowaniu przez sąd karny
nie wpływa na zmianę przesłanek, od których zależy powstanie roszczenia
odszkodowawczego i zasad ustalania wysokości odszkodowania. Dług wynikający
z tego zobowiązania dla sprawcy szkody ma wobec tego, niezależnie od tego jaki
sąd, cywilny lub karny o nim orzeka, charakter cywilnoprawny. Po trzecie,
cywilnoprawny charakter zobowiązania, które powstało z czynu będącego
przestępstwem podkreśla sam ustawodawca, wskazując w art. 46 § 1 k.k., że sąd
karny orzeka o obowiązku naprawienia szkody w całości lub części, a tylko nie
stosuje się przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczeń i możliwości
zasądzeniu renty. Wynika z tego, że poza tym to przepisy prawa cywilnego
znajdują zastosowanie do zasadzenia przez sąd karny odszkodowania za szkodę
wywołaną czynem niedozwolonym, który jednocześnie był przestępstwem. W
konsekwencji uznać trzeba, że to tylko wzgląd na interes poszkodowanego, aby
zaoszczędzić mu konieczności wytaczania odrębnego procesu przed sądem
cywilnym, spowodował wprowadzenie możliwości orzekania o odszkodowaniu
przez sąd karny. Nie przesądza to jednak aby przez sam fakt orzekania przez sąd
karny, który o odszkodowaniu orzeka na podstawie tych samych przesłanek co sąd
cywilny, zasądzone odszkodowanie traciło charakter cywilnoprawny i było w istocie
środkiem karnym. Jeżeli sąd karny nie orzeka o odszkodowaniu, które ma
charakter cywilnoprawny może w to miejsce orzec nawiązkę, która będzie miała
charakter nie odszkodowania, lecz będzie to środek karny, gdyż sąd karny nie jest
związany przepisami prawa cywilnego przy jej wymierzaniu.
5
Mając na uwadze powyższe względy uznać należy, że dług polegający na
obowiązku naprawienia szkody, nawet jeżeli został ustalony w procesie karnym, ma
charakter cywilnoprawny. W konsekwencji dług taki jako element majątku
spadkodawcy wchodzi do spadku i przechodzi na jego spadkobierców.
Wnioskodawczyni ma wobec tego interes prawny w zgłoszeniu żądania
stwierdzenia nabycia spadku po Ma. S., gdyż w ten sposób ustali do kogo ma
zwrócić się z roszczeniem o naprawienie szkody wyrządzonej jej przez
spadkodawcę popełnionym na jej szkodę przestępstwem.
Skoro zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej okazały się uzasadnione
Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c., orzekł jak w sentencji.