Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 468/14
POSTANOWIENIE
Dnia 21 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z wniosku E.-O. Spółki Akcyjnej w G.
przy uczestnictwie J. T., J.B.-T., M.T. i P. T.
o zasiedzenie służebności przesyłu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestników postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w S.
z dnia 21 marca 2014 r.,
1) uchyla zaskarżone postanowienie w części uwzględniającej
apelację wnioskodawcy (punkt 1 lit. a i b) oraz rozstrzygającej
o kosztach postępowania (punkt 1 lit. d i e, punkt 3 i 4) i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w S. do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego,
2) odrzuca skargę kasacyjną w pozostałej części.
UZASADNIENIE
2
E. – O. Spółka Akcyjna z siedzibą w G. wniosła o stwierdzenie nabycia z
dniem 8 maja 2006 r. przez zasiedzenie służebności obciążających nieruchomości,
będące własnością J. T., J. B. – T., M. T. i P. T., położonych w wsi W.,
stanowiących działki ewidencyjne o nr 205/3 oraz nr 207/1, polegających na prawie
korzystania z nieruchomości obciążonych przez utrzymanie, konserwację, naprawę
i eksploatację słupów i linii elektroenergetycznej średniego napięcia 15 kV oraz
wejściu i wjeździe na nieruchomości obciążonej w każdej chwili w okresie trwania
służebności w celu wykonywania niezbędnych robót związanych z utrzymaniem,
konserwacją, naprawą i eksploatacją linii elektroenergetycznej średniego napięcia
15kV, w szczególności wejścia i wjazdu na teren nieruchomości obciążonej
sprzętem, w tym także sprzętem ciężkim (takimi jak samochody ciężarowe
i koparki).
Wnioskodawca w uzasadnieniu wniosku wskazał, że przedmiotowa linia
została wybudowana w 1986 r. zgodnie z decyzjami administracyjnymi, na wniosek
i za zgodą uczestnika postępowania J. T., w celu zasilania jego zakładu, a
poprzednik prawny wnioskodawcy przejął linię do swojego majątku i nieprzerwanie
korzystał z tej linii w dobrej wierze przez okres 20 lat.
Sąd Rejonowy w S. postanowieniem z dnia 27 listopada 2013 r. oddalił
wniosek.
Na skutek apelacji wnioskodawcy, Sąd Okręgowy w S. postanowieniem z dnia
21 marca 2014 r. zmienił postanowienie Sądu Rejonowego w S. w całości i
stwierdził, że E. – O. Spółka Akcyjna w G. nabyła z dniem 6 grudnia 2010 r. przez
zasiedzenie służebność gruntową o cechach służebności przesyłu, obciążającą
nieruchomość gruntową położoną we wsi W. gmina K., stanowiącą działkę
ewidencyjną o numerze 205/9, dla której Sąd Rejonowy w S. Wydział Ksiąg
wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr […], będącą własnością J. B. – T. i J. T.
oraz z dniem 6 sierpnia 2006 r. służebność gruntową o cechach służebności
przesyłu, obciążającą nieruchomość gruntową położoną we wsi W. gmina K.
stanowiącą działkę ewidencyjną o numerze 207/1, dla których Sąd Rejonowy w S.
Wydział Ksiąg wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr […], będącą własnością J.
3
B. – T., J. T., M. T. oraz P. T., przebiegające w sposób określony na stanowiącej
integralną część postanowienia mapie (k. 285 akt), polegające na prawie
korzystania z nieruchomości obciążonej poprzez utrzymanie, konserwację,
naprawę i eksploatację słupów oraz linii elektroenergetycznej średniego napięcia
15 kV oraz wejście i wjazd na nieruchomość obciążoną w każdej chwili w okresie
trwania służebności, w celu wykonania niezbędnych robót związanych
z utrzymaniem, konserwacją, naprawą i eksploatacją stacji transformatorowej,
słupów oraz linii elektroenergetycznej średniego napięcia 15 kV, w szczególności
wejścia i wjazdu na teren nieruchomości obciążonej sprzętem, w tym także ciężkim
(takim jak samochody ciężarowe i koparki). Sąd Okręgowy pozostawiając oddalenie
wniosku w dalszej części oddalił też apelację wnioskodawcy w pozostałym
zakresie.
Sąd Okręgowy zaakceptował ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd
Rejonowy, uznał jednak, że konieczne jest ich uzupełnienie. Wskazał, że w dniu
26 marca 1986 r. Naczelnik Gminy w K., powołując się na art. 35 ustawy z dnia 12
marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości, wydał decyzję w
sprawie wejścia na przedmiotowe grunty w związku z budową linii napowietrznej
oraz stacji transformatorowej dla zasilania warsztatów rzemieślniczych dla M. P. i J.
T. Udzielił Zakładowi Energetycznemu w S. prawa wstępu na grunty położone w W.:
działki nr 195/3, 205, 207, wskazując, że osobom upoważnionym przez
przedsiębiorstwo przysługuje prawo dostępu do urządzeń w celu wykonania
czynności związanych z ich bieżącą eksploatacją i konserwacją (decyzja: k. 51).
Od decyzji tej uczestnicy postępowania J. T. i J. B. – T. nie złożyli odwołania. W
dniu 17 marca 1986 r. J. T. złożył pisemne oświadczenie, że wyraża zgodę na
lokalizację stacji transformatorowej na działce nr 207. Na dzień 5 sierpnia 1986 r.
(tego dnia nastąpił odbiór techniczny i przekazanie do eksploatacji stacji
transformatorowej i linii energetycznej) działka nr 207 stanowiła własność J. T. i J.
B. – T. W dniu 24 lutego 1992 r. J. T. i J. B. – T. darowali P. T. i M. T. udział w
wysokości 1/3 w nieruchomości objętej księgą wieczystą nr […], w skład której
wchodziła m.in. działka nr 207. Dla działki 207 została założona nowa księga
wieczysta nr 34950. Działka 207 została podzielona na działki nr 207/1 i 207/2. Na
dzień 5 sierpnia 1986 r. działka nr 205/6 położona w W. stanowiła własność Skarbu
4
Państwa. W wyniku podziału działki nr 205/6 dokonanego w sierpniu 1997 r.
powstała m.in. działka 205/9, którą Agencja Własności Rolnej skarbu Państwa,
reprezentująca Skarb Państwa, sprzedała J. T. i J. B. – T.
Na podstawie zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego Sąd
Okręgowy przyjął, że ocena prawna Sądu Rejonowego była nieprawidłowa.
W uzasadnieniu postanowienia z dnia 21 marca 2014 r. Sąd Okręgowy wskazał,
że wnioskodawca E. – O. Spółka Akcyjna, będąc następcą prawnym Zakładu
Energetycznego w S., uprawniona jest do doliczenia, zgodnie z art. 176 § 1 k.c., do
okresu posiadania służebności gruntowej o treści służebności przesyłu obciążającej
nieruchomość obejmującą działkę nr 207/1, okresu posiadania służebności za
okres od 5 sierpnia 1986 r. do 5 grudnia 1990 r. wykonywanego przez Zakład
Energetyczny w imieniu Skarbu Państwa, a następnie od 6 grudnia 1990 r.
wykonywanego we własnym imieniu. Zdaniem Sądu Okręgowego nie budzi
wątpliwości fakt, iż poprzednik prawny wnioskodawcy E. – O. Spółki Akcyjnej
pozostawał w dobrej wierze w chwili objęcia w posiadanie służebności obciążającej
działkę nr 205/9, bowiem przeniesienie posiadania nastąpiło na mocy przepisów
ustawy z dnia 20 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i
wywłaszczeniu nieruchomości. W niniejszej sprawie nie zostało skutecznie
obalone domniemanie dobrej wiary (art. 7 k.c.) po stronie poprzednika prawnego
wnioskodawcy. W ocenie Sądu Okręgowego zebrane w sprawie dowody pozwoliły
na ustalenie i ocenę przesłanek zasiedzenia w odniesieniu do nieruchomości
obejmujących działki: nr 205/9 i 207/1. Sąd stwierdził zatem, że trwający 20 lat
okres posiadania w dobrej wierze dla działki nr 207/1 upłynął z dniem 6 sierpnia
2006 r. i dla działki nr 205/9 – z dniem 6 grudnia 2010 r. Sąd Okręgowy uznał za
niezasadny podniesiony przez uczestników postępowania zarzut przerwania biegu
terminu zasiedzenia na skutek wytoczenia powództwa o zapłatę za bezumowne
korzystanie z nieruchomości w zakresie służebności przesyłu. Zajął stanowisko,
zgodnie z którym powództwo takie nie przerywa biegu zasiedzenia, ponieważ nie
jest rodzajem sporu o własność pomiędzy właścicielem gruntu a posiadaczem
służebności.
Uczestnicy postępowania J. T., J. B.-T., M. T., P. T. wnieśli skargę kasacyjną
od postanowienia Sądu Okręgowego w S. z dnia 21 marca 2014 r., zaskarżając to
5
postanowienie w całości. Skarżący podnieśli zarzut naruszenia art. 35 ust. 1 i 2
ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczenia nieruchomości
w zw. z art. 292 k.c. i w zw. z art. 172 § 1 k.c. poprzez błędne uznanie,
że wykonywanie uprawnień na podstawie decyzji wydanej w trybie art. 35 ust. 1 i 2
ustawy o zasadach i trybie wywłaszczenia nieruchomości, stanowiącej tytuł prawny
do ich wykonywania, prowadzi do nabycia przez zasiedzenie służebności gruntowej
odpowiadającej treści służebności przesyłu. Ponadto zarzucili naruszenie art. 292
k.c. w zw. z art. 285 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 172 § 1 k.c. poprzez błędne uznanie, że
możliwe jest nabycie przez przedsiębiorcę przesyłowego w drodze zasiedzenia
służebności gruntowej odpowiadającej treścią służebności przesyłu na podstawie
posiadania, które miało miejsce przed wejściem w życie art. 3051
– 3054
k.c.,
tj. przed dniem 3 sierpnia 2008 r.
Na tych podstawach skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego
postanowienia w całości i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie
apelacji w całości oraz o zasądzenie od wnioskodawcy na rzecz uczestników
zwrotu kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego za
wszystkie instancje oraz kosztów postępowania kasacyjnego, ewentualnie
o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości oraz przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w S. i pozostawienie temu Sądowi
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania (poprzez zasądzenie ich od
wnioskodawcy na rzecz uczestników).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Trafnie zarzuca się w skardze kasacyjnej nieuwzględnienie przez Sąd drugiej
instancji skutków decyzji wydanej w oparciu o art. 35 ust. 1 i 2 ustawy z dnia
12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (jedn. tekst
Dz. U. z 1974 r., Nr 10, poz. 64 ze zm. dalej jako u.z.t.w.n.). Ocenił je Sąd
Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 8 kwietnia 2014 r. (III CZP
87/13, OSNC 2014/7-8/68) uznając, iż wykonywanie uprawnień w zakresie
wynikającym z decyzji wydanej na podstawie art. 35 ust. 1 i 2 u.z.t.w.n. stanowiącej
tytuł prawny do ich wykonywania, nie prowadzi do nabycia przez zasiedzenie
służebności gruntowej odpowiadającej treści służebności przesyłu. W uzasadnieniu
6
tego stanowiska, które podziela Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę
kasacyjną uczestników postępowania, wskazano między innymi, że inny jest
charakter władania cudzą nieruchomością w zakresie treści służebności gruntowej
(po dniu 3 sierpnia 2008 r. - służebności przesyłu), a inny jest charakter władania
nieruchomością przez przedsiębiorcę w związku z wydaniem w stosunku do jej
właściciela decyzji mających podstawy w art. 35 ust. 1 u.z.t.w.n. Decyzje te
wywołują trwałe skutki nie tylko w tym sensie, że nie można ich dowolnie odwrócić,
ale i w tym sensie, że nie "konsumują się" one przez jedno doniosłe dla obrotu
prawnego zdarzenie. Decyzja taka prowadzi do wywłaszczenia właściciela
nieruchomości przez trwałe ograniczenie jego prawa. Przedsiębiorca korzystający
z urządzeń przesyłowych przystępuje do wykonywania uprawnień, jakie dla niego
wynikają z ustaw wywłaszczeniowych nie „obok” właściciela, niejako wytyczając
sobie zakres władztwa nad cudzą nieruchomością działaniami manifestowanymi na
zewnątrz, co jest właściwe dla posiadacza służebności gruntowej, ale w zakresie,
w którym właściciel został ograniczony w przysługującym mu prawie w interesie
publicznym i na rzecz państwa.
Działania przedsiębiorcy korzystającego z urządzeń przesyłowych, które
legalnie postawił na cudzej nieruchomości w związku z wywłaszczeniem jej
właściciela przez ograniczenie przysługującego mu prawa własności, polegające na
wstępie na tę nieruchomość i podejmowanie w stosunku do własnych urządzeń
działań koniecznych dla zapewnienia im sprawności technicznej, jest
wykonywaniem uprawnień zagwarantowanych takiemu przedsiębiorcy w ustawie.
Nie są to akty posiadania cudzej nieruchomości, skierowane przeciwko jej
właścicielowi, mogące doprowadzić do zasiedzenia służebności gruntowej,
obejmującej uprawnienia do wykonywania w stosunku do nieruchomości takich
działań, na które przedsiębiorcy pozwalają ustawy wywłaszczeniowe.
Ograniczony w przysługującym mu prawie własności właściciel nieruchomości
na podstawie zewnętrznych cech władztwa nad jego nieruchomością
manifestowanego przez przedsiębiorcę korzystającego z urządzeń przesyłowych
nie może odróżnić, czy przedsiębiorcy w jego działaniach towarzyszy animus
posiadania jego nieruchomości w zakresie treści służebności gruntowej
7
(służebności przesyłu), czy też wkracza na tę nieruchomość jako wykonujący
uprawnienie ustawowe.
Wykonywanie przewidzianych ustawą i decyzją administracyjną uprawnień do
utrzymywania urządzeń przesyłowych posadowionych na cudzej nieruchomości na
podstawie tytułu prawnego mającego źródło w decyzji o charakterze
wywłaszczeniowym ograniczającej prawo właściciela oraz uprawnień do dostępu
do tych urządzeń w celu ich utrzymania we właściwym stanie technicznym, jest
działaniem podejmowanym w tym zakresie, w którym właściciel nieruchomości
został w swoim prawie trwale ograniczony. Ponieważ według ustaleń Sądu drugiej
instancji poprzednik prawny wnioskodawcy dysponował decyzją administracyjną
wydaną na podstawie art. 35 u.z.t.w.n. należałoby stosownie do wymienionej
uchwały uwzględnić jej skutki w zakresie zasiedzenia służebności gruntowej
odpowiadającej służebności przesyłu.
Pomimo poglądów przeciwnych wyłączających możliwość uznania
przedsiębiorstwa państwowego za posiadacza służebności gruntowej wykonywanej
na gruncie niepaństwowym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2009 r.,
IV CSK 291/09, M. Prawn. 2010, nr 2, s. 68, postanowienia Sądu Najwyższego:
z dnia 25 stycznia 2006 r., I CSK 11/05, „Biuletyn SN” 2006, nr 5, s. 11, z dnia
10 kwietnia 2008 r., IV CSK 21/08, niepubl., z dnia 10 lipca 2008, III CSK 73/08,
niepubl, z dnia 11 grudnia 2008 r., II CSK 314/08, niepubl, i z dnia 6 września
2013 r., V CSK 440/12, niepubl.), należy uznać, że jeżeli w okresie przed dniem
wejścia w życie ustawy z dnia 31 stycznia 1989 roku nowelizującej kodeks cywilny,
przedsiębiorstwo państwowe korzystało bez tytułu prawnego z cudzej
nieruchomości (niepaństwowej) w zakresie niezbędnym do obsługi i eksploatacji
wybudowanych przez to przedsiębiorstwo urządzeń przesyłowych, to było ono
posiadaczem służebności gruntowej podobnej do służebności przesyłu
w rozumieniu art. 352 § 1 k.c. (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 12
lutego 2015 r., IV CSK 293/14 niepubl. por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego - zasady prawnej - z dnia 18 czerwca 1991 r., III CZP
38/91, OSNC 1991, nr 10-12, poz. 118; wyrok siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 15 stycznia 2009 r., I CSK 333/07, OSNC-ZD 2009, nr 4, poz. 15 wyroki
Sądu Najwyższego: z dnia 10 maja 2013 r., I CSK 495/112, niepubl., postanowienia
8
Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2008 r., I CSK 171/08, OSNC 2010, nr 1, poz.
15, z dnia 12 stycznia 2012 r., IV CSK 183/11, niepubl. i z dnia 12 stycznia 2012 r.,
IV CSK 183/11, niepubl.).
Jeśli przed dniem 1 lutego 1989 roku zrealizowały się przesłanki pozwalające
na stwierdzenie zasiedzenia tej służebności, zwłaszcza gdy upłynął stosowny okres
posiadania, służebność tę nabywał Skarb Państwa, a nie przedsiębiorstwo
państwowe (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2009 r.,
III CZP 70/09, OSNC 2010, nr 5, poz. 64, wyrok Sądu Najwyższego z dnia
9 grudnia 2009 r., IV CSK 291/09, nie publ., postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 11 grudnia 2008 r., II CSK 314/08, nie publ., z dnia 9 maja 2003 r., V CK
24/03, nie publ., z dnia 10 lipca 2008 r., III CSK 73/08, nie publ. i z dnia
16 października 2009 r., II CSK 103/09, nie publ.). Jeżeli do tego nie doszło, a po
dniu 1 lutego 1989 roku utrzymywał się na nieruchomości niepaństwowej opisany
dotychczasowy stan faktyczny, po upływie stosownego czasu, determinowanego
dobrą lub złą wiarą posiadacza służebności, możliwe było nabycie przez
zasiedzenie przez przedsiębiorstwo państwowe lub jego następcę prawnego,
służebności gruntowej podobnej do przesyłu, a po dniu 3 sierpnia 2008 roku -
służebności przesyłu. Okres występowania na nieruchomości stanu faktycznego
odpowiadającego treści służebności przesyłu przed wejściem w życie art. 3051-
3054 k.c. podlega bowiem doliczeniu do czasu posiadania wymaganego do
zasiedzenia tej służebności (por. wymienioną uchwałę składu siedmiu Sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2013 r.).
Jednak, gdy zarówno właścicielem nieruchomości obciążonej, jak
i posiadaczem służebności gruntowej był Skarb Państwa, nie mogło w ogóle dojść
do zasiedzenia służebności przesyłu, gdyż właściciel nie może nabyć przez
zasiedzenie służebności gruntowej na nieruchomości stanowiącej jego własność.
Bieg terminu zasiedzenia służebności polegającej na korzystaniu z linii przesyłowej
znajdującej się w zarządzie przedsiębiorstwa państwowego, przebiegającej po
działce stanowiącej własność Skarbu Państwa, nie mógł się rozpocząć przed dniem
5 grudnia 1990 r.
9
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy orzekł jak wyżej na podstawie art.
39816
§ 1 k.p.c.