Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 448/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Anna Kozłowska
w sprawie z powództwa S. J.
przeciwko Bankowi […]
o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 29 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 marca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 25 października 2013 r. Sąd Okręgowy pozbawił w całości
wykonalności tytuł wykonawczy w postaci bankowego tytułu egzekucyjnego nr
69/2002, wystawionego dnia 29 lipca 2002 r. przez wierzyciela Bank […] przeciwko
dłużnikowi S. J., zaopatrzonego w klauzulę wykonalności postanowieniem Sądu
Rejonowego w B. z dnia 4 listopada 2002 r.
Sąd ustalił, że na początku 2001 r. powód podjął starania zmierzające do
kupienia od „P.” SA w W. tartaku z gruntem o powierzchni około 10 ha i
zgromadzonymi w magazynach zapasami. W tym celu, a także spłaty
wcześniejszych zobowiązań w jednym z banków, zamierzał zaciągnąć pożyczkę.
W zebraniu niezbędnych dokumentów pomagała mu E. R.; nie było jednak między
nią a powodem i jego żoną, uzgodnień, że ona kupi tartak w swoim imieniu i na
swoją rzecz.
W dniu 30 marca 2001 r. powód i Bank […] zawarli umowę nr 719-1930-1-
2001, na podstawie której bank udzielił powodowi pożyczki w wysokości 588 000 zł,
waloryzowanej kursem średnim waluty euro ogłaszanym przez Narodowy Bank
Polski. Wyrażona w euro kwota pożyczki miała być określona na podstawie kursu
średniego waluty euro, ogłoszonego przez Narodowy Bank Polski w dniu wypłaty
pożyczki, i wskazana w harmonogramie spłaty kredytu, sporządzonym w dniu
uruchomienia pożyczki (§ 1 umowy). Pożyczka została zawarta na okres 15 lat, z
ostatecznym terminem spłaty do dnia 10 sierpnia 2016 r. (§ 2 umowy).
Wypłata pożyczki miała nastąpić po podpisaniu umowy, uiszczeniu przez
pożyczkobiorcę prowizji za udzielenie pożyczki, złożeniu pisemnego oświadczenia
o poddaniu się egzekucji i ustanowieniu prawnego zabezpieczenia pożyczki (§ 3
ust. 1 umowy). Pożyczkodawca zobowiązał się wypłacać kwoty pożyczki zgodnie
z dyspozycją pożyczkobiorcy (§ 3 ust. 2 umowy).
Pożyczka podlegała spłacie w równych ratach kapitałowo-odsetkowych.
Wysokość miesięcznej raty była ustalona w euro, a jej spłata następowała
w złotówkach, po przeliczeniu według średniego kursu euro, ogłoszonego w tabeli
kursów Narodowego Banku Polskiego na dzień spłaty danej raty. Raty kapitałowo-
3
odsetkowe były płatne miesięcznie, począwszy od następnego miesiąca po
podjęciu pożyczki w terminach płatności określonych w harmonogramie spłat
pożyczki, stanowiącym integralną część umowy (§ 4 ust. 1, 2 i 5). Od kwoty
pożyczki pożyczkodawca pobierał odsetki za okres od powstania zadłużenia do
dnia poprzedzającego spłatę pożyczki (§ 5 umowy).
Pożyczka waloryzowana kursem waluty euro miała być oprocentowana
według zmiennej stopy procentowej ustalonej jako stopa bazowa, powiększona
o marżę pożyczkodawcy. Stopa bazowa była ustalana jako średnia arytmetyczna
z notowań miesięcznej stawki euribor w okresie obliczeniowym, za który przyjmuje
się dni kalendarzowe od 12 do 25 dnia miesiąca poprzedzającego miesiąc, dla
którego obliczana jest stopa bazowa. W dniu zawarcia umowy stopa bazowa
wynosiła 4,85%, a marża banku 7,00 pp, do chwili ustanowienia prawnego
zabezpieczenia spłaty pożyczki wysokość marży podlegała powiększeniu o 1,2 pp.
W dniu zawarcia umowy oprocentowanie pożyczki wynosiło 13,05% (§ 6 ust. 1, 2, 5
i 6 umowy).
W wypadku niespłacenia przez pożyczkobiorcę całości lub części raty
kapitałowo-procentowej w terminie określonym w harmonogramie spłat, powstałe
zadłużenie miało być taktowane jako zadłużenie przeterminowane. Bank wzywał
wówczas pożyczkobiorcę do spłaty zadłużenia przeterminowanego w terminie
określonym w wezwaniu i powiadamiał ubezpieczyciela o powstaniu zaległości
w spłacie pożyczki (§ 13 ust. 1 i 4 umowy). W razie niespłacenia tego zadłużenia
w terminie określonym w wezwaniu, bank mógł wypowiedzieć umowę pożyczki
z trzydziestodniowym okresem wypowiedzenia. Bank powinien wysyłać wezwania
i zawiadomienia listem poleconym za zwrotnym potwierdzeniem odbioru (§ 14 ust.
1 i 4 umowy).
Według pierwszego harmonogramu spłat z dnia 23 kwietnia 2001 r. pierwsza
rata, płatna do dnia 15 maja 2001 r., wynosiła 1.310,81 euro, a następne – po
2092,60 euro; łączna kwota spłaty wynosiła 373.688 euro (164 365,18 z tytułu
kapitału i 209.523,61 z tytułu odsetek).
Dnia 2 lutego 2001 r. powód złożył pozwanemu pisemną dyspozycję
przelewu, w której zlecił przelanie 320 000 zł na rachunek bankowy „P.” SA,
4
prowadzony przez Bank […]. W tym samym dniu pozwany poinformował „P.” SA o
tej dyspozycji przelewu. Dyspozycja ta nie została jednak zrealizowana, ponieważ
w dniu 11 kwietnia 2001 r. pozwany otrzymał informację od ubezpieczyciela o
odmowie ubezpieczenia pożyczki. Strony umowy pożyczki ustaliły wówczas, że
pożyczka – zgodnie z § 2 i § 10 ust. 1 pkt 4 umowy – zostanie uruchomiona po
ustanowieniu na rzecz pożyczkodawcy hipoteki w kwocie 588.000 zł.
W dniu 23 kwietnia 2001 r. powód dostarczył bankowi zawiadomienie
o ustanowieniu hipoteki i pisemnie polecił przelanie 18.271,71 zł i 136.586,90 zł
(łącznie 154.858,61 zł) na rachunek […] tytułem spłaty swojego zadłużenia; bak
wykonał to polecenie. W dniu 24 kwietnia 2001 r. powód dostarczył pozwanemu
bankowi wniosek o wykreślenie hipoteki i zgodę P. BP SA na jej wykreślenie. W
tym samym dniu powód sporządził także polecenie przelewu, w którym polecił
pozwanemu dokonanie przelewu 320.000 zł na konto „P.” SA. Bank wykonał to
polecenie w dniu 25 kwietnia 2001 r. Wykonane polecenie przelewu zawierało
jednak określenie tytułu płatności w postaci „zapłata za tartak – E. R”. Na
potwierdzeniu przelewu ręcznie wpisano „stempel Bank P. […] 24.04.2001”. Powód
nie wystawił polecenia przelewu na rzecz E. R. jako nabywcy tartaku.
Pozwany pismami z dnia 26 kwietnia 2001 r. i z dnia 20 czerwca 2001 r.
powiadomił powoda, że zmienił – z powodu zmiany oprocentowania udzielanych
kredytów i pożyczek – harmonogram spłaty rat pożyczki.
Powód podczas rozmowy telefonicznej, w której zwrócił się do „P.” SA, aby
przysłała mu polecenie przelewu, dowidział się, że spółka otrzymała zapłatę za
tartak ze wskazaniem E. R. jako kupującej. Był zaskoczony tą informacją. Zażądał
od E. R., która wówczas przebywała na stałe w Niemczech, zwrotu pieniędzy. E. R.
zobowiązała się spłacać pożyczkę i zwrócić powodowi całą sumę, gdy tartak będzie
przynosić dochód. Raty pożyczki początkowo płaciła E. R. Powód pierwszą ratę
w wysokości 8 000 zł zapłacił w dniu 8 sierpnia 2001 r.
Bank wysłał do powoda upomnienia z dnia 28 czerwca 2001 r., z dnia 6 lipca
2001 r. i z dnia 15 lipca 2001 r. z wezwaniem do zapłaty 1959,41 euro, z dnia
2 sierpnia 2001 r. z wezwaniem do zapłaty 1959,40 euro i z dnia 10 września
2001 r. z wezwaniem do zapłaty 1990,50 euro. Upomnienia były wysyłane na
5
adres T. […]. Potwierdzenia odbioru upomnień z dnia 2 sierpnia 2001 r. i z dnia 10
września 2001 r. zawierają podpis „S. J.”, niezłożony jednak przez powoda.
W dniu 31 lipca 2001 r. komornik sądowy rewiru II przy Sądzie Rejonowym
w T. zwrócił się do pozwanego o wskazanie rachunku bankowego, na który
przelano kredyt zabezpieczony hipoteka na nieruchomości S. i R. J. Zawiadomił
jednocześnie, że do tej nieruchomości została skierowania egzekucja przez
wierzyciela Z. sp. z o.o.
Pismem z dnia 21 września 2001 r. Bank […], powołując się na zaległość w
spłacie rat pożyczki, wypowiedział zawartą z powodem umowę z dnia 30 marca
2001 r. w części dotyczącej terminu spłaty i wezwał pożyczkobiorcę do spłaty
zadłużenia w terminie 30 dni od daty doręczenia pisma, pod rygorem wszczęcia
postępowania egzekucyjnego. Pismo, wysłane na adres T., zostało zwrócone z
powodu niepodjęcia go po dwukrotnym awizowaniu. Po zwrocie wymienionego
pisma powód w dniu 8 października 2001 r. przekazał bankowi 14 000 zł i w dniu 9
listopada – 8 400 zł. Dnia 11 maja 2002 r. powiadomił zaś bank, że do dnia 30
kwietnia 2002 r. zapłaci z tytułu zabezpieczonej hipoteka pożyczki co najmniej
10.000 zł.; podał też adres do korespondencji S. […].
W dniu 13 maja 2002 r. bank wysłał powodowi wypowiedzenie umowy z dnia
30 marca 2001 r. na wskazany przez niego adres do korespondencji. Poinformował
go również, że na dzień 13 maja 2002 r. zadłużenie wynosi łącznie 172.074,95 euro.
W dniu 29 lipca 2002 r. został wystawiony przeciwko powodowi bankowy tytuł
egzekucyjny. Wynika z niego, że zobowiązanie powoda z tytułu zaciągniętej
pożyczki w dniu wystawienia bakowego tytułu egzekucyjnego z tytułu należności
głównej wynosiło 659 807,53 zł, z tytułu odsetek – 53 228,58 zł i z tytułu prowizji –
20 zł.
Postanowieniem z dnia 4 listopada 2002 r. Sąd Rejonowy w B. nadał
bankowemu tytułowi egzekucyjnemu klauzulę wykonalności.
Pismem z dnia 17 marca 2008 r. powód zwrócił się do pozwanego
o wyznaczenie spotkania w celu omówienia spłaty pożyczki. Obiecywał,
że wywiąże się ze zobowiązania. Do długu zobowiązała się przystąpić żona
powoda R. J. Strony prowadziły rozmowy w celu restrukturyzacji zadłużenia przez
6
umorzenie części kapitału i odsetek oraz ustalenia zasad spłaty pożyczki. W dniu
27 kwietnia 2008 r. powód złożył wniosek o zawarcie umowy restrukturyzacyjnej.
Wniosek taki złożyła także jego żona. Do zawarcia umowy restrukturyzacyjnej
jednak nie doszło.
Sąd pierwszej instancji podzielił zarzut powoda, że pozwany nienależycie
wykonał umowę pożyczki w zakresie przelewu 320 000 zł na rzecz „P.” SA. Powód
złożył polecenie przelewu tej kwoty na rachunek wskazanej spółki. Nie wiadomo
jednak, na jakiej podstawie pozwany wskazał w tytule tego przelewu, że wpłata
dotyczy zakupu tartaku przez E. R. Złożona przez powoda dyspozycja przelewu nie
zawierała takiego oznaczenia tytułu przelewu. Pozwany nie wykazał, aby przelana
kwota 320 000 zł miała służyć zaspokojeniu przez powoda zobowiązania E. R. z
tytułu ceny zakupu tartaku. Zdaniem Sądu wskazanie w tytule przelewu E. R.
stanowi, wobec nieprzedstawienia dokumentu potwierdzającego taką dyspozycję
powoda, nienależyte wykonanie przez pozwanego umowy pożyczki i oznacza, że
powód nie otrzymał wskazanej w umowie kwoty 588.000 zł w całości.
Pozwany nie wykazał także, w jaki sposób wyliczył wskazane w bankowym
tytule wykonawczym kwoty z tytułu należności głównej i odsetek. Nie wiadomo, czy
objęta bankowym tytułem wykonawczym należność uwzględnia wpłaty dokonane
do dnia wystawienia bankowego tytułu wykonawczego.
W ocenie Sądu Okręgowego umowa pożyczki nie została wypowiedziana
przez bank skutecznie. Zgodnie z paragrafem 14.1 umowy pożyczkodawca mógł
wypowiedzieć umowę po bezskutecznym upływie terminu do spłaty zadłużenia
wyznaczonego w piśmie przewidzianym w paragrafie 13.4 umowy. Powód przyznał,
że otrzymał wypowiedzenie, zaprzeczył jednak temu, aby otrzymał poprzedzające
je wezwania do zapłaty. Podpis na dowodach ich doręczenia - co wynika z opinii
grafologicznej - nie został złożony przez powoda. Pozwany nie dopełnił zatem
przewidzianego w umowie obowiązku stanowiącego przesłankę skutecznego
wypowiedzenia umowy. Ponadto ze względu na wskazywane w upomnieniach
zadłużenie, niższe niż jedna rata spłaty pożyczki, wypowiedzenie umowy z powodu
takiego zadłużenia należało uznać za sprzeczne z art. 5 k.c.
7
Sąd nie podzielił zarzut pozwanego, że doszło od uznania długu przez
powoda na skutek złożenia wniosku o zawarcie umowy restrukturyzacyjnej.
Uznanie niewłaściwe może wywołać jedynie taki skutek, jaki wynika z przepisu
prawa np. przerwanie biegu przedawnienia (art. 123 § 1 pkt 2 k.c.), nie pozbawia
natomiast dłużnika możliwości kwestionowania powstania długu.
Zdaniem Sądu Okręgowego powód wykazał, że nie jest zobowiązany wobec
pozwanego do świadczenia objętego bankowym tytułem egzekucyjnym, została
zatem spełniona przewidziana w art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. przesłanka pozbawienia
tytułu wykonawczego wykonalności.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu pierwszej
instancji i oddalił powództwo oraz orzekł o kosztach procesu za obie instancje.
Sąd odwoławczy uznał, że wskazane w bankowym tytule wykonawczym
zadłużenie powoda wobec pozwanego zostało ustalone prawidłowo zarówno co do
należności głównej, jak i odsetek. Nie podzielił stanowiska Sąd Okręgowego,
że sporna dyspozycja przelewu 320 000 zł została zrealizowana nienależycie.
Okoliczność, że w treści przelewu na rzecz „P.” SA znalazła się błędna adnotacja
„zapłata za tartak – E. R.” nie ma wpływu na ocenę kwestii ważności umowy
pożyczki. Powód zadysponował udzielną pożyczką i upoważnił pozwaną do
przekazania 320.000 zł na konto „P.” SA. Konkluzja Sądu Okręgowego – zdaniem
Sądu odwoławczego – pozostaje w oczywistej sprzeczności zarówno z treścią
umowy pożyczki, jak i treścią dyspozycji złożonej przez powoda, zasadami
doświadczenia życiowego oraz zasadami współżycia społecznego.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego umowa pożyczki została skutecznie
wypowiedziana. Okoliczność, że wysłane przez pozwanego do powoda wezwania
z dnia 2 sierpnia 2001 i z dnia 10 września 2001 r. nie zostały przez niego
odebrane, tylko przez osobę, która podpisała się jego imieniem i nazwiskiem, nie
uzasadnia wniosku, że pozwana nie dopełniła obowiązku poprzedzenia
wypowiedzenia wezwaniem do zapłaty długu. Wezwania zostały bowiem odebrane
pod wskazanym przez powoda adresem do doręczeń. Podrobiony podpis adresata
na potwierdzeniach odbioru wezwań nie oznacza, że powód został pozbawiony
możności zapoznania się z ich treścią. Sąd odwoławczy nie dopatrzył się także
8
podstaw do uznania, że wypowiedzenie umowy zostało dokonane z naruszeniem
art. 5 k.c.
W ocenie Sądu drugiej instancji wniosek powoda o zawarcie umowy
restrukturyzacyjnej daje podstawę do stwierdzenia, że powód uznał dług w drodze
uznania niewłaściwego.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik powoda
zarzucił naruszenie art. 720 § 1 k.c. w związku z art. 140 i art. 155 § 2 k.c., art. 720
w związku z art. 452 k.c., art. 720 w związku z art. 354 § 1 k.c., art. 720 § 1
w związku z art. 355 k.c., art. 472 k.c., art. 65 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. –
prawo bankowe, w brzmieniu pierwotnym (Dz. U. Nr 140, poz. 939 – dalej: „prawo
bankowe”), art. 2 ust. 1 pkt 3, art. 21 ust. 1, art. 22 ust.1 ustawy z dnia 20 września
1994 r., o rachunkowości (Dz. U. Nr 118, poz. 754), § 11 ust. 4 i 6 uchwały nr 1/98
Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 3 czerwca 1998 r. w sprawie szczegółowych
zasad rachunkowości banków i sporządzania informacji dodatkowej 9 (Dz. Urz.
NBP z 1998, nr 14, poz. 27), zinterpretowanej pismem Generalnego Inspektora
Nadzoru Bankowego z dnia 2 września 2000 r., nr NB/BPN/III/459/00 (Glosa
2000/12/40), art. 64 prawa bankowego w związku z art. 234 k.p.c., art. 245, art. 328
§ 2 k.p.c., 328 § 2 w związku z art. 229 k.p.c., art. 61 w związku z § 12 pkt 16, § 9,
§ 10, § 40 ust. 2 i § 48 rozporządzenia Ministra Łączności z dnia 15 marca 1996 r.
w sprawie warunków korzystania z usług pocztowych o charakterze powszechnym
(Dz. U. Nr 40, poz. 173) i art. 60 k.c. w związku z art. 82 k.c. Powołując się na te
podstawy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd pierwszej i drugiej instancji odmiennie oceniły kwestię wykazania przez
pozwaną objętej tytułem wykonawczym kwoty należności głównej i odsetek. Sąd
Okręgowy uznał, że nie można ich jednoznacznie zweryfikować na podstawie
zebranego w sprawie materiału. Sąd odwoławczy przyjął natomiast, że objęte
tytułem wykonawczym kwoty, zarówno z tytułu należności głównej, jak z tytułu
odsetek, zostały ustalone prawidłowo. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
stwierdził, że należność główna stanowi równowartość sumy zadłużenia z tytułu
9
kapitału w wysokości 160.026,37 euro i kapitału zapadłego w wysokości 2.487,80
euro, co daje, po przeliczeniu kapitału według kursu euro do złotego (1euro = 4,06
zł) w dniu wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego (29 lipca 2002 r.),
wskazaną w tytule wykonawczym kwotę 659.807,53 zł.; stwierdził również,
że należy uznać za prawidłowo ustaloną kwotę odsetek w wysokości 53.228,58 zł,
stanowiącą równowartość 13.110 euro w dniu wystawienia bankowego tytułu
egzekucyjnego.
Kwestionując stanowisko Sądu odwoławczego dotyczące kwestii wykazania
przez pozwaną wskazanych w tytule wykonawczym kwoty należności głównej
i odsetek, skarżący zarzucił, że nie poddaje się ono weryfikacji ze względu na
wady uzasadnienia. Sąd z naruszeniem art. 328 § 2 k.p.c. nie wskazał bowiem
dowodu, na którym oparł ustalenie kursu euro w stosunku do złotówki,
stanowiącego podstawę oceny prawidłowości ustalenia wyrażonych w tytule
wykonawczym w złotówkach należności z tytułu kapitału i odsetek, nie wyjaśnił też,
dlaczego za podstawą ustalenia tych należności przyjął kurs euro z dnia
wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego.
Treść uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie pozwala odeprzeć
przytoczonego zarzut skarżącego. Wydając diametralnie odmienne reformatoryjne
orzeczenie, Sąd odwoławczy nie wskazał bowiem nie tylko dowodu, na którym
oparł ustalenie kursu euro w stosunku do złotówki, ale także nie wyjaśnił, dlaczego
przyjął wartość tego kursu z dnia wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego.
Rację ma skarżący, że wskazana wada podstawy faktycznej uzasadnienia ma
istotne znaczenie dla oceny zasadności zaskarżonego wyroku, albowiem
uniemożliwia ocenę prawidłowości ustalenia wysokości objętych tytułem
wykonawczym należności. Weryfikację wyroku w tym zakresie uniemożliwia także
niewyjaśnienie w motywach zaskarżonego wyroku przyczyny przyjęcia wartości
kursu euro z dnia wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego; stanowisko to
budzi wątpliwości wobec dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych, z których
wynika – co zarzucił skarżący – iż zgodnie z zawartą przez strony umową
pożyczkodawca każdą ratę pożyczki, wyrażoną w euro, płacił w złotówkach, po
przeliczeniu według średniego kursu euro, ogłoszonego w tabeli kursów
Narodowego Banku Polskiego, w dniu spłaty danej raty. Zarzut wydania
10
zaskarżonego wyroku z naruszeniem art. 328 § 2 k.p.c., w zakresie wyżej
omówionym, należało zatem uznać za uzasadniony.
Sądy zgodnie uznały, że strony zawarły umowę pożyczki. Jej treść określają
postanowienia umowy i przepisy kodeksu cywilnego. Ustawa dnia 29 kwietnia
1997 r. – Prawo bankowe (jedn. tekst z 2015 r., poz. 128 – dalej: „prawo
bankowe”), nie zawiera szczegółowych, w przeciwieństwie do umowy kredytu,
regulacji dotyczących pożyczki pieniężnej, co jest rezultatem odrębnego
uregulowania umowy pożyczki w kodeksie cywilnym, wskazuje jedynie przepisy
regulujące umowę kredytu znajdujące odpowiednie zastosowanie do pożyczki
pieniężnej udzielonej przez bank (art. 78 prawa bankowego).
Zgodnie z art. 720 § 1 k.c. pożyczka jest umową, na podstawie której dający
pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość
pieniędzy albo rzeczy oznaczonej tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się
zwrócić taką samą ilość pieniędzy albo taką samą ilość rzeczy tego samego
gatunku i tej samej jakości. Umowa pożyczki zobowiązuje pożyczkodawcę do
przeniesienia przedmiotu pożyczki na własność pożyczkobiorcy, ale własności tej
jeszcze nie przenosi. Samo wydanie przedmiotu pożyczki, jeżeli umowa nic innego
nie stanowi, może nastąpić w dowolny sposób, pożyczkobiorca powinien jednak
uzyskać możność swobodnego dysponowania przedmiotem pożyczki. Do
przeniesienia własności pieniędzy i rzeczy stanowiących przedmiot pożyczki mają
zastosowanie ogólne zasady przenoszenia własności, zwłaszcza reguła wyrażona
w art. 155 § 2 k.c.
Przyjmując, że umowa pożyczki w spornym zakresie (co do kwoty 320.000 zł)
została wykonana należycie, Sąd nie rozważył, co trafnie zarzucił skarżący, czy
pożyczkodawca dopełnił wymagań niezbędnych do wywołania przewidzianych
w umowie pożyczki skutków w sferze prawa rzeczowego. Nie wiadomo, w jaki
sposób pożyczkodawca wydał pożyczkobiorcy stanowiącą przedmiot spornej
pożyczki sumę pieniężną i na jakiej podstawie Sąd uznał, że wydanie jej dało
pożyczkobiorcy możliwość swobodnego dysponowania nią. W tej sytuacji nie
można odeprzeć także zarzutu skarżącego, że zaskarżony wyrok został wydany
z naruszeniem art. 720 § 1 w związku z art. 155 § 2 k.c.
11
Kwestionując stanowisko Sądu odwoławczego, że złożone przez powoda
w dniu 24 kwietnia 2001 r. polecenie przelewu kwoty 320.000 zł zostało
następnego dnia prawidłowo przez pozwaną wykonane, skarżący trafnie zarzucił,
iż jest ono oparte na niedostatecznie pogłębionej ocenie prawnej
Nie uwzględnia ono bowiem przepisów, w wersji obowiązującej w chwili
wykonania złożonego przez skarżącego polecenia przelewu z dnia 24 kwietnia
2001 r., dotyczących rachunkowości banków, zawartych w ustawie z dnia
29 kwietnia 1994 r. o rachunkowości (jedn. tekst z 2013 r., poz. 330 ze zm. – dalej:
„ustawa o rachunkowości”) i w wydanej na podstawie art. 81 ust. 1 pkt 1 ustawy
o rachunkowości uchwale nr 1/98 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 3 marca
1998 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości banków i sporządzania
informacji dodatkowej (Dz. Urz. Narodowego Banku Polskiego, Nr 14, poz. 27 –
dalej: „uchwała nr 1/98”).
Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 3 ustawy o rachunkowości przepisy tej ustawy
stosuje się do mających siedzibę lub miejsce sprawowania zarządu na terytorium
Rzeczypospolitej jednostek organizacyjnych działających na podstawie prawa
bankowego, bez względu na wielkość przychodów. Określana w art. 21 ust. 1
ustawy o rachunkowości treść, jaką co najmniej powinien zawierać dowód księgowy,
obejmuje m.in. opis operacji. Dowody księgowe – według art. 22 ust. 1 ustawy
o rachunkowości – powinny być rzetelne, to jest zgodne z rzeczywistym
przebiegiem operacji gospodarczej, którą dokumentują, kompletne, zawierające co
najmniej dane określone w art. 21 ustawy o rachunkowości. Art. 81 ust. 1 pkt 1
ustawy o rachunkowości, w wersji obowiązującej do dnia 1 stycznia 2002 r.
zobowiązywał Komisję Nadzoru Bankowego do określenia w porozumieniu
z Ministrem Finansów szczególnych zasad rachunkowości banków, sporządzania
informacji dodatkowej oraz skonsolidowanych sprawozdań finansowych banków.
Wydana na podstawie przytoczonego wyżej przepisu ustawy
o rachunkowości uchwała nr 1/98 stanowi, że dowodem księgowym stanowiącym
postawę ewidencji operacji bankowej jest m.in. dyspozycja wystawiona przez
klienta banku (§ 10 ust. 1). Zgodnie z § 11 ust. 4 uchwały nr 1/98 jednostkowe
dowody księgowe, o których mowa w ust. 1 (w jego punkcie 1a zostało wymienione
12
polecenie przelewu), przed wysłaniem do innego banku są opatrywane odbitką
stempla dziennego na dowód zakwalifikowania ich do wymiany.
W piśmie nr NB/BPN/III/459/00 Generalnego Inspektora Nadzoru
Bankowego z dnia 2 września 2000 r. (Glosa 2000/12/40) skierowanym do
wszystkich prezesów banków – w związku z dotyczącymi realizacji zleceń
płatniczych nieprawidłowościami, polegającymi na niewskazywaniu w dowodach
księgowych stanowiących podstawę przelewu środków pieniężnych informacji
o dłużniku regulującym zobowiązanie i rodzaju regulowanego zobowiązania –
wskazano, że przesyłane do innego baku zlecenie płatnicze powinny zawierać
wszystkie elementy oryginalnego zlecenia złożonego przez klienta z wyłączeniem
jego podpisu. Podkreślono, że bank ma obowiązek zagwarantować rzetelność
wykonania dyspozycji klientów, z poszanowaniem obowiązujących przepisów
i wewnętrznych regulaminów (np. regulaminu zapewniającego prawidłowy obieg
i kontrolę dowodów księgowych).
Ocena Sądu odwoławczego dotycząca prawidłowości realizacji polecenia
przelewu kwoty 320 000 zł i jej wpływu na wykonanie umowy pożyczki w spornym
zakresie, dokonana z pominięciem przepisów dotyczących rachunkowości banków,
nie pozwala odeprzeć zarzutu skarżącego, że zaskarżony wyrok został
z naruszeniem tych przepisów prawa. Rację ma Sąd, że wykonane przez pozwaną
zlecenie płatnicze, nieodpowiadające oryginalnemu zleceniu przelewu złożonemu
przez skarżącego, nie spowodowało nieważności umowy pożyczki. Nie zwalnia to
jednak Sądu od obowiązku dokonania właściwej oceny, czy umowa pożyczki
w spornym zakresie została należycie wykonana. Na skutek zrealizowania przez
pozwany bank zlecenia przelewu kwoty 320.000 zł, ze wskazaniem – jak wynika
z ustaleń faktycznych – niepochodzącego od pożyczkobiorcy opisu operacji (tytułu
przelania oznaczonej sumy pieniędzy), doszło bowiem do zaspokojenia
z udzielonej pożyczki, wbrew treści oryginalnego zlecenia przelewu, cudzego
zobowiązania (zapłaty ceny za tartak kupiony przez E. R.), a nie zobowiązania
pożyczkobiorcy.
Budzi także wątpliwości stanowisko Sądu odwoławczego, że zawarta przez
strony umowa pożyczki została skutecznie wypowiedziana przez pożyczkodawcę
13
z powodu niespłacenia przez pożyczkobiorcę w rozumieniu umowy zadłużenia
przeterminowanego. Z dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych, stanowiących
podstawę zaskarżonego wyroku wynika, że pożyczkodawca pięć razy wzywał
pożyczkobiorcę do spłaty zadłużenia przeterminowanego w oznaczonym terminie.
Ustalono jednak, że odbioru wezwań z dnia 2 sierpnia 2001 r. i z dnia 10 września
2001 r. nie potwierdził adresat, a osoba niezidentyfikowana, która podpisała się
jego imieniem i nazwiskiem. Z podstawy faktycznej rozstrzygnięcia nie wynika zaś,
aby odbiór pozostałych wezwań został potwierdzony przez adresata. W tej sytuacji
nie wiadomo, na czym Sąd oparł przekonanie, że wezwania zostały skutecznie
doręczone pod wskazanym przez powoda adresem i że powód miał - choć
zaprzeczył on temu - możliwość zapoznania się z ich treścią. W tej sytuacji nie
można odeprzeć zarzutu skarżącego, że zaskarżony wyrok został wydany również
z naruszeniem art. 61 § 1 k.c.
Pogłębionej oceny wymaga stanowisko Sądu, że powód, składając wniosek
restrukturyzacyjny z dnia 27 kwietnia 2008 r., uznał dług wobec pozwanej
w drodze tzw. uznania niewłaściwego. Ta forma uznania jest oświadczeniem
wiedzy, którego skuteczność zależy od dokonania go dobrowolnie i z należytym
rozeznaniem. Przypisując powodowi uznanie niewłaściwe długu, Sąd nie rozważył
jednak, co trafnie zarzucono w skardze kasacyjnych, czy zostały spełnione
wymagania, mając na względzie np. okoliczności towarzyszące składaniu wniosku
restrukturyzacyjnego (cel wniosku, prowadzona przeciwko powodowi egzekucja),
skuteczności uznania niewłaściwego.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).