Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 461/14
POSTANOWIENIE
Dnia 27 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Owczarek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Marian Kocon
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z powództwa E. 2 Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
E. Spółki komandytowo - akcyjnej w K., obecnie Syndyk Masy
Upadłości E. 2 Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością E. Spółka komandytowo -
akcyjna w upadłości likwidacyjnej w K.
przeciwko Syndykowi Masy Upadłości H.S. D. Spółce
z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w K.
o wyłączenie z masy upadłości,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 27 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 8 stycznia 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K.,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powódka E. 2 spółka z ograniczoną odpowiedzialnością E. spółka
komandytowo-akcyjna w K. pozwem skierowanym przeciwko syndykowi masy
upadłości H. S. D. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w D. wniosła o
wyłączenie z masy upadłości ruchomości w postaci agregatu prądotwórczego
model V 325 oraz systemu Video […], stanowiących wyposażenie budynku
hotelowego w D.
Wyrokiem z dnia 20 sierpnia 2013 r. Sąd Rejonowy w K. wyłączył wskazane
ruchomości z masy upadłości i nakazał syndykowi masy upadłości H. S. D. sp. z
o.o. w K. ich wydanie syndykowi masy upadłości E. 2 sp. z o.o. E. sp.
komandytowo-akcyjna w K.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że Europejski Fundusz Leasingowy S.A. w W.
zawarł z H. S. M. sp. z o.o. w K. umowę leasingu agregatu prądotwórczego model
V 325 oraz systemu Video […]. Po ich zainstalowaniu w budynku hotelowym w D.
prawo własności przeszło na leasingobiorcę. W dniu 31 grudnia 2010 r. powódka
jako pożyczkodawca zawarła ze spółką H. S. M. umowę pożyczki kwoty 546.022,69
zł oraz umowę przewłaszczenia wskazanych ruchomości na zabezpieczenie spłaty,
pozostawiając je w użytkowaniu pożyczkobiorcy. Powódka wypowiedziała umowę
użyczenia i złożyła oświadczenie o zaspokojeniu z przedmiotu zabezpieczenia
poprzez definitywne przejęcie rzeczy na własność. Ruchomości nadal znajdują się
w budynku hotelu i, po ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej spółki zostały
uwzględnione w spisie inwentarza masy upadłości H. S. D. sp. z o.o. Sąd Rejonowy
ustalił, że mogą być one zdemontowane i odłączone bez naruszania substancji
budynku, zatem nie stanowią jego części składowej, a ich wpływ na prawidłowe
funkcjonowanie budynku hotelowego ma charakter związku funkcjonalnego, a nie
fizycznego. Zdaniem Sądu pierwszej instancji oznacza to, że zostały spełnione
ustawowe przesłanki wyłączenia spod masy upadłości.
Postanowieniem z dnia 8 stycznia 2014 r. Sąd Okręgowy w K. uchylił wyrok
Sądu Rejonowego w K. w całości i umorzył postępowanie w sprawie. Sąd ustalił, że
3
syndyk masy upadłości w dniu 9 września 2013 r. zbył przedsiębiorstwo hotelowe
upadłej spółki H. S. D. i wydał je nabywcy. Z tych względów uznał, że nie jest
możliwe wyłączenie spornych składników z masy upadłości, do której już nie
należą, ani wykonanie przez syndyka orzeczenia o nakazaniu wydania. Sąd
wskazał, że zgodnie z art. 71 ust. 2 prawa upadłościowego i naprawczego powódka
może dochodzić wydania świadczenia wzajemnego, uzyskanego w zamian za
mienie, którego wyłączenia z masy upadłości domagała się pierwotnie, ale wobec
braku modyfikacji żądania orzeczenie w tym przedmiocie nie jest dopuszczalne.
Ubocznie Sąd wskazał, że potencjalne koszty wydobycia agregatu
prądotwórczego z budynku przewyższałyby jego wartość, co przemawia za
uznaniem go za część składową budynku (art. 47 § 2 k.c.), a materiał dowodowy
nie pozwala na jednoznaczną identyfikację Systemu Video […], stąd wniosek o
jego wydanie ma charakter niewykonalny.
Powódka wniosła od postanowienia skargę kasacyjną, opartą na drugiej
podstawie, w której zarzuciła naruszenie art. 328 § 2 w zw. z art. 361 w zw. z art.
391 k.p.c. poprzez ogólnikowe powołanie art. 386 § 3 k.p.c. jako jedynej podstawy
umorzenia postępowania; art. 192 pkt 3 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez
przyjęcie, że zbycie przez pozwanego w toku postępowania rzeczy objętych
sporem skutkowało niemożnością wydania wyroku; art. 386 § 3 w zw. z art. 355 § 1
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez umorzenie postępowania, pomimo nie
występowania ustawowych podstaw prawnych.
Sąd Najwyższy zważył:
Ocenę zasadności zarzutów powołanych w ramach kasacyjnej podstawy
naruszenia prawa materialnego należy poprzedzić rozważaniami dotyczącymi
relewantnych stosunków materialno-prawnych.
Pojęcie masy upadłości definiowane jest jako ogół przedmiotów,
wierzytelności lub innych praw majątkowych, które mają służyć zaspokojeniu
wierzycieli upadłego. Zgodnie z art. 62 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo
upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz. U. 2015, poz.233) - dalej także jako:
p.u.n. w jej skład wchodzi majątek należący do upadłego w dniu ogłoszenia
upadłości oraz nabyty przez niego w toku postępowania upadłościowego,
4
z zastrzeżeniem art. 63-67. Obejmuje on wszystkie zbywalne prawa majątkowe
o charakterze rzeczowym i obligacyjnym (aktywa) niezależnie od podstawy
nabycia. Składniki mienia nie należące do majątku upadłego podlegają wyłączeniu
z masy upadłości (art. 70 p.u.n.). Zmiana hipotezy tej normy w porównaniu z art. 28
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. -
Prawo upadłościowe, w którym posłużono się zwrotem „rzeczy nie należące do
upadłego”, polegająca na rozszerzeniu zakresu wyłączeń na wszystkie prawa
majątkowe (w poprzednim stanie prawnym przyjętego w orzecznictwie), nie
wyłącza aktualności stanowiska Sądu Najwyższego, zawartego w postanowieniu
z dnia 17 marca 1967 r., I CZ 146/66 (OSNC 1967, nr 11, poz. 203), w myśl którego
wyłączeniu podlegają wszelkie prawa, byleby ich przedmiot był indywidualnie
oznaczony i nadawał się do wydzielenia z masy. Oznacza to, w odniesieniu do
ruchomości, że muszą to być rzeczy w znaczeniu jurydycznym oznaczone
indywidualnie przez podanie takich ich cech, które pozwalają wyróżnić je spośród
wszelkich innych. Tak zakwalifikować należy również rzeczy, zwykle oznaczone
rodzajowo, jeżeli są oznakowane w sposób umożliwiający ich wyodrębnienie.
Osoba, do której należy mienie podlegające wyłączeniu, może zwrócić
się do sędziego-komisarza o jego wyłączenie z masy upadłości (art. 73 p.u.n.),
a w razie oddalenia wniosku żądać tego w drodze powództwa (art. 74 p.u.n.).
Orzecznictwo dopuszcza również wyłączenie wprost przez syndyka, jeżeli
umieszczenie składnika w spisie inwentarza było wynikiem jego błędu (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2012 r., V CSK 405/11, OSNC 2013,
nr 5, poz. 65). Istota konstrukcji prawnej masy upadłości nakazuje przyjąć,
że orzeczenie o wyłączeniu ma charakter konstytutywny. W razie zbycia przez
syndyka albo zarządcę mienia, które podlegało wyłączeniu, osoba, do której prawo
to należało, może żądać wydania uzyskanego w zamian świadczenia wzajemnego,
a jeżeli świadczenie wzajemne nabywcy nie zostało spełnione przed zgłoszeniem
żądania wydania, prawo do świadczenia przechodzi na mającego prawo do
wyłączonego mienia (art. 71 ust. 2 i 3 p.u.n.).
Zarzuty wywiedzione w ramach powołanej podstawy skargi kasacyjnej
sprowadzają się do kwestionowania stanowiska Sądu drugiej instancji w zakresie
oceny procesowych skutków zbycia spornego składnika masy przez syndyka
5
w toku postępowania sądowego wszczętego na skutek pozwu o wyłączenie
go z masy upadłości. Rozważyć zatem należy po pierwsze, czy możliwe jest
kontynuowanie postępowania o wyłączenie z masy upadłości, a jeżeli tak to czy
zastosowanie ma konstrukcja przewidziana w art. 192 pkt 3 k.p.c., po drugie, czy
w braku możliwości dalszego prowadzenia procesu o wyłączenie i nie dokonania
zmiany powództwa na żądanie wydania świadczenia wzajemnego Sąd powinien
wydać orzeczenie o charakterze merytorycznym, czy formalnym.
Odnosząc się do pierwszego z przedstawionych zagadnień Sąd Najwyższy
wskazuje, że art. 192 pkt 3 k.p.c. zawiera normę o charakterze mieszanym,
w zakresie skutków procesowych, regulującą tzw. podstawienie procesowe
względne. Wychodząc z założenia, że zawisłość sporu o rzecz (prawo) nie stoi na
przeszkodzie jego zbyciu (res litigiosa), ustawodawca zapewnił możliwość
kontynuowania procesu, mimo że nastąpiło zdarzenie materialno-prawne
niweczące legitymację bierną dotychczasowego pozwanego. Z jednej strony
ustawa dopuszcza zatem, za zgodą obu stron, wstąpienie w drodze sukcesji
procesowej inter vivos nabywcy w miejsce zbywcy, z drugiej - w braku takiej zgody
- umożliwia kontynuację procesu z udziałem zbywcy poprzez przyznanie mu
substytucyjnej legitymacji do dalszego działania w imieniu własnym, ale na rzecz
nabywcy. Artykuł 192 pkt 3 k.p.c. pozostaje w związku z art. 788 § 1 k.p.c., który
zezwala - pod pewnymi warunkami - na rozszerzoną prawomocność orzeczenia
przeciwko nabywcy i stanowi podstawę prawną nadania klauzuli wykonalności na
rzecz lub przeciwko nabywcy, pomimo że w treści tytułu egzekucyjnego
wymieniony jest zbywca (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego,
mającą moc zasady prawnej, z dnia 5 maja 1951 r., Ł.C. Prez. 689/50, OSN 1952,
nr 1, poz. 3, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 kwietnia 1963 r., III CR 26/63,
OSNCP 1964, nr 7-8, poz. 134, z dnia 28 lutego 2003 r., V CKN 1698/00, nie publ.,
z dnia 26 czerwca 2013 r., V CSK 347/12, nie publ., z dnia 21 sierpnia 2013 r.,
II CSK 707/12, OSNC 2014, nr 4, poz. 48, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
11 stycznia 2013 r., I CZ 184/12, nie publ.). Orzecznictwo dopuściło szerokie
zastosowanie art. 192 pkt 3 k.p.c., m.in. w wypadku zbycia nieruchomości przez
dłużnika w toku sprawy o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli o zawarciu
przyrzeczonej umowy sprzedaży tej nieruchomości (por. uchwała Sądu
6
Najwyższego z dnia 17 czerwca 2010 r., III CZP 38/10, OSNC 2011, nr 1, poz. 3),
w toku sprawy o wydanie nieruchomości, która stanowiła przedmiot odwołanej
darowizny (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 lipca 1989 r., III CZP 69/89,
Biuletyn SN 1989, nr 7), przeniesienia przez powoda prawa użytkowania
wieczystego w toku postępowania, w którym dochodził roszczeń windykacyjnych
i negatoryjnych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lutego 2012 r., II CSK
306/11, nie publ.).
Wskazać jednak należy, że art. 192 pkt 3 k.p.c. ma zastosowanie do tego
rodzaju postępowań, których przedmiot obejmuje rzecz bądź prawo (lub raczej
uprawnienie bądź obowiązek związany z taką rzeczą bądź prawem), co do których
dopuszczalne jest następstwo prawne pomiędzy dotychczasową stroną
postępowania a osobą trzecią. Do takich nie można zaliczyć sporu o wyłączenie
z masy upadłości z następujących względów. Regulacja prawa upadłościowego
i naprawczego odnosząca się do wyłączenia z masy upadłości ma charakter
szczególny. Z jednej strony przewiduje postępowanie dwuetapowe, początkowo
w ramach właściwego postępowania upadłościowego, następnie sądowego
rozpoznawczego. W obu tych postępowaniach biernie legitymowany jest syndyk
masy upadłości, o statusie zarówno zastępcy pośredniego upadłego w sprawach
dotyczących masy upadłości jak i organu postępowania na etapie właściwego
postępowania upadłościowego, który zobowiązany jest działać w interesie
zastępowanego, masy upadłości jak i wszystkich wierzycieli. Zachodzi znacząca
różnica między nim a nabywcą, mającym jedynie jednostkowy, indywidualny interes
faktyczny i prawny w zachowaniu danej rzeczy (prawa). W wypadku zbycia nie jest
on nadto tożsamy, gdyż nabywca, w przeciwieństwie do syndyka, nie zmierza do
zachowania danego składnika w masie upadłości. Ma to istotne znaczenie także
dlatego, że obrona pozwanego nabywcy musiałaby się koncentrować nie tyle na
zwalczaniu twierdzeń powoda o istnieniu praw do władania rzeczą, bezpodstawnie
włączoną do masy upadłości z tej przyczyny, że nie wchodziły do majątku upadłego,
ile wykazywaniu własnych, co wymagałoby badania przez sąd ważności
i skuteczności podstawy nabycia, a ich dowodzenie wyklucza prekluzja
przewidziana w art. 74 ust. 3 p.u.n. Norma art. 192 pkt 3 k.p.c. uniemożliwia zaś
udział zbywcy (tu: syndyka) oraz nabywcy rzeczy lub prawa jako współuczestników
7
postępowania. Z tych przyczyn uznać należy, że pozbawienie syndyka masy
upadłości legitymacji w postępowaniu sądowym toczącym się na podstawie art. 74
p.u.n. jest niedopuszczalne. Z drugiej strony powództwo o wyłączenie z masy
upadłości ma charakter incydentalny i terminowy, bowiem z natury rzeczy można
go dochodzić dopóki dany przedmiot (prawo) jest jej składnikiem. Zgodzić się
należy z poglądami tych przedstawicieli nauk prawnych, którzy z uwagi na zbliżony
przedmiot ochrony prawnej wskazują na jego znaczące podobieństwo do
powództwa o zwolnienie z egzekucji (art. 841 k.p.c.). Oba powództwa zmierzają do
wydania rozstrzygnięcia o charakterze konstytutywnym, w istocie tożsamego ze
skutkiem jaki następuje w wyniku zbycia spornej rzeczy (prawa) osobie trzeciej.
Konsekwencją wyjścia danego składnika majątkowego z masy upadłości, także
czynnością zbycia przez syndyka, jest odpadnięcie materialno-prawnej przesłanki
dotychczasowego roszczenia i jego przekształcenie przedmiotowe. Ustawa
przewiduje w takim wypadku roszczenie zastępcze dotyczące wydania
świadczenia uzyskanego za zbyte mienie oraz ewentualne roszczenie
odszkodowawcze, przy rozpoznawaniu których przesłankowo rozstrzyga się
o wcześniejszym istnieniu podstaw wyłączenia (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2013 r., II CSK 707/12, OSNC 2014, nr 4, poz. 48).
Następstwo prawne (i odpowiednio procesowe) nabywcy aktualizowałoby się
wówczas wyłącznie w odniesieniu do niespełnionego dotąd świadczenia
wzajemnego (art. 74 ust. 3 p.u.n.). Taki reżim prawny także wyklucza podstawienie
procesowe w procesie o wyłączenie z masy upadłości rzeczy (prawa) po ich zbyciu.
Negatywne rozstrzygnięcie tej wątpliwości aktualizuje potrzebę odniesienia
się do kolejnego zarzutu skargi, wywiedzionego w ramach podstawy naruszenia
przepisów postępowania, i oceny jakie orzeczenie powinien wydać Sąd po zbyciu
rzeczy przez syndyka w toku postępowania o wyłączenie jej z masy upadłości,
jeżeli nie doszło do zmiany żądania pozwu, w szczególności, czy wyrok oddalający
powództwo, czy postanowienie o umorzeniu postępowania. Zgodnie z art. 355 § 1
k.p.c. w zw. z art. 386 § 3 k.p.c. formalna przeszkoda do kontynuowania
i rozstrzygnięcia sprawy co do istoty zachodzi wówczas, gdy powód cofnie pozew
ze skutkiem prawnym, a wydanie wyroku z innych przyczyn stanie się zbędne lub
niedopuszczalne. Utrwalone stanowisko judykatury i piśmiennictwa przyjmuje, że
8
wydanie wyroku jest "zbędne" jeżeli zgłoszone roszczenie uzyskało już ochronę
prawną, o której udzielenie wnosił powód, a więc jeżeli został zrealizowany cel, dla
którego wytoczono powództwo, doszło do konfuzji (zlania się ról stron w procesie),
powstał tytuł egzekucyjny na innej podstawie czy zawarto ugodę ze skutkiem
prawnym. Długotrwały spór, co do następstw dobrowolnego i bezwarunkowego
zaspokojenia dochodzonego roszczenia przez pozwanego w toku procesu,
rozstrzygnięto przyjmując, że sąd oddala powództwo, jeżeli powód mimo
uzyskania zapłaty od pozwanego nie cofnął pozwu (por. uchwała SN z dnia
26 lutego 2014 III CZP 119/13 OSNC 2015, nr 1, poz. 1). Niedopuszczalność
wyrokowania wynika z następczego braku przesłanki procesowej warunkującej
dopuszczalność procesu (w odróżnieniu od przesłanek warunkujących jego
prawidłowość), a więc okoliczności wymienionych w art. 199 k.p.c. i art. 1099 k.p.c.
Pierwotny brak takich przesłanek procesowych uzasadniałby odrzucenie pozwu.
Konsekwentnie przyjąć należy, że upadek materialno-prawnej podstawy
powództwa ze wskazanych przyczyn prowadzi do oddalenia powództwa a nie jego
umorzenia.
Roszczenie zastępcze o wydanie świadczenia uzyskanego za zbyte mienie,
procesowo zbliżone do zmiany okoliczności, które uzasadniają zmianę żądania
w postępowaniu apelacyjnym, z uwagi na zasadę skargowości może
być realizowane tylko poprzez właściwą czynność procesową powoda (art. 383 zd.
2 k.p.c.).
Naruszenie wskazanych przepisów miało istotny wpływ na wynik sprawy,
co uzasadnia podstawę kasacyjną określoną art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. w stopniu
skutkującym koniecznością wydania orzeczenia kasatoryjnego (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
O kosztach postępowania kasacyjnego postanowiono zgodnie z art. 108 § 2 w zw.
z art. 39821
k.p.c.