Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 599/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Maria Szulc
SSN Karol Weitz (sprawozdawca)
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z powództwa J. J.
przeciwko Fundacji "A.F." w P., G. A. Spółce z o.o.
w P. oraz Stowarzyszeniu "N." w P.
o ochronę praw autorskich,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 3 czerwca 2015 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych: Fundacji "A.F." w P.
i G. A. Spółki z o.o. w P. od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 kwietnia 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną w stosunku do pozwanej
Fundacji "A. F." w P. i zasądza od niej
na rzecz powoda 180 zł (sto osiemdziesiąt złotych) tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego;
2. uchyla zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego
w pkt 1 w zakresie oddalającym apelację pozwanej G.
A. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w P.
2
i w pkt 2 w zakresie zasądzającym od niej 180 zł na rzecz
powoda tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego
i w tych zakresach przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego w stosunku
do pozwanej G.A. Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością.
3
UZASADNIENIE
Wyrokiem wydanym w dniu 23 października 2013 r. Sąd Okręgowy we W.
nakazał pozwanej Fundacji „A. F.” w P. (dalej jako Fundacja) usunięcie skutków
naruszenia autorskich dóbr osobistych powoda J. J. przez umieszczenie na głównej
stronie internetowej prowadzonej pod domeną […] oświadczenia utrzymywanego
przez 7 dni o treści: „Fundacja „A.F.” przeprasza Pana J. J., twórcę wizerunku […] –
symbolu […] – za bezprawne i instrumentalne wykorzystanie tego wizerunku w
celach komercyjnych”, następnie nakazał Fundacji, Stowarzyszeniu „N.” z siedzibą
w P. (dalej Stowarzyszenie) i G. A. Sp. z o.o. z siedzibą w P. (dalej jako A.)
usunięcie skutków naruszenia autorskich praw osobistych powoda przez
zamieszczenie w najbliższym po uprawomocnieniu się wyroku wydaniu dodatku
Gazety Wyborczej „Gazeta […]” oraz w najbliższym po uprawomocnieniu się
wyroku wydaniu dodatku „Polska The Times” – Gazety […], na pierwszej stronie
oświadczenia o treści: „Fundacja „A. F.”, Stowarzyszenie „N.” oraz G. A. Sp. z o.o.
przepraszają Pana J. J., twórcę wizerunku […] – symbolu […] – za bezprawne i
instrumentalne wykorzystanie tego wizerunku w celach komercyjnych”, jak również
nakazał Fundacji usunięcie wszystkich egzemplarzy stojaków rowerowych
wykorzystujących wizerunek […] autorstwa powoda i zaprzestanie ich dalszej
eksploatacji.
W 1987 r. powód na prośbę W. F. stworzył, w związku z happeningiem […],
plakat „[…]”, wykonany w technice szablonu i wykorzystujący postacie […] i […].
W dniu 2 marca 2011 r. A. zawarło z Fundacją porozumienie co do współpracy w
ramach akcji „[…]”, w którym ustalono, że sprawami organizacyjnymi akcji zajmie
się Fundacja, a A. udzieli jej wsparcia finansowego. Między Fundacją i A. istnieją
ścisłe związki (w skład zarządu obu podmiotów wchodzi ta sama osoba, na stronie
internetowej Fundacji zawarta jest informacja, że stanowi ona ekologiczną
inicjatywę A., oba podmioty mają siedzibę w tym samym miejscu). Na potrzeby
akcji „[…]” na zlecenie Fundacji artyści tworzący Stowarzyszenie przygotowali
projekt stojaka rowerowego, wykorzystujący wizerunek […]. Stojaki rowerowe
wykonane według tego projektu na zamówienie Fundacji rozmieszczono w różnych
punktach W. Znalazło się na nich logo A.
4
W opinii biegłego sporządzonej w pierwszej instancji stwierdzono, że znak
graficzny przedstawiający […], stworzony przez powoda, wyraźnie odróżnia się od
innych projektów baśniowej postaci […] z szelkami w kształcie białej litery „A”, […].
Wizerunek […] wykorzystany w projekcie stojaka powiela te charakterystyczne
cechy oryginalnego utworu powoda. Różnice, polegające na usunięciu litery „A”
bądź zastosowaniu „pełnej twarzy”, stanowią zabieg odpolityczniający komunikat
lub wynikają z zastosowanej technologii stojaka. Wizerunek […] stworzony przez
Stowarzyszenie wykazuje istotne zbieżności z […] na plakacie, autorstwa powoda,
wskazujące na to, że powstał on w następstwie zeskanowania utworu powoda,
wykonania jego obrysu w programie komputerowym do grafiki wektorowej, a
następnie dokonania wygładzenia linii obrysu, scalenia formy i wprowadzenia
pewnych uproszczeń ze względu na cechy materiału, z którego miały być
wykonane stojaki, technologię produkcji, ergonomię produktu i bezpieczeństwo
użytkowania. Biegły uznał, że projekt […] autorstwa Stowarzyszenia stanowił
plagiat utworu powoda – wizerunku […], będącego elementem plakatu stworzonego
przez powoda.
Sąd Okręgowy, opierając się na opinii biegłego, stwierdził, że projekt stojaka
w zakresie wykorzystanego wizerunku […] jest plagiatem wizerunku […] autorstwa
powoda, a gdyby nawet uznać, że jest on twórczym opracowaniem utworu powoda,
to Stowarzyszenie nie uzyskało zezwolenia twórcy utworu pierwotnego, które było
wymagane zgodnie z art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim
i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm., dalej
jako p.a.). Pozwani naruszyli swym postępowaniem większość autorskich praw
osobistych powoda wymienionych w art. 16 p.a., w tym przede wszystkim przez
naruszenie integralności dzieła oraz pozbawienie powoda prawa do nadzoru nad
sposobem korzystania z jego utworu.
Podejmując kwestię, czy naruszenia autorskich praw osobistych powoda
dopuścili się wszyscy pozwani, Sąd pierwszej instancji zważył, że przepisy prawa
autorskiego, w tym art. 78 p.a., nie stanowią wyłącznej podstawy dochodzenia
roszczeń. W myśl bowiem art. 24 § 3 k.c., reguły odpowiedzialności kodeksowej
pozostają w kumulatywnym zbiegu z przepisami ustawy o prawie autorskim, co
oznacza, że przewidziane nimi środki ochrony mogą być w sprawie stosowane
5
zarówno kumulatywnie, jak i alternatywnie. Naruszenie dóbr osobistych twórcy jest
jednocześnie naruszeniem jego dóbr osobistych, a zastosowanie środków ochrony
przewidzianych w art. 24 k.c. jest niezależne od winy naruszającego. Ponadto,
biernie legitymowanym jest w każdym przypadku osoba, która bezprawnie wkracza
w autorskie prawa osobiste. Zastosowanie ma tu art. 422 k.c.
Stowarzyszenie przygotowało projekt stojaka rowerowego naruszający
prawa autorskie powoda, a Fundacja projekt ten upowszechniła, umieszczając
stojaki wykonane według owego projektu na terenie W., przy czym jej pracownikom
było wiadome, że wykorzystywanie wizerunków […], będącego symbolem […], jest
przedmiotem sporów między twórcami tego ruchu i autorami wzorów graficznych a
Gminą W. A. świadomie skorzystała z tego naruszenia promując swoją markę.
Wyrokiem z dnia 22 kwietnia 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelacje
wniesione przez Stowarzyszenie, Fundację i A. Przyjmując za własne ustalenia
faktyczne dokonane przez Sąd pierwszej instancji Sąd Apelacyjny uznał, że […] na
stojaku rowerowym nie jest utworem zależnym w rozumieniu art. 2 ust. 1 p.a., gdyż
w sprawie nie wykazano, aby nosił on cechę twórczości. Odrzucił również argument
skarżących, że […] na stojaku rowerowym jest odrębnym utworem, natomiast
wyizolowany z plakatu element w postaci wizerunku […] autorstwa powoda nie jest
oddzielnym przedmiotem prawa autorskiego. Wytworem myśli i intelektu powoda
była postać […], przedstawiona w charakterystycznym ruchu. Właśnie ta postać
stanowi utwór jako całość, zwielokrotniony na nośniku, którym był plakat.
Autorskie prawa osobiste chronią więź twórcy z utworem. Ich treścią objęte
są w szczególności autorstwo utworu, oznaczenie utworu swoim nazwiskiem,
prawo do nienaruszalności treści i formy utworu, prawo do nadzoru nad jego
wykorzystaniem. […] na stojakach powstały przez przeniesienie elementów
twórczych z utworu chronionego do dzieła naruszającego, co naruszało
przysługujące powodowi prawo do integralności jego utworu. Powoda pozbawiono
też nadzoru autorskiego przed rozpowszechnieniem dzieła. A. było pomocnikiem
Fundacji, gdyż finansowało akcję „[…]”. Skorzystało też świadomie ze szkody
wyrządzonej powodowi uzyskując korzyść w postaci umieszczenia swojego logo na
stojakach rowerowych. W świetle tych okoliczności na podstawie art. 78 p.a. oraz
art. 422 k.c. uwzględnienie żądań powoda było uzasadnione.
6
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu drugiej instancji z dnia 22 kwietnia 2014 r.
wniosły Fundacja i A. W odniesieniu do Fundacji wyrok ten zaskarżony został w
całości, natomiast w odniesieniu do A. w części dotyczącej tego podmiotu, tj. w
zakresie odpowiadającym punktom II i V wyroku Sądu Okręgowego z dnia
23 października 2013 r. W skardze kasacyjnej w ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) zarzucono naruszenie art. 78 ust. 1 p.a. w zw.
z art. 422, art. 23 i 24 k.c., art. 422 k.c., art. 16 p.a. i art. 429 k.c. Skarżące wniosły
o uchylenie wyroku z dnia 22 kwietnia 2014 r. w zaskarżonej części i przekazanie
w tym zakresie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji bądź
o jego uchylenie w tej części i zmianę przez oddalenie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty naruszenia art. 78 ust. 1 p.a. w zw. z art. 422, art. 23 i art. 24 k.c.
oraz art. 422 k.c. odniesione zostały tylko do A. Naruszenia te miały polegać na tym,
że Sąd Apelacyjny błędnie przyjął, iż A., niebędąca naruszycielem osobistych praw
autorskich powoda, jest zobowiązana do złożenia oświadczenia odpowiedniej treści
i w odpowiedniej formie, choć powód dochodzi tylko roszczeń niemajątkowych.
Ponadto art. 422 k.c. miał zostać naruszony w ten sposób, że Sąd drugiej instancji
uznał, iż możliwe jest występowanie przez ten sam podmiot w ramach tego
samego czynu niedozwolonego jednocześnie w charakterze pomocnika i podmiotu,
który świadomie skorzystał z wyrządzonej szkody.
Istota przedstawionych zarzutów sprowadza się do pytania, czy w wypadku
dochodzenia roszczenia o usunięcie skutków naruszenia autorskich praw
osobistych na podstawie art. 78 ust. 1 p.a. do ustalenia kręgu podmiotów mających
legitymację bierną stosuje się art. 422 k.c. Odnosząc się do tej kwestii stwierdzić
należy, że reżim odpowiedzialności za naruszenie praw bezwzględnych, w tym
także takich praw jak autorskie prawa osobiste, odróżnić należy od reżimu
odpowiedzialności deliktowej (za czyny niedozwolone). W pierwszym wypadku
chodzi o odpowiedzialność za czyn będący bezprawną ingerencją w sferę praw
bezwzględnych, w drugim wypadku o odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną
czynem niedozwolonym. Jakkolwiek w grę wchodzi założenie, że naruszenie prawa
bezwzględnego może wyrządzać szkodę, w związku z czym w odpowiednim
zakresie miarodajne mogą być (również) przepisy dotyczące odpowiedzialności
7
odszkodowawczej (por. art. 24 § 2 k.c.), to jednak nie można mechanicznie
stosować regulacji odnoszących się do tej odpowiedzialności do wypadków
naruszenia praw bezwzględnych, bez wzięcia pod uwagę tego, o jakie roszczenia
służące ochronie tych praw chodzi oraz tego, jakie są przesłanki aplikacji tych
regulacji.
W wypadku, w którym – jak w niniejszej sprawie – powód dochodzi ochrony
swoich autorskich praw osobistych, występując z roszczeniem o usunięcie skutków
ich naruszenia, nie następuje realizacja odpowiedzialności odszkodowawczej, lecz
roszczenia o charakterze negatoryjnym. Krąg podmiotów, które mają legitymację
bierną w stosunku do takiego roszczenia, nie może być ustalany na podstawie art.
422 k.c., skoro przepis ten określa krąg podmiotów odpowiedzialnych za szkodę
w razie udziału w czynie niedozwolonym w różnym charakterze (sprawca
bezpośredni, pomocnik, podżegacz, podmiot korzystający ze szkody) kilku osób.
Roszczenie o usunięcie skutków naruszenia, o którym mowa w art. 78 ust. 1 p.a.,
można kierować przeciwko temu, kto naruszył autorskie prawa osobiste swoim
zachowaniem, czyli bezprawnie wkroczył w sferę chronioną tymi prawami, a nie
przeciwko każdemu, kto miałby być odpowiedzialny za szkodę wynikłą z naruszenia
tych praw. Nie chodzi tu bowiem o odpowiedzialność odszkodowawczą.
Biorąc pod uwagę to stanowisko przyjąć należy, że Sąd Apelacyjny naruszył
art. 78 ust. 1 w zw. z art. 422 k.c. uznając, że A. ma legitymację bierną z racji tego,
że jego zachowanie miało wypełniać znamiona pomocnictwa i świadomego
skorzystania ze szkody wyrządzonej powodowi. Stanowiło to podstawę do
uchylenia zaskarżonego wyroku w stosunku do A. Ponownie rozpoznając sprawę
Sąd drugiej instancji powinien ocenić, czy zachowanie A. może być kwalifikowane –
w okolicznościach sprawy – jako samodzielne naruszenie autorskich praw
osobistych powoda i na tej podstawie ocenić zasadność jego żądania wobec A.
Ubocznie należy wskazać, że Sąd Najwyższy nie rozważał kwestii, czy w ramach
art. 422 k.c. możliwa jest sytuacja, w której ten sam podmiot występuje jako
pomocnik oraz jako osoba świadomie korzystająca z wyrządzonej szkody, skoro
przepis ten w ogóle nie powinien mieć zastosowania.
Zarzut naruszenia art. 16 p.a. werbalnie skoncentrowany jest na zagadnieniu,
czy w sprawie doszło do splagiatowania utworu powoda, jednak w istocie dotyka on
8
tego, czy można mówić, że – w okolicznościach sprawy – doszło do naruszenia
autorskich praw osobistych powoda. W ocenie Sądu Najwyższego, Sąd Apelacyjny
prawidłowo stwierdził, że elementy twórcze wizerunku […] stworzonego przez
powoda zostały przejęte do projektu stojaka rowerowego oraz że projekt ten –
wobec braku jakichkolwiek innych niż przejęte z utworu powoda elementów
twórczych – nie stanowi utworu zależnego w rozumieniu art. 2 ust. 1 p.a.
Naruszone zostało zatem w pierwszej kolejności prawo powoda do autorstwa
(art. 16 pkt 1 p.a.), skoro projekt stojaka rowerowego nie ujawniał faktu, że
wykorzystany wizerunek […] stanowi utwór powoda. Biorąc z kolei pod uwagę fakt,
że wizerunek […] na stojakach został pozbawiony pewnych elementów (plagiat
ukryty, por. wyrok Sąd Najwyższego z dnia 20 maja 1983 r., I CR 92/83, nie publ.),
trzeba przyjąć, że równocześnie doszło również – w tym wypadku – do naruszenia
prawa do nienaruszalności formy i treści jego utworu (art. 16 pkt 3 in principio p.a.).
Wreszcie wykorzystanie wizerunku […] autorstwa powoda na stojakach w celach
komercyjnych w sytuacji, w której wizerunek ten został stworzony w określonym
kontekście społecznym oraz nabrał znaczenia jako jeden z symboli ruchu […],
należy oceniać jako przejaw naruszenia prawa do rzetelnego wykorzystania utworu
powoda (art. 16 pkt 3 in fine p.a.).
Naruszeń powyższych dopuściło się w pierwszej kolejności Stowarzyszenie,
odpowiedzialne za stworzenie projektu stojaka rowerowego z wizerunkiem […]
stanowiącego plagiat wizerunku […] stworzonego przez powoda. Za naruszenie
osobistych praw autorskich powoda we wskazanym zakresie uznać należy również
działanie Fundacji polegające na upowszechnieniu stojaków rowerowych w różnych
punktach W. Podejmując takie działanie Fundacja rozpropagowała bowiem
inkryminowany wizerunek […] i w ten sposób dopuściła się własnej bezprawnej
ingerencji w osobiste prawa autorskie powoda.
W rezultacie podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 16 p.a.
ocenić należy jako bezzasadny.
Zarzut naruszenia art. 429 k.c. odniesiony został w skardze kasacyjnej do
Fundacji. Naruszenie to miało polegać na niezastosowaniu art. 429 k.c. przez Sąd
drugiej instancji i przypisaniu odpowiedzialności Fundacji za naruszenie osobistych
praw autorskich powoda w sytuacji, w której powierzyła ona wykonanie czynności
9
Stowarzyszeniu, które zawodowo zajmuje się specjalistycznym projektowaniem.
Jak trafnie wskazano w odpowiedzi na skargę kasacyjną, Fundacja w istocie
powierzyła wykonanie projektu stojaka rowerowego Stowarzyszeniu, jednak
w niniejszej sprawie odpowiada ona za własne działanie skutkujące naruszeniem
przez nią autorskich praw osobistych powoda polegające na upowszechnieniu
stojaków rowerowych z inkryminowanym wizerunkiem […] w rożnych miejscach w
W. Zarzut naruszenia art. 429 k.c. jest zatem bezzasadny.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
i art. 39815
§ 1 oraz art. 98 § 1 i 3, art. 108 § 1 i § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
, orzekł jak
w sentencji.